ناصر خسرو قبادیانی (۳۹۴ق/قبادیان (بلخ)ـ۴۶۸ق/یمگان(بدخشان)) شاعر فارسی‌زبان، متکلم، نویسنده و جهانگرد قرن پنجم هجری قمری که مذهب اسماعیلی داشت. ناصر خسرو در جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس سلجوقیان راه یافت. در ۴۳۷ق در پی خوابی که دید، کارهای دولتی را رها کرد و به سفر حج رفت. در این سفر به مصر رفت. چندسالی در این کشور که مرکز حکومت فاطمیان بود، ماند و با پیوستن به فرقه اسماعیلیه به تبلیغ عقاید آنان پرداخت. حاکمان سلجوقی در صدد کشتن وی برآمدند، پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. سرانجام در ۴۶۸ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان فوت کرد.
 سردیس ناصرخسرو قبادیانی | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| زمینه فعالیت | حکمت • فلسفه • شعر • ادب |
| محل زندگی | بلخ • مرو • قاهره • بدخشان |
| محل دفن | بدخشان |
| هم‌زمان با | غزنویان • سلجوقیان • فاطمیان در مصر |
| مذهب | اسماعیلی |
| پیشه | شاعر، نویسنده، حکیم |
| سبک نوشتاری | سبک خراسانی |
| کتاب‌ها | سفرنامه • وجه دین • جامع‌الحکمتین • زادالمسافرین • خوان‌الاخوان • روشنایی‌نامه • سعادت‌نامه |
| دیوان اشعار | دیوان ناصر خسرو |
| تخلص | حجت |
| علت شهرت | قصیده‌سرایی • سفرنامه‌نویسی |
از آثار ناصر خسرو می‌توان به سفرنامه و دیوان اشعار اشاره کرد. در آثار او ارادت به پیامبر و اهل‌بیت(ع) نمود فراوان دارد. در دیوان این شاعر بیش از ۶۰ مضمون و اندرز که ترجمه و یا برگرفته از سخنان امام علی(ع) است، یافت می‌شود.
زندگی نامه
ناصرخسرو قبادیانی در سال ۳۹۴ق در روستای قبادیان بلخ (تاجیکستان فعلی) زاده شد.[۱] از آغاز جوانی به تحصیل علوم پرداخت و به دربار غزنویان و سپس به دربار سلجوقیان راه یافت. در سال ۴۳۷ق خوابی دید که باعث شد کارهای دولتی را رها کند و به سفر حج برود. در این سفر وقتی به مصر رسید، فاطمیان بر آن حکومت می‌کردند و چندسالی در آنجا ماند.[۲] و عقاید فرقهٔ اسماعیلیه را پذیرفت واز دانشمندان آنان به حساب آمد.[۳] لذا تبلیغ عقاید اسماعیلیه را شروع کرد که سلجوقیان در صدد کشتن وی برآمدند؛ پس به ناچار به بدخشان فرار کرد. در این رابطه درباره وی داستان‌ها وافسانه‌هایی ساخته‌اند.[۴] وی در سال ۴۶۸ق در روستای یمگان در ولایت بدخشان افغانستان وفات یافت.
اهل بیت در آثار ناصرخسرو
شهرت ناصرخسرو در بین مردم به شعر است. ولی ناصر پیش از آن که شاعر باشد، متکلم است.[۵] وی به اهل بیت (ع) ارادت داشت. در آثارش به ویژه در دیوان شعرش این علاقه زیاد دیده می‌شود. ناصرخسرو در کتاب جامعُ الحِکمَتَین که در اواخر عمرش آن را نوشته، به اثبات وجود وصی برای پیامبر(ص) می‌پردازد و شرافت هر دو را ذکر می‌کند و این گونه نتیجه می‌گیرد: «وصایتی که در غدیر خم به همگان اعلان شد در فرزندان امام علی جاری است.»[۶] وی در تفسیرحدیث سفینه می‌نویسد:«کشتی نوح چوب نیست؛ بل اهل‌بیت(ع) رسول است و نیز طوفان نوح آب نیست؛ بل جهل و ضلالت است که هلاک عاصیان است.»[۷]
او در کتاب «وجه دین» که رساله عملی محسوب می‌شود به اثبات وصایت حضرت علی(ع) پرداخته و می‌نویسد:«وصی آدم مولانا شیث بود علیه‌السلام و وصی نوح مولانا سام بود علیه‌السلام و وصی ابراهیم مولانا اسماعیل بود علیه‌السلام و وصی موسی مولانا هارون بود علیه‌السلام و وصی عیسی مولانا شمعون بود علیه‌السلام و وصی محمد مصطفی علی المرتضی بود علیه‌السلام.»[۸]
ناصر خسرو در سفرنامه، نام حضرت علی را بارها با ذکر سلام و احترام یاد کرده است. در خوان الاخوان حضرت علی را به همراه اولیا و رسول و امامان، واسطه فیض دانسته و این گونه می‌گوید : «اگر کسی بی‌این میانجیان توحید جوید معطل است.»[۹]
ناصر خسرو عشق و علاقه خود به اهل بیت را در دیوان اشعارش بیشتر منعکس ساخته است. توصیف و توضیح صفات، ستایش مردانگی، شجاعت و دلاوری حضرت علی(ع) در میان اشعار وی زیاد دیده می‌شود. او دوستی خاندان پیامبر را مایه راهیابی به بهشت در قیامت می‌داند:
در دیوان شعر ناصر خسرو این مفاهیم زیاد دیده می‌شود.[۱۱] وی اهل بیت را لوای خداوند و ریسمان محکم الهی می‌داند که تمسک بدان موجب رهایی از چاه جهل است:
بیت سوم این قصیده ناظر به آیه ولایت و بیت پایانی به آیه وحدت[۱۳] اشاره دارد.
