صِحاحِ سِتّه، عنوان شش مجموعه بزرگ از کتب حدیثی معتبر در نظر اهل سنت است. این کتاب‌ها نزد اهل سنت اعتبار بسیاری دارند؛ به‌گونه‌ای که پس از قرآن کریم مهمترین منابع دینی آنان به شمار می‌رود. هر چند تنها دو کتاب با عنوان صحیح و چهار کتاب دیگر، با عنوان سنن است، اما به همه آنها صحاح به (معنای صحیح‌ها) گفته می‌شود. این منابع عبارتند از صحیح بخاری، صحیح مسلم، سنن ابی‌داوود، سنن ابن‌ماجه، سنن ترمذی و سنن نسائی.
بر اساس معیارهای حدیث‌شناختی علمای شیعه و حتی برخی از علمای اهل سنت، برخی از احادیث این منابع ضعیف و حتی ساختگی است.
نویسندگان
- صحیح بخاری نوشته محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴-۲۵۶ق) که در بخارا در محدوده ایران آن زمان متولد شد.[۱]
- صحیح مسلم نوشته مسلم بن حجّاج نیشابوری که در نیشابور متولد شد.[۲]
- سنن ترمذی توسط محمد بن عیسی ترمذی تألیف شد. نویسنده در شهری در نزدیکی رود جیحون که در آن زمان جزو ایران بود، متولد شد.[۳]
- سنن نسائی توسط ابوعبدالرحمن احمد بن علی نسائی تألیف گردید. وی متولد شهری به نام نِسا که در خراسان بزرگ قرار داشت.[۴]
- سنن ابن‌ماجه تألیف محمد بن یزید بن ماجه معروف به ابن‌ماجه که در شهر قزوین متولد شد.[۵]
- سنن ابی‌داود نویسنده این کتاب سلیمان بن اشعث معروف به ابو داوود سجستانی که در سَجِستان (سیستان[۶]) به دنیا آمد.[۷]
مطهری براین باور است که مؤلفان صحاح سته اهل تسنن نیز مانند مؤلفان کتب اربعه شیعه همه ایرانى‌اند.[۸]
صحیح بخاری
صحیح بخاری، با نام کامل «اَلْجامعُ المُسْنَد الصّحیح المُخْتَصَر مِنْ اُمورِ رَسولِ اللّه(ص) و سُنَنه و اَیامه»، معتبرترین کتاب حدیثی در نزد اهل سنت پس از قرآن کریم است که توسط محمد بن اسماعیل بخاری (۱۹۴-۲۵۶ق) طی شانزده سال و از میان ششصد هزار حدیث انتخاب و نقل شده است.[۹] این کتاب موضوعات عقیدتی و فقهی را دربردارد.
صحیح بخاری در ۹۷ کتاب و ۳۴۵۰ باب تدوین شده است. تعداد احادیث صحیح بخاری در روایات مختلف، متفاوت است.[۱۰] تعداد احادیث صحیح بخاری با احتساب احادیث تکراری، به‌گفتهٔ ابن‌صلاح، ۷۲۷۵ حدیث،[۱۱] با حذف موارد تکراری، به گفتهٔ او و یحیی بن شرف نووی حدود چهار هزار حدیث، اما به عقیدهٔ ابن‌حجر عسقلانی ۲۷۶۱ حدیث است.[۱۲]
گفته شده است که بخاری وقتی کتابِ خود را به پایان رساند، آن را به بزرگان و ائمهٔ حدیث اهل سنت، مانند احمد بن حنبل، علی بن مَدینی و یحیی بن معین عرضه کرد و آنها به صحت و درستی آن، جز چهار حدیث، گواهی دادند.[۱۳]
اهل سنت در این باور اتفاق‌نظر دارند که صحیح‌ترین کتاب پس از قرآن، صحیح بخاری و پس از آن صحیح مسلم است.[۱۴]
شرح‌ها و تعلیق‌ها
بیش از صد شرح و تعلیقه بر صحیح بخاری نگاشته شده است[۱۵] که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، تألیف ابن‌حجر عسقلانی.
- تغلیق التعلیق علی صحیح بخاری، نوشته ابن‌حجر عسقلانی.
- عمدة القاری فی شرح صحیح البخاری، نوشته عینی حنفی.
- الکواکب الدراری فی شرح صحیح البخاری، تألیف یکی از علمای اهل سنت بنام محمد بن یوسف ملقب به شمس الدین کرمانی(درگذشت: ۷۸۶ق).
