دعائم الاسلام (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قاضی نعمان مغربی |
| موضوع | فقه اسماعیلیه |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالمعارف |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۳ق |
دَعائِمُ الاِسْلام و ذِکرُ الحَلالِ و الحَرامِ و القَضایا و الاحکام، کتابی درباره باورهای دینی و احکام فقهی مذهب اسماعیلی و مهمترین کتاب قاضی‌نعمان در فقه است که به سفارش خلیفۀ فاطمی، المعز لدین‌الله نگاشته شده است. این کتاب تمامی ابواب معروف فقه را در بر دارد و در نخستین مبحث خود با عنوان کتاب الولایة، به برخی از مهمترین باورهای اسماعیلی پرداخته است. ایمان از دیدگاه اسماعیلیان و تفاوت آن با اسلام و نیز ولایت اهل‌بیت و تشویق به فراگیری علم مباحثی است که در این بخش مطرح شده است.
مؤلف
مؤلف این کتاب، قاضی‌نعمان مغربی، عالم قرن چهارم هجری قمری است. وی در حکومت فاطمی، مناصبی را بر عهده داشت و در مقطعی نیز قاضی‌القضات مصر شد. تألیفات او به ۴۷ کتاب می‌رسد و حیطه‌های مختلف علوم دینی از قبیل فقه، تأویل، تفسیر، روایات و... را دربرمی‌گیرد.[۱]
جایگاه و اعتبار
قاضی‌نعمان این کتاب را برپایۀ کتاب الایضاح خود نوشته است و با حذف سلسله سندها و نیز خلاصه نمودن محتوای آن‌ها و چشم‌پوشی از احادیث متعارض در آن، این کتاب را فراهم نموده است. این کتاب نزد اسماعیلیان جایگاه بلندی دارد و قانون اساسیِ حکومتِ فاطمیان بوده است. همچنین برخی از علمای اثناعشری در مباحث فقهی خود از آن استفاده می‌کردند.
سید بحرالعلوم معتقد است که دعائم الاسلام و نویسنده آن معتبرند و نقل نکردن حدیث از امامان پس از امام صادق(ع)، به دلیل تقیه نویسنده بوده است.[۲] اما آیت‌الله خویی معتقد است که قاضی‌نعمان مجهول‌الحال است و دعائم الاسلام به دلیل اینکه روایاتش مرسل است، معتبر نیست.[۳]
محتوا
ترجمۀ قسمتی از مقدمۀ کتاب:
« از ابوجعفر محمد بن علی چنین روایت شده است: اسلام بر هفت پایه استوار شده است: ولایت (از همه برتر است و با ولایت و از طریق ولیّ، می‌توان به معرفت این پایه‌ها نائل آمد)، طهارت، نماز، زکات، روزه، حج و جهاد.
قاضی‌نعمان، دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۲.
این کتاب در دو جلد مباحث مربوط به عبادات و معاملات را بر اساس باورهای اسماعیلی مطرح کرده است. جلد اول به موضوع عبادات اختصاص دارد و در ۸ کتاب موضوعات هفت گانه ذیل را ارائه کرده است:
این هفت موضوع در نزد شیعیان فاطمی ستون‌های هفت‌گانۀ اسلام به شمار می‌روند. جلد دوم این کتاب، به معاملات اختصاص دارد و ۲۵ کتاب زیر را دربردارد:
- کتاب البیوع (احکام مربوط به خرید و فروش)
- اَیمان و نذرها
- اطعمه
- اشربه
- طب
- لباس (احکام پوشیدنی‌ها)
- صید
- قربانی‌ها و عقیقه
- نکاح
- طلاق
- عتق
- عطایا
- وصایا
- فرائض (احکام مربوط به ارث)
- دیات
- حدود
- سارقان و محاربین (احکام مربوط به سرقت و محاربان)
- الردة و البدعة (احکام مربوط به مرتدان و بدعت گذاران)
- غصب
- عاریه
- لقطه
- القِسمة و البُنیان (احکام مربوط به شراکت و بناها)
- شهادات
- الدَّعوی و البَیِّنات
- آداب القُضات[۵]
شیوۀ غالب بر این کتاب، شیوۀ روایی است و مؤلف در همۀ موضوعات با استناد به روایات دیدگاه خود را مطرح می‌کند.
