مستضعف فکری
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
مُستَضعَف فکری کسی است که توانایی فکری برای شناخت حق از باطل ندارد یا دسترسی به دین اسلام ندارد، اما اگر حق به او عرضه شود، آن را می‌پذیرد. مستضعف فکری در مقابل مستضعف عملی است که به کسی می‌گویند که با اسلام آشنا شده، اما شرایط محیط به او اجازه عمل نمی‌دهد.
در قرآن بیاناتی درباره مستضعف وجود دارد که به گفته مفسران، منظور از برخی از آنها مستضعف فکری است. در روایات هم از مستضعف فکری سخن آمده است و شرایط آن بیان شده است. برخی مستضعف فکری را با جاهل قاصر هم‌معنا می‌دانند.
درباره عاقبت اخروی مستضعف فکری سه دیدگاه وجود دارد: وارد شدن به جهنم، مجازات‌نشدن و مستحق ثواب بودن.
درباره موضوع مستضعف فکری، مقاله یا کتاب مستقلی نوشته نشده؛ ولی به صورت پراکنده، در برخی از کتاب‌های تفسیری و در تعدادی مقاله، به این موضوع پرداخته شده است.
تعریف
مستضعف فکری، در ادبیات دینی، به کسی می‌گویند که به علت کاستی فکری یا عدم دسترسی به دین اسلام، قادر به شناسایی حق از باطل و شناخت معارف دین نیست؛[۱] اما اگر حقیقت به او عرضه شود، از پذیرش آن سر باز نمی‌زند.[۲]
مستضعف فکری در مقابل مستضعف عملی قرار دارد؛ یعنی کسی که حق را تشخیص داده، اما خفقان محیط به او اجازه عمل به آن را نمی‌دهد.[۳] به گزارش برخی محققان، گاه مستضعف فکری و جاهل قاصر در یک معنا به کار رفته‌اند.[۴]
جایگاه
در آیاتی از قرآن، از «مستضعف» سخن آمده که مفسران برخی کاربردهای آن را در معنای مستضعف فکری دانسته‌اند.[۵] در روایات، بیشتر به مستضعف فکری اشاره شده است. برای مثال، در روایتی از امام کاظم(ع) آمده مستضعف یعنی کسی که بَیّنه و دلیلی برای او اقامه نشده و از اختلافات درباره دین و مذهب آگاهی نیافته است؛ اما هنگامی‌که از وجود اختلافات با خبر شود، دیگر مستضعف نیست.[۶] علامه مجلسی در کتاب بِحارُالاَنوار در باب «المستضعفین و المُرْجَونَ لِأمرِ الله»، به تبیین ۳۷ روایت درباره «مستضعف» پرداخته است.[۷]
چه کسانی مستضعف فکری محسوب می‌شوند؟
شیخ صدوق، سه دسته از انسان‌ها را مصداق مستضعف فکری شمرده است:
- عده‌ای که مادرزادی از نعمت عقل محروم‌اند و تا آخر عمر، با این وضعیت زندگی می‌کنند.[۸]
- کودکانی که از نعمت عقل برخوردارند، ولی پیش از آنکه بتوانند حق را از باطل تشخیص دهند، از دنیا می‌روند.
- کسانی که از نعمت عقل برخوردار بودند، ولی در زمان آمدن پیامبر یا دعوت دیگری به خدا، بر اثر پیری، قدرت تشخیص را از دست داده‌اند.[۹]
به باور برخی از محققان، افرادی که از عقل برخوردارند، اما به سبب عواملی مثل محیط و تبلیغات، کلام حق به گوش آنها نرسیده است نیز مستضعف فکری به شمار می‌روند.[۱۰]
جعفر سبحانی از متکلمان شیعه، مستضعف فکری را در چهار مصداق معرفی کرده است:
- کسی که در سرزمینی به دنیا می‌آید که امکان آموزش دین، برای او فراهم نیست.
