هدف آفرینش انسان یکی از اساسی‌ترین و تاثیرگذارترین مسائل زندگی بشر است. گفته شده این سوال غالبا با انگیزه‌های روانی همچون سختی‌ها و مصیبت‌های زندگی ایجاد می‌شود که ذهن انسان را در فهم هدف خالق از آفریدن او به تکاپو می‌اندازد. البته این مسئله می‌تواند حاصل نگرش عقلانی به ظرفیت‌های بالای وجود انسان باشد.
به باور اندیشمندان اسلامی، سوال از هدف در افعال خداوند به معنای انگیزه‌ای که خدا با کاری به آن برسد، به دلیل کامل بودن ذات خداوند معنا ندارد. اما افعال الهی همه هدف‌دار هستند و برای رسیدن به غایتی آفریده شده‌اند. به باور مرتضی مطهری برای فهم اهدافی که انسان باید در زندگی به آن برسد باید ویژگی‌های او را را مورد مطالعه قرار داده و توجه ویژه‌ای به آیات و روایات داشت.
در قرآن و احادیث اهدافی برای آفرینش انسان بیان شده است که می‌توان برخی از آنها را به عنوان اهداف مقدماتی برای رسیدن به هدف‌های بالاتر دانست. اهدافی چون امتحان، جزاء و پاداش، علم و معرفت و عبادت الهی از جمله اهداف مقدماتی دانسته شده‌اند. این اهداف موجب می‌شوند که انسان به اهداف نهایی چون مقام عبودیت و بندگی خداوند برسد که مقام قرب الهی و رسیدن به مرتبه خلیفة اللهی است. بالاترین این مراتب را انسان کامل داراست که بر اساس روایاتی همچون حدیث لولاک مصداق آن پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) هستند.
مباحث مربوط به فلسفه خلقت انسان علاوه بر مطرح شدن در آثار کلامی، تفسیری و ... به صورت مستقل موضوع تالیفاتی بوده‌اند. از مهم‌ترین آنها می‌توان به کتاب آفرینش و انسان نوشته محمدتقی جعفری و کتاب هدف زندگی اثر مرتضی مطهری اشاره کرد.
معرفی و اهمیت
چیستی هدف آفرینش انسان را یکی از مسائل اساسی در زندگی انسان دانسته‌اند که مرتبط با مباحثی چون هدف زندگی و هدف بعثت انبیا است.[۱] این سوال یکی از کلیدی‌ترین سوالات در رابطه با مطالعات انسان‌شناسی دانسته شده است که پاسخ صحیح آن مستلزم درک صحیح از ویژگی‌های انسان است.[۲] گفته شده قدمت این سوال به آغاز تفکر بشر بر می‌گردد.[۳]
انگیزه‌های سوال از هدف آفرینش
برخی انگیزه‌ها و عوامل را موجب بروز سوال در رابطه با غایت خلقت می‌‌دانند. تغییرات جسمانی و روحانی و تحولات فردی و اجتماعی، مشاهده مرگ عزیزان و فکر سختی‌های جدایی از دنیا، عدم دستیابی به اهداف ترسیم شده در زندگی و سختی‌ها و ناملایمات اجتماعی مثل جنگ، غارت، دزدی و ... از جمله عوامل روان‌شناختی ایجاد این مسئله دانسته شده است.[۴]
گفته شده در کنار این عوامل که عمدتا ناشی از نگاه محدود به جنبه‌های طبیعی و غریزی انسان است، این سوال می‌تواند منشأ منطقی و عقلانی نیز داشته باشد. بدین صورت که انسان با نگاه متعالی و توجه ویژگی‌های برتر خود، به این مسئله برسد که غایت حقیقی از وجودش چیست؟[۵]
در صحف موسی بن عمران (ع) آمده است: «ای بندگان من، من شما را نیافریدم تا با شما از کمی‌هایم زیاد شود، یا با شما از تنهایی به انس برسم، یا از شما برای چیزی که از انجام آن عاجز بودم کمک بگیرم، یا برای جلب منفعت یا دفع ضرر. اگر تمام مخلوقات من از اهل آسمان‌ها و زمین بر طاعت و عبادت من اجتماع کنند و شبانه‌روز از آن دست نکشند، چیزی به ملک من افزوده نمی‌شود. من از این امور منزه و برترم.»
شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۱۳.
معنای هدف‌دار بودن خلقت
هدف از خلقت به دو معنا قابل بررسی است:
- هدف خالق: خداوند به عنوان خالق نمی‌تواند هدفی به معنای انگیزه داشته باشد، زیرا این مستلزم نقص در اوست. خداوند کامل است و نیازی به تکامل ندارد.[۶] از این‌رو فیلسوفان اسلامی بر این باورند که خدا انگیزه‌ای خارج از ذات خود ندارد و خلقتش به دلیل کمالات بی‌حدِّ اوست.[۷] اما از میان تمامی موجوداتی که می‌توانند وجود داشته باشند، خداوند تنها کامل‌ترین حالت ممکن را انتخاب کرده[۸] و آفرینش را به صورت نظام احسن شکل می‌دهد.[۹] بنابراین، اگر وجود انسان در این نظام ضروری باشد، انسان خلق می‌شود.[۱۰]
- هدف مخلوق: هر فعلی که خداوند انجام می‌دهد، به سوی کمالی در حرکت است. این به معنای تکامل فعل است، نه تکامل فاعل. هر مخلوقی برای رسیدن به کمال خود آفریده شده است.[۱۱]
مرتضی مطهری (درگذشت: ۱۳۵۸ش) اندیشمند شیعه، با تبیین این دو معنا از هدف به این نتیجه رسیده است که برای فهم هدف خلقت انسان، باید به چیستی انسان و استعدادهای نهفته در او توجه کرد. انسان برای رسیدن به کمالات خود آفریده شده است. بر این اساس باید دید چه ویژگی‌هایی برای انسان بر اساس آیات و روایات بیان شده است که هدف انسان را بر اساس آن تبیین کنیم.[۱۲]
حکمت‌های خلقت انسان
گفته شده اهداف خلقت انسان به دو دسته اهداف مقدماتی و اهداف نهایی تقسیم می‌شوند.[۱۳] بر اساس آیات قرآن، روایات و دلایل عقلی می‌توان این حکمت‌ها را برای آفریش انسان بیان کرد:
امتحان
قرآن کریم در آیه ۲ سوره ملک علت آفرینش مرگ و زندگی را امتحان انسان‌ها دانسته است.[۱۴] علامه طباطبایی (درگذشت: ۱۳۶۰ش) مفسر و فیلسوف شیعه، امتحان را هدف غایی خلقت انسان نمی‌داند بلکه به نظر او این هدف در طول اهداف دیگری همچون بندگی و رسیدن به مرتبه انسان کامل قرار دارد.[۱۵] گفته شده امتحان انسان از این جهت نیست که خداوند بداند که انسان چگونه عمل می‌کند، بلکه برای فراهم کردن زمینه رشد و تعالی انسان است.[۱۶]
جزاء و پاداش
یکی از اهدافی که در برخی آیات قرآن همچون آیه ۳۱ سوره نجم برای آفرینش انسان ارائه شده است، جزاء و رسیدن انسان به نتایج عمل است.[۱۷] جزاء و پاداش نیز یکی از اهداف طولی برای خلقت انسان دانسته شده است به این معنا که مقدمه برای رسیدن به اهداف نهایی است.[۱۸]
علم و معرفت
رسیدن به علم و معرفت را یکی دیگر از حکمت‌های مقدماتی آفرینش انسان دانسته‌اند.[۱۹] در آیه ۱۲ سوره طلاق یکی از حکمت‌های آسمان‌های هفتگانه و زمین را معرفت انسان به قدرت بی‌نهایت و علم بی‌حدّ و حصر خداوند می‌تواند.[۲۰] در حدیثی امام صادق(ع) مطلبی را از امام حسین(ع) نقل می‌کند[۲۱] که خداوند انسان را آفرید تا نسبت به او معرفت پیدا کنند.[۲۲] در آثار عرفانی نیز با تکیه بر حدیث کنز مخفی، غایت آفرینش انسان را معرفت خداوند دانسته‌اند که موجب رشد و تکامل اوست.[۲۳]
عبادت و بندگی خدا