- ارشاد الساری إلی صحیح البخاری، تألیف شهاب‌الدین قَسْطَلانی[۱۶]
صحیح مسلم
صحیح مسلم که با اسامی گوناگونی چون «المسند الصحیح»، و «الجامع الصحيح» شناخته می‌شود، به دست مسلم بن حجّاج نیشابوری (۲۶۱ق) نگاشته شده است.[۱۷] صحیح مسلم پس از صحیح بخاری مهمترین کتاب اهل سنت به شمار می‌آید.[۱۸] این اثر با آنکه در زمان امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) نوشته شده، از آنان، آثار و اخباری نقل نکرده است.[۱۹]
صحیح مسلم دارای ۵۴ کتاب است که ظاهراً باب‌بندی آن به دست نویسندۀ آن صورت نگرفته است. این کتاب ۷۲۷۵ حدیث را در بر دارد که از میان سیصد هزار حدیث انتخاب شده است.[۲۰]
در صحیح مسلم بر خلاف بخاری، احادیثی در منقبت اهل بیت(ع) و تأیید عقاید و احکام شیعه نیز آمده است که برخی از این احادیث عبارتند از:
- حدیث اثنی‌عشر خلیفة کلهم من قریش
- حدیث رایت در جنگ خیبر
- حدیث منزلت
- شأن نزول آیه مباهله
- روایاتی دال بر صحت ازدواج موقت.[۲۱]
شرح‌ها
برخی از مهمترین شرح‌هایی که بر صحیح مسلم نگاشته شده عبارتند از:
- المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج، نوشته یحیی بن شرف نووی، در محافل علمی مورد اعتماد قرار می‌گیرد.[۲۲]
- دیباج نوشته سیوطی
- منهاج الابتهاج نویسنده قسطلانی.
تلخیص‌ها
- تلخیص المسلم، نوشتۀ قرطبی.
- مختصر المسلم نوشتۀ منذری.[۲۳]
اشکالات و ایرادات
صحیح مسلم از ایرادات سندی و متنی خالی نیست در برخی اسناد، واسطه میان مؤلف و راوی حذف گردیده و در برخی موارد سخنان راوی نیز درج گردیده است.[۲۴] ابن‌حجر عسقلانی کتاب وقوف علی ما فی صحیح المسلم من الموقوف را در این زمینه تألیف کرده و در آن ۱۹۲ روایت موقوف یا مقطوع را ذکر کرده است.[۲۵]
به گفته نجم‌الدین طبسی، چهارده مورد تعلیق در آن وجود دارد و در مواردی تدلیس نیز در صحیح مسلم دیده می‌شود.[۲۶] به بیان طبسی، همچنین برخی روایات جعلی در صحیح مسلم وجود دارد که اعتبار آن را به‌صورت جدی زیر سؤال می‌برد.[۲۷]
سنن ابوداود
نویسنده این کتاب سلیمان بن اشعث معروف به ابو داوود سجستانی (۲۷۵ق) است. این کتاب دربردارندۀ ۵۲۷۴ حدیث و ۴۰ کتاب فقهی است و در آن عناوینی چون المهدی، ملاحم و بحث رضاع کبیر آمده است.[۲۸]
بسیاری از احادیثی که در کتاب ابی‌داوود نقل شده است از سوی دیگر عالمان سنّی مورد قدح و جرح قرار گرفته است. به اعتراف برخی از بزرگان اهل سنّت احادیث ضعیف بلکه جعلی در سنن ابوداوود بسیار فراوان است. ابن‌جوزی بخشی از این احادیث را در کتاب الموضوعات ذکر کرده است، محمّد ناصرالدین البانی کتابی به نام ضعیف سنن ابی داوود تألیف کرده است و در آن به شناسایی احادیث ضعیف کتاب ابوداوود پرداخته است. وی بیش از هشتصد حدیث را ضعیف می‌داند، از نظر وی حدود پنجاه حدیثِ منکر و پنجاه حدیثِ شاذ در سنن ابی داوود وجود دارد.[۲۹]
شرح ها
از مهمترین شرح‌های سنن ابی داوود می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- غایة المقصود نوشتۀ محمد شمس الدین[۳۰]
- معالم السنن، نوشتۀ احمد بن محمد خطابی
- مرقاة الصعود، تألبف جلال‌الدین سیوطی[۳۱]
تلخیص ها
- مختصر سنن ابوداود نوشتۀ منذری
- تهذیب السنن نوشتۀ ابن‌قیم[۳۲]
سنن ترمذی
