الذخیرة فی علم الکلام (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید مرتضی |
| موضوع | کلام امامیه |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | سید احمد حسینی اشکوری |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | ۶۴۴ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | موسسه نشر اسلامی |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۱ق |
الذّخیرة فی علم الکلام یا ذخیرةُ العالِم و بصیرةُ المتعَلِّمِ، کتابی در علم کلام نوشته سید مرتضی (درگذشت: ۴۳۶ق) است. آن را نخستین کتاب جامع کلام امامیه و مشتمل بر آخرین آراء و نظریات کلامی نویسنده می‌دانند.
نویسنده تدوین این اثر را بعد از شروع به نوشتن اثر دیگر کلامی خود با نام «المُلَخَّص فی اصول الدین» آغاز می‌کند؛ اما در ادامه، نگارش الملخّص متوقف شده و الذخیرة با تفصیل بیشتری ادامه می‌یابد. به عقیده عطایی نظری پژوهشگر متون کلامی، نویسنده این دو اثر را به عنوان یک کتاب دانسته است.
سید مرتضی در این کتاب طیف گسترده‌ای از مباحث را مطرح کرده است که عمده مسائل اعتقادی را شامل می‌شود. مطالب کتاب الذخیرة که امروزه چاپ شده است از فروعات عدل الهی و بحث افعال انسان آغاز می‌شود که بر اساس شواهد ارائه شده، این مطالب مربوط به بخش پایانی کتاب الملخَص است و بعدها به این کتاب ملحق شده است. نویسنده، الذخیره را بر اساس سنت رایج کتب کلامی آن دوره از مسائل مربوط به معرفت و نظر آغاز نموده است.
این کتاب برای اولین بار توسط مؤسسه نشر اسلامی در سال ۱۴۱۱ق با تصحیح سید احمد حسینی اشکوری به چاپ رسید. نسخه‌ای خطی از این اثر به تاریخ کتابت ۴۷۲ق در کتابخانه ملی روسیه نگهداری می‌شود.
معرفی و اهمیت
کتاب «الذخیرة فی علم الکلام» یا «ٰذخیرةُ العالِم و بصیرةُ المُتَعلِم» را یکی از مهم‌ترین آثار کلامی مذهب امامی می‌دانند که توسط سید مرتضی نگارش یافته است.[۱] این کتاب از نخستین کتب اعتقادی استدلالی شیعه بوده[۲] و آن را اولین کتاب شیعی دانسته‌اند که به صورت منسجم تمام مباحث اعتقادی را مطرح کرده است.[۳] عطایی نظری پژوهشگر متون مکتب کلامی بغداد، این کتاب را در کنار اثر کلامی دیگر سید مرتضی به نام «المُلَخَّص فی اصول الدین»، به عنوان مادر متون کلامی این مکتب عنوان می‌کند.[۴] او آثار کلامی شاگردان وی همچون «تمهید الاصول و الاقتصاد» اثر شیخ طوسی، «تقریب المعارف و الکافی فی التکلیف» ابوالصلاح حلبی و «المسلک فی اصول الدین» محقق حلّی را از احفاد و اولاد نگاشته‌های شریف مرتضی می‌داند.[۵] همچنین وی با توجه به ارجاعات سید مرتضی در این کتاب به آثار دیگرش، الذخیره را از آخرین آثار کلامی سید مرتضی معرفی می‌کند که در آن می‌توان نظرات نهایی وی را یافت.[۶]
ابوالصلاح حلبی شاگرد سید مرتضی شرحی بر کتاب الذخیره نوشته، که به شرح الذخیرة معروف است.[۷] فقط در فهرست‌ها از این اثر نام به میان آمده است و نسخه‌ای از آن در دسترس نیست.[۸]
نویسنده
علی بن حسین بن موسی، مشهور به سید مرتضی، (درگذشت ۴۳۶ق)، متکلم شیعه است که آثاری را در علم کلام، فقه، اصول فقه، تفسیر و ادبیات عرب برجای گذاشته است.[۹] او در علم کلام عقل‌گرا بوده و به عنوان بنیان‌گذار مکتب کلامی بغداد متأخر معرفی شده است.[۱۰] ویژگی این مکتب کلامی را تأثیرپذیری از مکتب کلامی معتزلی بَهشَمی (پیروان ابوهاشم جبَائی) و استفاده حداکثری از دلایل عقلی و حداقلی از ادله نقلی می‌دانند.[۱۱] با وجود تأثیرپذیری از معتزله در عقل‌گرایی، سید مرتضی در کتاب الشافی، قاضی عبدالجبار معتزلی را نقد کرده است و در مسائلی همچون امامت، عصمت پیامبران، منزلة بین المَنزلتین، و اراده الهی با معتزله مخالف بود.[۱۲]
محتوا