آیه ۵۶ سوره ذاریات هدف آفرینش جنیان و انسان‌ها را عبادت خداوند معرفی می‌کند.[۲۴] علامه طباطبایی بر این باور است که حقیقت عبادت در مقام ذلت و بندگی قرار دادن بنده است که در این صورت روی خود را به سوی مقام پروردگارش برمی‌گرداند. این همان چیزی است که کسانی که عبادت را به معرفت تفسیر کرده‌اند، منظورشان است؛ یعنی معرفتی که از طریق عبادت حاصل می‌شود.[۲۵] وی با همین تحلیل بیان می‌کند که عبادت به معنای انجام‌دادن اعمالی در اطاعت خدا هدفی مقدمی است که انسان را به هدف نهایی که عبودیت و بندگی خداست می‌رساند. در این حالت است که بنده از خود و همه چیز منقطع شده و تنها به یاد پروردگارش است.[۲۶]
تکامل و قرب الهی
نتیجه عبادت و بندگی خدا را رسیدن به قرب الهی دانسته‌اند.[۲۷] به بیان علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۴۲ سوره نجم، این آیه به صورت مطلق بیان می‌کند که همه چیز به خداوند ختم می‌شود و غایت وجودی همه مخلوقات رسیدن به خداوند و تقرب به اوست.[۲۸] در تحلیل عقلی برای اثبات این مسئله گفته شده است که انسان موجودی است که محدود به این دنیا نبوده و حیات بعد از مرگ دارد. از سوی دیگر بی‌نهایت کمال‌طلب است که با قدرت اختیار و انتخاب آگاهانه می‌تواند تا بی‌نهایت رشد کند. به همین جهت هدف خداوند حکیم تنها این می‌توان باشد که انسان با افعال اختیاری به کمال بی‌نهایت برسد. از آن‌جاییکه تنها موجود بی‌نهایت خداست پس انسان آفریده شده است تا به قرب اختیاری الهی دست پیدا کند.[۲۹]
تحقق خلیفة الله و انسان کامل
آیه ۳۰ سوره بقره هدف از خلقت موجودی زمینی مثل انسان را قرار دادن او به عنوان خلیفه و جانشین خداوند روی زمین بیان کرده است.[۳۰] به گفته نویسندگان تفسیر نمونه در تفسیر این آیه، ملائکه فکر می‌کردند که اگر هدف عبادت و بندگی است، آنها که همواره در عبادت غرق هستند، سزاوارتر به خلافت‌اند. اما عبادت آنها بدون شهوت و غضب با عبادت انسان که با امیال و وسوسه‌های شیطان مواجه است، تفاوت دارد. انسان به دلیل همین ویژگی‌ها و تزاحم‌های موجود در دنیاست که امتحان می‌شود و رشد می‌کند. فرشتگان نمی‌دانستند که از نسل آدم پیامبرانی مانند محمد(ص)، ابراهیم(ع)، نوح(ع)، موسی(ع)، عیسی(ع) و امامانی همچون ائمه اهل بیت(ع) و بندگان صالحی خواهند آمد.[۳۱]
به گفته علامه طباطبایی، انسان کامل یکی از اهداف خلقت است و این با وجود اهداف دیگر منافاتی ندارد. اما از آن‌جا که انسان، کامل‌ترین مخلوق جسمانی است و اگر در علم و عمل رشد کند، از سایر موجودات حتی موجوداتی مثل فرشته‌ها برتر است، می‌توان گفت که همه موجودات دیگر برای رسیدن انسان به کمال خلق شده‌اند. در نتیجه بهترین و کامل‌ترین افراد انسان که ظرفیت‌های وجودی خود را در بالاترین حد رشد داده‌اند، هدف خلقت آسمان‌ها و زمین هستند. حدیث قدسی لولاک نیز به این اشاره دارد که هدف آفرینش، رسیدن به بالاترین انسان ممکن است که با وجود پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) تطبیق دارد.[۳۲]
تک‌نگاری
مباحث مربوط به فلسفه آفرینش انسان علاوه بر این که به تناسب در آثار کلامی، تفسیری و ... بحث شده است، موضوع اختصاصی برخی تالیفات نیز بوده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- «آفرینش و انسان» اثر محمدتقی جعفری (درگذشت: ۱۳۷۷ش) که از آثار قدیمی او محسوب می‌گردد. وی در این کتاب به تبیین آفرینش انسان و هدفمندی آن می‌پردازد.[۳۳]
- «هدف زندگی» کتابی است برگرفته از سخنرانی‌های مرتضی مطهری که در برگیرنده مطالبی در رابطه با غایت حیات انسان و خلقت اوست.[۳۴]
پانویس
- ↑ مطهری، هدف زندگی، ۱۴۰۲ش، ص۹-۱۰.