ناصرخسرو شرط پیروزی بر ابلیس را اطاعت و دوستی اهل‌بیت(ع) می‌داند:
وی نشان شیعه را مبارزه برای دین و قرآن بیان می‌کند:
این شاعر به جهت همین اعتقادات مورد حمله، تهمت و آزار قرارمی‌گیرد. در این باره سروده است:
گویاعلت رفتن ناصر خسرو به دره یمگان همین مدح وثنای اهل‌بیت(ع) و بیان دیدگاه‌های شیعی اوست، که در این رابطه می‌سراید:
نهج البلاغه در شعر ناصر خسرو
در دیوان این شاعر مضمون‌ها و اندرزهایی دیده می‌شود که ترجمه و یا برگرفته از سخنان امام علی(ع) است.[۱۸] سیدجعفر شهیدی می‌گوید: سراسر دیوان ناصر خسرو تا آن جایی که من استقصاء کرده‌ام، بیش از شصت مورد، عیناً گفتار امام علی(ع) را در قالب نظم آورده است.[۱۹] نظیراین بیت که مضمون خطبه اول نهج البلاغه است:
وی در قصیده‌ای با ردیف علی، خیلی از خصوصیات و ویژگی‌های امام علی را به نظم آورده و اعتقاد کامل خود به حضرت علی (ع) را این گونه ابراز می‌کند:
این قصیده، مجموعه کاملی از معتقدات ناصرخسروست که به‌طور پراکنده درآثارش آمده است. او در واقع ستاینده شجاعت، دلاوری و مردانگی حضرت است. امام علی در شعر او، دلاور عرصه جنگ، یاری گر دین خدا و آراسته به بهترین صفات انسانی است.[۲۲]
کربلا در شعر ناصرخسرو
برخی معتقدند ناصر خسرو بر غنای اشعار حسینی افزوده است.[۲۳] او ابیاتی دربارهٔ شهادت امام حسین(ع) و واقعه کربلا دارد و از قاتلان او به زشتی یاد می‌کند و آنان را به سگان مست تشبیه می‌نماید.
در موارددیگر اشاره به «خون حسین» می‌کند مانند:
وی با اظهار تأسف و اندوه بر شریعت اسلام که بدانجا رسیده است که مسلمانان سر امام حسین فرزند پیامبر را به طمع دنیا از تن جدا می‌کنند:
در نهایت ناصرخسرو در قصیدهٔ شمارهٔ ۱۹۷ دیوانش، با مطلع
به لعن قاتلان امام حسین(ع) پرداخته، می‌گوید:
آثار
ناصر خسرو آثار فراوانی داشته است.[۲۸] به گفتهٔ پژوهشگران، او تمام آثارش[۲۹] یا اکثر قریب به اتفاق آن‌ها[۳۰] را به زبان فارسی نگاشته است. برخی از آثار او رو به شرح زیرند:
بزرگداشت
برای این حکیم، بارها در ایران و افغانستان مراسم بزرگداشت برگزار شده است. در همایشی که در کابل برگزار شد، یونسکو در پیامی از شخصیت ناصر خسرو تجلیل نمود.[۳۵] در ایران نیز بارها مراسم بزرگداشت برگزار شده در هزارمین سال ولادت ناصر (۱۳۹۴ق)در دانشگاه فردوسی مشهد مراسمی با حضور اندیشمندان داخلی وخارجی برگزار شد و مجموعه مقالات آن با عنوان یاد نامه چاپ شده است. در دوران معاصر نیز همایش‌هایی در دانشگاه شهید بهشتی تهران و شهرهای مختلف مانند ری و بسطام بزرگداشت‌هایی برگزار شد. [۳۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ دفتری، الاسماعیلیون تاریخهم و عقائدهم، ۲۰۱۴م، ص۳۴۹
- ↑ ادوارد برون،تاریخ ادبی ایران، ۱۳۵۸ش،ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۷۴
- ↑ برون، تاریخ ادبی ایران، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ نویسندگان، یاد نامه ناصر خسرو، مقاله شهیدی، افکار و عقاید کلامی ناصر خسرو، ۱۳۹۴ق، ص۳۱۶.