این اثر توسط محمد بن عیسی ترمذی (درگذشته۲۷۹ق)، از شاگردان بخاری نگاشته شده است و دارای ۴۶ کتاب است.[۳۳] برخی از احادیث نقل شده در کتاب ترمذی مجعول و حاکی از نسبت دروغ به پیامبر(ص) است. حافظ ابن‌جوزی و برخی دیگر از بزرگان اهل سنّت، به صراحت تعدادی از احادیث این کتاب را جعلی معرفی کرده‌اند.[۳۴]
در کتاب ترمذی، حدیث ثقلین، شأن نزول آیه تطهیر و مناقب امام علی(ع) و امام حسن(ع) و امام حسین(ع) آمده است.[۳۵] وجود این دسته از احادیث در آن موجب شده تا ابن‌تیمیه بر آن بتازد، و این کتاب اعتبار خود را نزد وهابیان و طرفداران ابن‌تیمیه از دست بدهد.[۳۶]
در احادیث مربوط به فضایل امیرالمؤمنین(ع) در کتاب ترمذی تحریف واقع شده، حدیث «انا مدینة العلم و علی بابها» که در کتاب جامع الاصول به نقل از سنن ترمذی آمده است که در کتاب ترمذی موجود نیست.[۳۷]
سنن نسائی
سنن نسائی که به سنن کبیر نسائی و سنن کبیر نیز معروف است توسط ابو عبدالرحمن احمد بن علی بن شعیب نسائی (۳۰۳ق) نگاشته شد.[۳۸]
روایات ضعیف در کتاب نسائی فراوان است. ابن‌قیم در کتاب زاد المعاد فی هدی خیر العباد احادیثی از کتاب نسائی نقل کرده که بزرگان اهل حدیث در سند، دلالت و یا به هر دو جهت در آنها خدشه وارد کرده‌اند.
ناصرالدین ألبانی نیز در کتاب صحیح و ضعیف سنن نسائی بیش از هشتاد حدیث را ضعیف الاسناد دانسته و بیش از ۳۰۰ حدیث را ضعیف شمرده است.[۳۹]
نسائی، در پاسخ به استفسار مردم در بارۀ درستی همۀ احادیث سنن خود می‌گفت: «همۀ احادیث آن صحیح نیست و آن گاه احادیث صحیح را از مجموعۀ کتاب، نخست استخراج و جدا کرده و آن را مجتبی یا سنن صغیر نامید.»[۴۰]
سنن ابن‌ماجه
نویسنده آن محمد بن یزید بن ماجه قزوینی معروف به ابن‌ماجه (درگذشت۲۷۳ق) است.[۴۱]
این کتاب حدود ۴۰۰۰ حدیث را دربردارد که در میان آنها ۴۲۸ حدیث صحیح، ۱۹۹ حدیث حسن، ۶۱۳ حدیث ضعیف و ۹۹ حدیث منکر وجود دارد.[۴۲]
به اعتقاد سندی نویسنده حاشیه سنن ابن‌ماجه: در کتاب ابن‌ماجه حدود ۴۰۰ حدیثِ ضعیف الاسناد وجود دارد. روایات ضعیف و موضوعه(جعلی) به قدری در کتاب ابن‌ماجه فراوان است که برخی از بزرگان اهل سنّت این کتاب را از جرگه صحاح سته خارج دانسته‌اند و معتقدند سنن ابن‌ماجه لیاقت آن را ندارد که از صحاح به شمار آید و کتاب موطأ مالک را به عنوان کتاب ششم معرفی می‌کنند.[۴۳]
به اعتقاد بسیاری از عالمان سنّی کتاب ابن‌ماجه مشحون از احادیث موضوعه و ضعیف است! البانی در کتاب ضعیف سنن ابن‌ماجه و عبدالباقی در کتاب مفتاح السنن سنن ابن‌ماجه را نقد کرده‌اند.[۴۴]
اعتبار نزد اهل سنت
این کتاب‌ها در حوزه عقاید، احکام، تفسیر، و تاریخ صدر اسلام، به عنوان معتبرترین منابع اهل سنت به شمار می‌آیند. به طوری که آنان در همه مباحث خود به احادیث این کتاب‌ها استناد کرده و به آنها اعتماد می‌کنند. از این رو، مشهور شده که هر آنچه در صحاح سته آمده صحیح است.
نزد آنان صحیح بخاری و مسلم نسبت به چهار کتاب دیگر از اعتبار بیشتری برخوردارند[۴۵]، به گونه‌ای که تمام احادیث این دو کتاب را صحیح و مورد قبول دانسته و تردید در صحت آن را مخالف اجماع می‌دانند.
البته برخی از علمای اهل سنت معتقدند در صحاح سته احادیث ضعیف و موضوعه وجود دارد و بدین جهت کتاب‌هایی در این باره تألیف نموده‌اند.[۴۶]
علمای شیعه
از نظر عالمان شیعه در این کتاب‌ها، هم احادیث معتبر وجود دارد، هم احادیث غیر معتبر، و حتی برخی از احادیث آنها با مسلّمات عقل و نص قرآن نیز منافات دارند. بنابراین نسبت به احادیث آنها باید پس از بررسی سند و متن اظهار نظر کرد.