- نخستین مطلب کتاب روایتی درباره ایمان از امام صادق(ع) است: «الایمان قولٌ باللسان و تصدیق بالجَنان و عمل بالارکان»ترجمه: «ایمان اقرار با زبان و تصدیق با قلب و عمل کردن با اعضا به دستورات دین است.» [۶]نعمانی افزوده که این روایت هم رد نظریه مرجئه است که ایمان فقط قول است بدون عمل و هم رد نظریه گروهی از اهل سنت است که ایمان قول و عمل است. [۷]آخرین روایت کتاب در کتاب آداب القضاة از امام صادق(ع) است: «الامام العادل لا تُردّ له دعوة و المظلوم لا تردُّ له دعوة و مِن قَواصم الظَّهر سلطان جائر یَعصی الله و انت تطیعه»ترجمه: «پیشوای دادگر و مظلوم دعایشان رد نمی‌شود و یکی از کارهایی که کمرشکن است این است که پادشاه ستمگری به معصیت خداوند مشغول باشد و تو از او اطاعت کنی» [۸]
ترجمه
دعائم الاسلام توسط عبدالله امیدوار به فارسی ترجمه و در سال ۱۳۷۳ به وسیلۀ انتشارات اسماعیلیان قم منتشر شده است.
قاضی‌نعمان در جلساتی به نام مجالس الحکمة (نشست‌هایی برای کسانی که تازه به اسماعیلی‌مذهب شده بودند) برگزار می‌شده، به تأویل مطالبی که در دعائم الاسلام آمده، پرداخته و آن را در قالب کتابی با نام تأویل الدعائم یا تربیة المؤمنین بالتوقیف علی حدود باطنِ علم الدين نگاشته است.[۹]تهرانی در الذریعه نام این کتاب را رسالة إلى المرشد الداعي بمصر في تربية المؤمنين ذکر کرده است. [۱۰]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۱۰، ص۲۲۳.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائدالرجالیه، منشورات مکتبة الصادق، ج۴ ، ص۱۴.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۲۰، ص۱۸۵.
- ↑ فیضی، «مقدمه بر دعائم الاسلام»، ۱۳۸۳ق، ص۹-۱۰.
- ↑ فیضی، «مقدمه بر دعائم الاسلام»، ۱۳۸۳ق، ص۹-۱۰.
- ↑ ابن حیون، دعائم الاسلام،۱۳۸۳ق، ۱۹۶۳م، ج۱، ص۳.
- ↑ ابن حیون، دعائم الاسلام، ۱۹۶۳م، ۱۳۸۳ق، ج۱، بخش ۲، ص۳.
- ↑ ابن حیون، دعائم الاسلام، ۱۹۶۳م، ۱۳۸۳ق، ج۲، ص۵۴۱.
- ↑ Poonawala, “The Chronology of al-Qāḍī l-Nuʿmān’s Works”, 2018, 146-148
- ↑ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج ۱۱، ص۱۰۸.
منابع
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تحقیق حسن الامین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- بحرالعلوم، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیة، منشورات مکتبة الصادق.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة.
- فیضی، آصف بن علی‌اصغر، مقدمه تحقیق دعائم الاسلام، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
- قاضی‌نعمان، دعائم الاسلام، تحقیق آصف بن علی‌اصغر، قاهره، دارالمعارف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
- Poonawala, Ismail K., “The Chronology of al-Qāḍī l-Nuʿmān’s Works”, Arabica, no 65, 2018.
پیوند به بیرون