کتاب الذخیره که در دسترس است، در ۲۰ بخش با عنوان «باب» یا «الکلام» تدوین شده است.[۱۳] شریف مرتضی در این کتاب بحث خود را از فروع عدل چون افعال تولیدی و استطاعت و احکام آن شروع می‌کند.[۱۴] در ادامه به مباحث تکلیف پرداخته و بعد از آن از مسائلی چون اعاده، شناخت و راه‌های آن، لطف، اصلح، آلام، رزق و افعال را طرح می‌کند.[۱۵] بخش دیگر کتاب به نبوت و فروع آن همچون اعجاز، اخبار و نسخ مربوط است.[۱۶] بخش بعدی در مورد امامت است که در آن به بیان ویژگی‌های امام، بررسی ادعای امامت ابوبکر و ابطال آن، اثبات امامت بلافصل حضرت علی(ع) و امامت سایر امامان شیعه می‌پردازد.[۱۷] در ادامه کتاب نیز تا پایان به مطالبی چون وعده و وعید و امور اخروی از جمله مسائل اسماء الهی و همچنین بحث امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است.[۱۸]
نسبت دو کتاب الذخیرة و الملخّص
در مورد نسبت میان دو کتاب کلامی سید مرتضی، پژوهشگران بر این باورند که همزمان با املاء کتاب الملخّص که به صورت تفصیلی به تبیین اعتقادات امامیه می‌پردازد، آغاز به املاء کتاب الذخیره می‌کند اما به دلیل بروز برخی مشکلات از ادامه املاء ملخَص منصرف شده و ادامه مباحث کتاب الذخیره را که تا حدود نصف کتاب املاء شده بود، به صورت مفصل‌تر ادامه می‌دهد.[۱۹] سید مرتضی در اواخر کتاب الذخیره این مطلب را ذکر کرده است.[۲۰]
بر اساس تحقیق عطایی نظری پژوهشگر متون کلامی، سید مرتضی پس از اتمام کتاب الذخیره، فصلی را با عنوان تتمه کتاب الملخَص تدارک می‌بیند که در حقیقت نقطه اتصال مطالب این کتاب به کتاب الذخیره بوده است.[۲۱] به باور وی از نظر سید مرتضی این دو کتاب با هم یک کتاب محسوب می‌شدند که این مطلب را می‌توان از ارجاعاتی که وی در التذکره دارد اثبات کرد.[۲۲]
حمید عطایی نظری، بر آن است که با توجه به شواهدی که از ارتباط میان این کتاب و کتاب دیگر سید مرتضی با نام الملخّص وجود دارد، به احتمال زیاد شروع کتاب الذخیره بر اساس سنت رایج کتب کلامی بهشمی در آن دوره از بحث «الکلام فی المعارف و النظر و احکامها» بوده است که در آن به مباحثی چون اقسام معرفت و ضرورت معرفت خداوند و عقاید مطرح می‌گردد و مباحثی که در چاپ کنونی کتاب در ابتدای آن قرار دارد مربوط به اواخر کتاب الملخّص بوده است.[۲۳] سدید الدین حِمَّصی رازی نیز در کتاب «المُنقِذ من التقلید» مطلبی را به الذخیره ارجاع می‌دهد و بیان می‌کند که در اول کتاب است حال این که این مطلب در باب «الکلام فی المعارف و النظر و احکامها» ذکر شده است.[۲۴]
نسخه‌شناسی و نشر
تنها تصحیح این کتاب توسط سید احمد حسینی اشکوری بر پایه دو نسخه متأخر از این کتاب که در کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه غرب (آخوند) همدان موجودند صورت گرفته است.[۲۵] این تصحیح در سال ۱۴۱۱ق توسط مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به چاپ رسیده است.[۲۶] عطایی نظری، تصحیح این چاپ را ضعیف و دارای غلط‌های متعدد می‌داند.[۲۷]
نسخه خطی‌ای از این کتاب در کتابخانه ملی روسیه در شهر سن‌پترزبورگ نگهداری می‌شود. این نسخه در سال ۴۷۲ق در فسطاط مصر کتابت شده و قدمت آن از دو نسخه دیگر بیشتر است.[۲۸]
پانویس
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۵.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۵، عطایی نظری، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، ص۵۵.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۱۰۸.
- ↑ عطایی نظری، «لزوم توجه به نقش هم خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی، نظری بر طبعی نامطبوع از کتاب الذخیرة سید مرتضی»، ص۲۵.
- ↑ عطایی نظری، «لزوم توجه به نقش هم خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی، نظری بر طبعی نامطبوع از کتاب الذخیرة سید مرتضی»، ص۲۵.