اگر همۀ احادیث این کتاب‌ها صحیح باشد، باید همه آنها در یک رتبه قرار گیرند.[۴۷] کتاب سیری در صحیحین نوشته محمدصادق نجمی (۱۳۱۵-۱۳۹۰ش). نیز یکی از کتاب هایی است که به نقد منصفانه و بررسی اجمالی برخی از نقاط ضعف دو کتاب صحیح مسلم وصحیح بخاری پرداخته است. محوریت این کتاب نقد و بررسی پاره‌ای از اعتقادات رائج در میان اهل سنت در زمینه توحید و صفات خداوند و نیز بررسی بحث امامت و جایگاه و مقام پیامبر و اهل‌بیت(ع) و پاره ای از موارد اختلافی در مسایل فقهی میان شیعه و اهل سنت است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۳۴.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۲۲۱.
- ↑ بلاذری، الأنساب، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۱- ۴۲.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۷، ص۱۴۴.
- ↑ «سجستان»، لغت‌نامه دهخدا، واژه‌یاب.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۹م، ج۳، ص۱۲۲.
- ↑ مطهری، اسلام و مسأله ملیت، ص۱۱۱.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۴۰۸ق، ص۴۹۰.
- ↑ نک: حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ستون ۵۴۵.
- ↑ ابن صلاح، مقدمه ابن صلاح فی علوم الحدیث،
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۴۰۸ق، ص۴۶۵ و ۴۷۸.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۴۰۸ق، ص۴۹۱.
- ↑ حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ستون ۵۴۱؛ قسطلانی، ارشاد الساری، ۱۳۰۵ق، ج۱، ص۱۹؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۳۸۵ق، ص۹؛ نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ ضمیری، کتاب‌شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ۱۳۸۲ش، ص۳۸۶.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۷۲.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۹.
- ↑ حاجی‌خلیفه، کشف الظنون، ۱۴۱۰ق، ج۱، ستون ۵۴۱؛ قسطلانی، ارشاد الساری، ۱۳۰۵ق، ج۱، ص۱۹؛ ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۳۸۵ق، ص۹؛ نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ شفیعی مازندرانی، «صحاح سته»، مجله پیام حوزه.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۲.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۳.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۷۲.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۰.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۰.
- ↑ برای دیدن این روایات: نک: طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۳.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۹۷.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۳.
- ↑ ضمیری، کتاب‌شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ۱۳۸۲ش، ص۳۹۲.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۳.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۲.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۲.
- ↑ صحاح سته، مجله پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۷ش، شماره ۱۸، انتشار: ۳ مهر ۱۳۸۶، بازبینی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵..
- ↑ البته برخی معتقدند به جای سنن ابن‌ماجه، موطا مالک جزو صحاح سته است. نک: جامع‌الاصول، ج۱، ص۱۹-۱۸۰ به نقل از حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۷۰.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۹۸.
- ↑ طبسی، درسنامه رجال مقارن، ۱۳۸۵ش، ص۲۰۴.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۷۰.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۹۹-۱۰۰.
- ↑ حسینی میلانی، جواهر الکلام، ۱۳۸۹ش، ص۷۰.
منابع
- ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، با مقدمهٔ هدی الساری، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- ابن‌حجر هیتمی، الصواعق المحرقة، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- حاجی‌خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب والفنون، بیروت، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- حسینی میلانی، سید علی، جواهر الکلام في معرفة الامامة والامام، قم، الحقائق، ۱۳۸۹ش.
- ضمیری، محمدرضا، کتاب‌شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، قم، ۱۳۸۲ش.
- طبسی، نجم‌الدین، درسنامه رجال مقارن (آشنایی اجمالی با علم رجال و علمای رجالی شیعه و سنی)، گردآوری سید حمیدرضا روحانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی مذاهب اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- قسطلانی، احمد بن محمد، ارشاد الساری فی شرح البخاری، بولاق، ۱۳۰۵ق.
- نووی، یحیی بن شرف، شرح صحیح مسلم، ج۱، تحقیق خلیل میس، بیروت، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۷م.
پیوند به بیرون
- صحاح سته، مجله پیام حوزه، تابستان ۱۳۷۷ش، شماره ۱۸، انتشار: ۳ مهر ۱۳۸۶، بازبینی: ۱۷ اسفند ۱۳۹۵.
- صحاح شش گانه اهل سنت