ابنتیمیه حرانی
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | احمد بن عبدالحلیم بن عبدالسلام بن تِیمیّه حَرّانی حَنبَلی |
| تاریخ تولد | ۶۶۱ق |
| تاریخ وفات | ۷۲۸ق |
| شهر وفات | دمشق |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | ابن‌قیم جوزی |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| شناخته شده برای | نظریه‌پرداز سلفیه، صاحب فتاوای شاذ |
احمَد بن عَبدُالحَلیم معروف به ابن‌تَیْمِیّه حَرّانی (۶۶۱-۷۲۸ق) عالم حنبلی‌مذهب و اندیشمند تأثیرگذار سلفی بود. ابنتیمیه نزد افرادی همچون مجد بن عساکر تحصیل کرد. همچنین ابن‌کثیر و ابن‌قیم جوزیه از شاگردان او بودند. تألیفات ابنتیمیه را بیش از ۳۰۰ اثر ذکر کرده‌اند. وی در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی مانند کلام، تفسیر، فقه و حدیث دیدگاه‌های خاصی دارد.
ابنتیمیه در حدود شصت مسأله بر خلاف اجماع نظر داده که برخی از آنها مربوط به اصول دین و برخی مربوط به فروع دین است؛ به همین دلیل علمای مذاهب چهارگانه اهل سنت و شیعه نقدها و ردیه‌های بسیاری بر آثار او نوشته‌اند.
برخی از دیدگاه‌های وهابیت در اندیشه‌های ابنتیمیه ریشه دارد. ابنتیمیه، شیعیان را منشأ همه فتنه‌ها در جهان اسلام معرفی می‌کرد و معتقد بود جنگ با آنها از جنگ با خوارج و مغولان مهمتر است. او به دلیل این اعتقاد، همراه با مغولان داوطلب جنگ با شیعیان دروزی در منطقه کِسرَوان شد.
نظرات عالمان دینی و نویسندگان، درباره ابنتیمیه بسیار متفاوت است؛ برخی او را ستوده و برخی تا حد کفر نکوهش کرده‌اند.
زندگی‌نامه
احمد بن عبدالحلیم مشهور به ابنتیمیه و ملقب به شیخ‌الاسلام در سال ۶۶۱ق در منطقه حران (جایی میان موصل و شام) در خانواده‌ای از مشایخ حنابله متولد شد.[۱] وی در شش سالگی همراه خانواده خود برای گریز از حمله مغولان به دمشق مهاجرت کرد و در آنجا تحصیلاتش را زیر نظر ابن‌عساکر و دیگران تکمیل کرد و در ۱۷ سالگی از علمای حنبلی گواهی اجتهاد دریافت کرد.[۲]
ابنتیمیه در علوم متداول زمانه خود مانند فقه، اصول، حدیث، کلام، تفسیر، فلسفه و ریاضیات تحصیل کرد و اطلاعاتی درباره دیگر ادیان به‌ویژه یهودیت داشت.[۳]
شهرت ابنتیمیه به دلیل قدرت بیان، خشونت در بحث با مخالفان،[۴] مخالفت با علمای زمانه خود، بی‌پروایی در مقابل حاکمان، حضور در کارهای سیاسی، اجتماعی و جنگ‌ها و سخت‌گیری در مسأله امر به معروف و نهی از منکر بوده است.[۵]
ابنتیمیه پس از تصدی منصب شیخ الحنابله دمشق با تدوین آثاری از جمله کتاب العقیدة الحمویة الکبری، اعتراض‌هایی را در میان علما و مردم برانگیخت.[۶] درگیری‌ها و مناظرات او با فرقه‌های مختلف ادامه داشت تا آنکه در سال ۷۰۵ق به مصر فراخوانده شد و به دلیل آنچه انحرافات عقیدتی خوانده می‌شد به زندان افتاد. وی بعد از آزادی در مصر ماند و دیدگاه‌هایش را منتشر کرد و به همین دلیل چندین بار به زندان افتاد.[۷]
ابنتیمیه در سال ۷۱۳ق همراه با ملک ناصر که برای مقابله با حمله مغولان رهسپار شام بود به دمشق بازگشت و دوباره به تبلیغ و تدریس مشغول شد. در سال‌های حضور در دمشق به دلیل اختلاف که با فقهای دیگر مذاهب، چندین بار دیگر به زندان افتاد تا در سال ۷۲۸ق در زندان قلعه دمشق وفات یافت.[۸]
اساتید و شاگردان
ابنتیمیه هنگام حضور در دمشق نزد مجد بن عساکر، ابن‌عبدالدائم، قاسم اربلی، شرف‌الدین احمد بن نعمه مقدسی و... به تحصیل مشغول شد[۹] و از استادش شرف‌الدین گواهی اجتهاد دریافت کرد.[۱۰]
ابن‌کثیر نویسنده کتاب البدایة و النهایة،[۱۱] ابوالحجاج مزی نویسنده کتاب تهذیب الکمال،[۱۲] و ابن‌قیم جوزیه[۱۳] از شاگردان او بودند.