- ↑ شجاعی، هدف آفرینش انسان، ۱۳۹۷ش، ص۹.
- ↑ نصری، فلسفه آفرینش، ۱۳۸۶، ص۵.
- ↑ نصری، فلسفه آفرینش، ۱۳۸۶، ص۴۰-۴۵.
- ↑ نصری، فلسفه آفرینش، ۱۳۸۶، ص۴۵-۴۸.
- ↑ مطهری، هدف زندگی، ۱۴۰۲ش، ص۱۰؛ غفاری قمی، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، ۱۳۹۵ش، ص۴۱-۴۲.
- ↑ صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۱۰۶؛ سبزواری، أسرار الحکم في المفتتح و المختتم، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۶.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۷۰-۲۷۲.
- ↑ ابن‌سینا، المبدأ و المعاد، ۱۳۶۳ش، ص۸۸؛ ابن‌سینا و خواجه نصیر طوسی، شرح الإشارات و التنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۱۸؛ صدرالدین شیرازی، اسفار اربعه، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۵۷.
- ↑ الهی راد، انسان‌شناسی، ۱۳۹۹ش، ص۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ مطهری، هدف زندگی، ۱۴۰۲ش، ص۱۰؛ غفاری قمی، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، ۱۳۹۵ش، ص۴۲-۴۳.
- ↑ مطهری، هدف زندگی، ۱۴۰۲ش، ص۱۱-۱۲.
- ↑ غفاری قمی، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، ۱۳۹۵ش، ص۶۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۹، ص۳۴۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۰، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ غفاری قمی، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۹، ص۴۲.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۰، ص۱۵۱-۱۵۲.
- ↑ غفاری قمی، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، ۱۳۹۵ش، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۹، ص۳۲۶-۳۲۷.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۲، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۲، ص۶۱ و ۳۰۳ و ۳۲۶؛ آملی، جامع الأسرار، ۱۳۶۸ش، ص۱۶۴؛ صدرالدین شیرازی، کسر الاصنام الجاهلیة، ۱۳۸۱ش، ص۱۷۹؛ امام خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۸، ص۳۸۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۸، ص۳۸۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۸، ص۳۸۸.
- ↑ غفاری قمی، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، ۱۳۹۵ش، ص۲۷۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۹، ص۴۷-۴۸.
- ↑ الهی راد، انسان‌شناسی، ۱۳۹۹ش، ص۱۱۴-۱۱۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۱۱۴-۱۱۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۵۲ش، ج۱۰، ص۱۵۲.
- ↑ جعفری، آفرینش و انسان، ۱۳۸۶ش، ص۹.
- ↑ مطهری، هدف زندگی، ۱۴۰۲ش، ص۹.
منابع
- آملی، سید حیدر، جامع الأسرار و منبع الأنوار، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۸ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله و محمد بن محمد خواجه نصیر طوسی، شرح الإشارات و التنبیهات، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، المبدأ و المعاد، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌عربی، محمد بن علی، فصوص الحکم، تعلیقات: ابوالعلا عفیفی، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، ۱۳۵۶ق.
- الهی راد، صفدر، انسان‌شناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۹ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، آداب الصلاة، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- جعفری، محمدتقی، آفرینش و انسان، تهران، موسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، ۱۳۸۶ش.
- سبزواری، هادی بن مهدی، أسرار الحکم في المفتتح و المختتم، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۳ش.
- شجاعی، احمد، هدف آفرینش انسان، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۹۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۸ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، کسر الاصنام الجاهلیة، تصحیح: محسن جهانگیری، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۱ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۳۵۲ش.
- عبودیت، عبدالرسول و مجتبی مصباح، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۹ش.
- غفاری قمی، اسماعیل، فلسفه خلقت انسان در قرآن و روایات، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۵ش.
- مطهری، مرتضی، هدف زندگی، تهران، صدرا، ۱۴۰۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نصری، عبدالله، فلسفه آفرینش، قم، نشر معارف، ۱۳۸۶ش.