- ↑ ناصر خسرو، جامع الحکمتین، ص۱۸۰.
- ↑ ناصر خسرو، جامع الحکمتین، ص ۱۸۱
- ↑ ناصر خسرو، وجه دین، ۱۳۹۷ق، ص۶۴
- ↑ ناصر خسرو، خوان‌الاخوان،۱۳۳۸ش، ص ۱۲۹.
- ↑ دیوان ناصرخسرو، قصیده ۱۱
- ↑ تاج علی، مقاله امام علی در آثار ناصر خسرو
- ↑ ، قصیده ۴۲
- ↑ آیه وحدت؛ سوره آل عمران، آیه ۱۰۳ «و اعتصموا بحبل الله جمیعا و لاتفرقوا؛ همه دست به ریسمان خدا بگیرید و پراکنده نشوید.»
- ↑ دیوان ناصرخسرو، قصیده ۱۷۵.
- ↑ دیوان ناصرخسرو، قصیده ۱۵۱.
- ↑ دیوان ناصرخسرو، قصیده ۱۵۴.
- ↑ دیوان ناصرخسرو، قصیده ۵۹.
- ↑ شهیدی، بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام، ۱۳۶۰ش، ص۲۰۹.
- ↑ شهیدی، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، ۱۳۶۳ش، ص۱۸۵.
- ↑ دیوان ناصر خسرو، قصیده ۳۱
- ↑ دیوان ناصر خسرو، قصیده ۲۶۳
- ↑ محقق، تحلیل اشعار ناصر خسرو، ۱۳۶۸ش، ص۲۶.
- ↑ حجازی، حسین‌بن علی (ع) در آیینه شعر، ص۶۱–۶۸
- ↑ دیوان ناصر خسرو، قصیده ۱۱
- ↑ دیوان ناصر خسرو، قصیده ۱۶۶
- ↑ دیوان ناصر خسرو، قصیده ۱۹
- ↑ دیوان ناصر خسرو، قصیده ۹۸
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
- ↑ دفتری، الاسماعیلیون؛ تاریخهم و عقائدهم، ۲۰۱۴م، ص۳۵۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۲۰۴.
- ↑ دفتری، معجم التاریخ الاسماعیلی، ۲۰۱۶م، ص۲۷۲.
- ↑ کانون فرهنگی حکیم ناصر خسرو بلخی
- ↑ سایت همایش هزاره ناصرخسرو
منابع
- ادوارد برون،تاریخ ادبی ایران، ترجمه علی پاشا،تهران، امیرکبیر،۱۳۵۸ش.
- حجازی، سید علی‌رضا، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
- دفتری، فرهاد، الاسماعیلیون تاریخهم و عقائدهم، تعریب: سیف‌الدین القصیر، بیروت، دار الساقی، ۲۰۱۴م.
- دفتری، فرهاد، معجم التاریخ الإسماعیلی، تعریب: سیف‌الدین القصیر، بیروت، دار الساقی، ۲۰۱۶م.
- شهیدی، سید جعفر، بهره ادبیات از سخنان علی علیه‌السلام، بی‌جا، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۰ش.
- شهیدی، سید جعفر، بهره گیری ادبیات فارسی از نهج البلاغه، تهران، وزارت ارشاد اسلامی و بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۶۳ش.
- گروهی از نویسندگان، یادنامه ناصر خسرو، مشهد، دانشگاه فردوسی،۱۳۹۴ق.
- ناصر خسرو، خوان الاخوان، به کوشش قویمی، تهران، کتابخانه بارانی، ۱۳۳۸ش.
- ناصر خسرو، وجه دین، به کوشش اعوانی، انجمن فلسفه ایران، ۱۳۹۷ق.
- ناصر خسرو، دیوان ناصرخسرو،تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ش.
- ناصر خسرو، کتاب جامع الحکمتین، چاپ هانری کربن و محمد معین، تهران ۱۳۶۳ش.
پیوند به بیرون
تاثیرپذیری ناصرخسرو از نهج‌البلاغه