تألیفات
ابنتیمیه آثار متعددی در حوزه‌های مختلف علوم دینی نوشته است. ابن‌شاکر در کتاب فوات الوفیات، کتاب‌ها و رساله‌های او را به تفکیک موضوع در تفسیر، کلام، فقه، اصول و فتاوی شمارش کرده است.[۱۴] همچنین مجموعه کتاب‌های او در کتاب «أسماء مؤلفات شیخ الإسلام ابنتیمیة» اثر ابن‌قیم جوزیه به تفکیک موضوع گردآوری کرده است.[۱۵] برخی از آثار مهم او به شرح ذیل است:
- کتاب منهاج السنة النبویة فی نقض کلام الشیعة والقدریه در سال ۷۰۵ق در نقد کتاب منهاج الکرامة، تألیف علامه حلی نوشته شده[۱۶] و آثار بسیاری در نقد و رد آن یا در موافقت با آن چاپ و منتشر شده است.[۱۷] عالمانی از اهل سنت و حتی سلفی‌ها، شیعیان امامی و زیدی در مخالفت با منهاج السنة کتاب نوشته‌اند.[۱۸] ابنتیمیه با اتکا به آنچه در این کتاب بیان کرده، متهم به ناصبی بودن شده است.[۱۹]
- العقیدة الحمویة الکبری؛ این کتاب در پاسخ به سؤالات کلامی درباره خدا و صفات او نوشته شد و اعتراضات زیادی در میان علمای مذاهب برانگیخت.[۲۰] وی با علم کلام مخالفت کرده و معتقد بود علم کلام هم مانند فلسفه ارسطو، به انحراف و زندقه می‌انجامد.[۲۱] ابنتیمیه همچنین در این کتاب بسیاری از عقاید اشاعره را نقد کرده و آن را ضعیف و سست دانسته است.[۲۲]
- الحسبه فی الاسلام حاوی برخی افکار اقتصادی ابنتیمیه.
- السیاسة الشرعیة لاصلاح الراعی و الرعیة، نوشته شده در مصر درباره ولایت، امامت و حکومت.
- العقیده الواسطیة، حاوی مسائل اصول اعتقادات. این کتاب هم جدال‌های نظری فراوانی در میان علما و مردم برانگیخت و باعث زندانی شدن ابنتیمیه گردید.
- النصوص علی الفصوص، در رد افکار ابن‌عربی در کتاب فصوص الحکم.[۲۳]
مجموعه‌ای از آثار ابنتیمیه در کتاب مجموعة الفتاوی ابنتیمیه در ۳۷ جلد توسط عبدالرحمن بن قاسم در سال ۱۳۷۴ق منتشر شده است. البته این کتاب همه آثار ابنتیمیه را دربر ندارد.
اندیشه‌ها و نظرات
ابنتیمیه در حدود ۶۰ مسأله بر خلاف اجماع نظر داده که برخی از آنها مربوط به اصول دین و برخی مربوط به فروع دین است.[۲۴]
دیدگاه‌های کلامی و اعتقادی
ابنتیمیه معتقد است پیامبر اکرم(ص) تمام اصول دین را مشخص کرده، اما متکلمان با دلائل عقلی، مردم را از تعلیمات نبوی دور می‌کنند.[۲۵] ابنتیمیه با وجود مخالفت با علم کلام، برخی مسائل کلامی را تحت عنوان دیدگاه‌های اعتقادی ارائه داده است که مورد مخالفت بسیاری از علمای مذاهب اسلامی قرار گرفت؛ از جمله:
- حمل صفات خبری خداوند بر معانی ظاهری: ابنتیمیه در رساله العقیدة الحمویة، به تبعیت از اهل حدیث، صفات خبری مانند قرار داشتن خدا بر عرش یا دست و صورت داشتن وی را بر معانی لغوی و ظاهری آن حمل کرده و هر گونه تأویل، تعطیل، تبدیل، تشبیه و تمثیل را جایز نمی‌داند و از مؤوِّله، (کسانی که قائل به تأویل در صفات خدایند)، انتقاد کرده است.[۲۶] وی با این حال، این صفات را مجهول می‌داند. برخی از محققان معتقدند نظر ابنتیمیه درباره مجهول بودن صفات خبری خداوند، برای فرار از اتهام تشبیه و تجسیم (جسمانی دانستن خدا) بوده است.[۲۷] علمای مذاهب اسلامی، صفات مذکور را تفسیر و تأویل کرده‌اند.[۲۸]