- کسی که در سرزمینی زندگی می‌کند که به خاطر نبودن فقیه دانشمند، انجام‌دادن وظیفه برای او ممکن نیست.
- کسی که در خانواده‌ای تربیت یافته که آیین موروثی خود را بدون اشکال می‌پندارد.
- کسی که از نظر فکری ناتوان است.[۱۱]
سرنوشت مستضعف در قیامت
رفتار خداوند در روز قیامت در قبال مستضعف فکری مورد اختلاف اندیشمندان واقع شده است. سه دیدگاه در این باره وجود دارد:
- برخی از متکلمان شیعه معتقدند مستضعف فکری در قیامت به جهنم وارد می‌شود.[۱۲]
- عده‌ای از مفسران و متکلمان، با توجه به آیات ۹۸ و ۹۹ سوره نساء و روایات وارده از امامان(ع)،[۱۳] مستضعفان فکری را اهل نجات دانسته‌اند.[۱۴] حتی می‌گویند اگر مستضعف فکری، تکالیفش را براساس دین خودش و خالصانه انجام دهد، علاوه بر نرفتن به جهنم، مستحق دریافت پاداش نیز خواهد بود.[۱۵]
- گروهی بر این باورند که خداوند مستضعفان فکری را عذاب نمی‌کند، ولی به آنان پاداش و ثواب نیز نمی‌دهد؛ چرا که پاداش و ثواب در ازای عمل به تکالیف داده می‌شود و حکم این گروه در گرو لطف و فضل الهی است.[۱۶]
مرتضی مطهری، متکلم شیعی، در مسئله مستضعف فکری، به دو دیدگاه افراطی و تفریطی اشاره کرده و گفته هردوی آنها با دیدگاه قرآن مخالف است:[۱۷] در دیدگاه تفریطی، تنها اعمال شیعه پذیرفته است و اعمال مستضعف فکری باطل است.[۱۸] نبود اعتقاد به امامت، مهم‌ترین دلیل طرفداران دیدگاه تفریطی در قبول‌نشدن اعمال مستضعف فکری است؛ اما در دیدگاه افراطی، اگر عمل مستضعف فکری خیر و حَسَن باشد، ثواب بر او مترتب خواهد شد، اعم از اینکه فاعلش معتقد به اسلام یا مذهب امامیه باشد یا نه.[۱۹] مطهری معتقد است رفتار مستضعف فکری در صورتی که عناد و انکار نداشته باشند، مورد پذیرش است.[۲۰]
پیشینه و منابع مطالعاتی
به باور برخی از محققان، درباره موضوع مستضعف فکری، مقاله یا کتاب مستقلی نوشته نشده و در کتاب‌های تفسیری به صورت پراکنده در تفسیر آیاتی که در آنها کلمه «مستضعف» یا مشتقات آن آمده، مطالبی ذکر شده است.[۲۱] برای مثال، مطهری در کتاب عدل الهی در بحث «عمل خیر از غیرمسلمان» مطالبی را در این زمینه بیان کرده است.[۲۲] مقاله‌های «دیدگاه امام خمینی درباره پیروان ادیان» اثر حسین توفیقی،[۲۳] «پلورالیسم نجات در اندیشه اسلامی» اثر مهدی عزیزان،[۲۴] «بررسی پلورالیسم نجات از نگاه قرآن» اثر ایلقار اسماعیل زاده،[۲۵] «وضعیت مستضعفان فکری در قیامت» اثر محمدعلی یوسفی زاده و قاسم جوادی[۲۶] و «بررسی ماهیت و عاقبت اخروی مستضعفان دینی با تکیه بر آیات و روایات» اثر محمدحسین نقی زاده و صمد عبداللهی عابد،[۲۷] درباره مستضعف فکری نگارش شده‌اند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۸۷
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۵۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴، ج۱۶، ص۲۰.