- ↑ عطایی نظری، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، ص۵۵.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئي الإسلامية، ج۴، ص۲۸۳؛ موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۱۱۳.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۱۷ق، مقدمه، ص۳۹؛ پاکتچی، «ابوالصلاح حلبی»،، ص۴۱۱، «کتاب: شرح الذخیرة (شرح بر الذخیرة سیدمرتضی علم الهدی در علم کلام)»، سایت کتابخانه مجازی الفبا.
- ↑ شیخ طوسی، الفهرست، ۱۴۲۰ق، ص۲۸۸؛ نجاشی، رجال، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۰.
- ↑ فرمانیان و صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه، ۱۳۹۴ش، ص۵۴ و ۶۱؛ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ عطائی نظری، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، ص۲۶.
- ↑ اسعدی، متکلمان شیعه: سید مرتضی، ۱۳۹۱ش، ص۹۱-۹۴.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۶۳۷-۶۴۴.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی(۲)، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی(۲)، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی(۲)، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۴۰۹-۵۰۳.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی(۲)، ۱۳۸۳ش، ص۲۴۵.
- ↑ عطایی نظری، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، ص۶۸؛ انصاری، «کتاب التعلیق مقری نیشابوری در کلام و بحثی درباره الملخص و الذخیره تألیف شریف مرتضی»، ص۷۱.
- ↑ سید مرتضی، الذخیرة فی علم الکلام، ۱۴۱۱ق، ص۶۰۷.
- ↑ عطایی نظری، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، ص۶۹.
- ↑ عطایی نظری، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، ص۶۹.
- ↑ عطایی نظری، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، ص۶۲.
- ↑ حمصی رازی، المنقذ من التقلید، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ طباطبایی یزدی، «دست‌نویسی عتیق از الذخیره سید مرتضی(ره)»، ص۱۸۲.
- ↑ عطایی نظری، «لزوم توجه به نقش هم خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی، نظری بر طبعی نامطبوع از کتاب الذخیرة سید مرتضی»، ص۲۶.
- ↑ عطایی نظری، «لزوم توجه به نقش هم خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی، نظری بر طبعی نامطبوع از کتاب الذخیرة سید مرتضی»، ص۲۵-۳۳.
- ↑ طباطبایی یزدی، «دست‌نویسی عتیق از الذخیره سید مرتضی(ره)»، ص۱۸۲-۱۸۳.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- اسعدی، علیرضا، متکلمان شیعه: سید مرتضی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- انصاری، حسن، «کتاب التعلیق مقری نیشابوری در کلام و بحثی درباره الملخص و الذخیره تألیف شریف مرتضی»، مجله آینه پژوهش، دوره ۲۶، شماره ۱۵۵، آذر و دی ۱۳۹۴ش.
- بررسی آثار و اندیشه های سید مرتضی علم الهدی، سایت دایرة المعارف طهور، تاریخ بازدید ۴ مهر ۱۴۰۲ش.
- پاکتچی، احمد، «ابوالصلاح حلبی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
- حلبی، ابو الصلاح تقی بن نجم، تقریب المعارف، قم، مطبعة الهادی، ۱۴۱۷ق.
- حمصی رازی، سدید الدین، المنقذ من التقلید، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، مؤسسة الخوئي الإسلامية، بی‌تا.
- سید مرتضی، علی بن‌الحسین، الذخیرة فی علم الکلام، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الفهرست (فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول)، تحقیق عبدالعزیز طباطبایی، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی(۲)، تهران، سمت،۱۳۸۳ش.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمد، «دست‌نویسی عتیق از الذخیره سید مرتضی(ره)»، مجله بساتین، شماره ۳ و ۴، نیمه اول و دوم ۱۳۹۴ش.
- عطائی نظری، حمید، «نگاهی به ادوار و مکاتب کلامی امامیه در قرون میانی»، مجله آینه پژوهش، دوره ۲۹، شماره ۱۷۱، مرداد و شهریور ۱۳۹۷ش.
- عطایی نظری، حمید، «نکاتی در باب ساختار و نسبت دو کتاب المُلخّص و الذخیره شریف مرتضی»، مجله آینه پژوهش، دوره ۲۶، شماره ۱۵۵، آذر و دی ۱۳۹۴ش.
- عطایی نظری، حمید، «لزوم توجه به نقش هم خانوادگی متون در تصحیح آثار کلامی، نظری بر طبعی نامطبوع از کتاب الذخیرة سید مرتضی»، مجله گزارش میراث، شماره ۶۰ و ۶۱، آذر و اسفند ۱۳۹۲ش.
- موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۶۵ش.
- فرمانیان، مهدی و مصطفی صادقی کاشانی، نگاهی به تاریخ تفکر امامیه؛ از آغاز تا ظهور صفویه، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.