- ↑ سروش و حیدری، استکبار و استضعاف در قرآن، قم، ج۱، ص۳۳.
- ↑ طباطبایی، الميزان فی تفسير القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص ۵۰-۵۲
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷، ج۲، ص۴۰۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳، ج۶۹، ص۱۵۷-۱۷۱
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص ۳۹۳.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۴۰۳ق، ص ۴۰۸.
- ↑ یوسفی زاده، «وضعیت مستضعفان فکری در قیامت»، ص۵۸.
- ↑ سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۳۲۰.
- ↑ عزیزان، «پلورالیسم نجات در اندیشه اسلامی»، ص۴؛ خمینی، انوار الهدایه، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۰۴-۴۰۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۱۱، ص۲۰۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۵۰-۵۱؛ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱ش، ص۲۸۹.
- ↑ دادجو، «معذوریت یا استحقاق پاداش پیروان جاهل قاصر ادیان دیگر»، ص۱۱۰.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، احیاء التراث العربی، ج۳، ص۳۰۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۵۲؛ جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۲۴۱.
- ↑ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱، ص۲۴۳-۳۱۶.
- ↑ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱، ص۲۴۳-۳۱۶.
- ↑ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱، ص۲۴۳-۳۱۶.
- ↑ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱، ص۲۴۳-۳۱۶
- ↑ یوسفی زاده و جوادی، «وضـعیت مستضعفان فکری در قیامت»، ص۵۶.
- ↑ مطهری، عدل الهی، ۱۳۹۱، ص۲۴۳-۳۱۶
- ↑ توفیقی، «دیدگاه امام خمینی (ره) درباره پیروان ادیان» در نشریه هفت آسمان.
- ↑ عزیزان، «پلورالیسم نجات در اندیشه اسلامی» در نشریه معرفت.
- ↑ اسماعیل زاده، «بررسی پلورالیسم نجات از نگاه قرآن»، در نشریه بینات.
- ↑ یوسفی زاده و جوادی، «وضـعیت مستضعفان فکری در قیامت»، در نشریه اندیشه نوین دینی.
- ↑ نقی زاده و عبداللهی عابد، «بررسی ماهیت و عاقبت اخروی مستضعفان دینی با تکیه بر آیات و روایات»، در نشریه الهیات قرآنی.
منابع
- اسماعیل زاده، ایلقار، «بررسی پلورالیسم نجات از نگاه قرآن»، در مجله بینات، شماره ۱، ۱۳۹۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، انوار الهدایه، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، ۱۳۷۲ش.
- توفیقی، حسین، «دیدگاه امام خمینی (ره) درباره پیروان ادیان»، در مجله هفت آسمان، شماره ۱۵، ۱۳۸۱ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، مؤسسه اسراء، ۱۳۸۹ش.
- دادجو، یدالله، «معذوریت یا استحقاق پاداش پیروان جاهل قاصر ادیان دیگر»، در مجله اندیشه نوین دینی، شماره ۴۳، ۱۳۹۴ش.
- سروش، محمد و احمد حیدری، استکبار و استضعاف در قرآن، قم، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بی‌تا.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۹۸ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، قم، جامعه مدرسین.۱۴۰۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی التفسیر القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۶۳ش.
- عزیزان، مهدی، «پلورالیزم نجات در اندیشه اسلامی»، در مجله معرفت، شماره ۱۲۱، دی ماه ۱۳۸۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، مرآه العقول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نقی‌زاده، محمدحسین و صمد عبداللهی عابد، «بررسی ماهیت و عاقبت اخروی مستضعفان دینی با تکیه بر آیات و روایات»، در مجله الهیات قرآنی، شماره ۱۴، ۱۳۹۹ش.
- یوسفی زاده، محمدعلی و قاسم جوادی. «وضـعیت مستضعفان فکری در قیامت»، در مجله معرفت، شماره۲۱۷، دی ۱۳۹۴ش.