- توسل: ابنتیمیه برای توسل سه معنا ذکر می‌کند: ۱- توسل به اطاعت پیامبر(ص) که آن را کامل‌کننده ایمان می‌داند. ۲- توسل به دعا و شفاعت پیامبر اسلام(ص) که در زمان حیات او و در روز قیامت امکان‌پذیر است. ۳- توسل به معنای قسم دادن خداوند و یا چیزی خواستن از خدا به واسطهٔ ذات پیامبر(ص). ابنتیمیه نوع سوم توسل را جایز نمی‌داند و معتقد است در سیره صحابه چنین چیزی وجود نداشته است.[۲۹]
- تکفیر: ابنتیمیه با این عقیده که کفر با انکار یکی از ضروریات دین یا انکار احکام متواتر و یا احکامی که اجماع بر آن است، حادث می‌شود،[۳۰] افراد، گروه‌ها و مذاهب بسیاری را تکفیر کرده و از دین خارج می‌داند. فلاسفه، جهمیه، باطنیه، اسماعیلیه، شیعه اثناعشری و قدریه از گروه‌هایی هستند که ابنتیمیه آنها را تکفیر کرده است.[۳۱] همچنین کسی که بین خود و خدا واسطه قرار داده و او را بخواند، کسی که یکی از ارکان اسلام مانند نماز را ترک کند، مخالف متواتر و اجماع، متشبّه به کفار، کسی که یهود و نصاری را تکفیر نکند و استغاثه‌کننده به اولیاء را نیز تکفیر کرده است.[۳۲]
- زیارت قبور و مشاهد: ابنتیمیه زیارت قبور، مشاهد و اماکن مقدس و بنای عمارت بر آن را به استناد احادیثی[۳۳] بدعت می‌شمارد. وی در منهاج السنة شیعیان را به دلیل ساختن مرقد بر قبور ائمه(ع) نکوهش کرده است.[۳۴]
- لعن یزید: ابنتیمیه هرچند لعن قاتلان امام حسین(ع) را جایز می‌شمرد،[۳۵] دست‌داشتن یزید در قتل امام حسین(ع) را ثابت نمی‌دانست.[۳۶] همچنین، ابنتیمیه لعن فاسق ظالم را جایز می‌شمرد،[۳۷] ولی فاسق و ظالم بودن یزید را ثابت نمی‌دانست؛[۳۸] به همین دلیل لعن او را جایز نمی‌شمرد.[۳۹]
دیدگاه‌های فقهی
ابنتیمیه در فقه تابع مذهب حنبلی بود؛ ولی به دلیل مطالعاتی که در دیگر مذاهب داشت، آرائی مستقل از همه مذاهب اسلامی اتخاذ می‌کرد. [۴۰] وی به صدور فتاوی شاذ و نادر مشهور بود و همین ویژگی او باعث بروز اعتراضات زیادی میان علما و فقهای زمانه او شده بود و بارها باعث به زندان افتادنش شد.[۴۱] برخی از فتاوای شاذ او به شرح ذیل است:
- در شکسته خواندن نماز فرقی میان سفر کوتاه و بلند نمی‌گذارد و آن را مستند به اطلاق آیه ۴۳ سوره نساء و سنت رسول خدا(ص) می‌کرد.[۴۲]
- در طلاق بر خلاف دیگر علمای اهل سنت معتقد است طلاق دادن با لفظ ثلاث فقط یک طلاق محسوب می‌شود و قسم به طلاق موجب وقوع طلاق نمی‌گردد. وی همچنین تحلیل در طلاق را به قصد اینکه زن به شوهر اول خود حلال شود را مجاز نمی‌داند و آن را حیله شرعی قلمداد می‌کرد.[۴۳]
- آب قلیل با ملاقات نجس، نجس نمی‌شود مگر در صورتی که رنگ و بوی آن تغییر کند.
- اگر کسی در ماه رمضان به گمان رسیدن زمان افطار، روزه خود را افطار کند و بعد خلاف آن ثابت شود، قضای روزه بر او واجب نیست.
- طواف حائض صحیح است.
- سفر برای زیارت معصیت است.[۴۴]
رویکرد حدیثی
رویکرد ابنتیمیه به حدیث، تابعی از روش عام او مبنی بر اصالت دادن به نقل و مقدم داشتن آن بر عقل است. او اعتبار زیادی برای احادیث قائل بود و فقط محدثان را اهل نظر می‌دانست و در مقابل عقل‌گرایان را مورد انتقاد قرار می‌داد.[۴۵] ابنتیمیه در رابطه میان عقل و نقل، عقلی را معتبر می‌دانست که با نص سازگار باشد؛ بنابراین اقوال حکما و متکلمان را که با متون شرعی در تعارض باشد، طرد می‌کند. عقل در نظر او بدون اتکا به نقل هیچ ارزش و اعتباری ندارد.[۴۶]
ابنتیمیه با وجود تأکید فراوان بر اعتبار احادیث، بعضی مواقع اگر روایتی بر خلاف میلش بود، آن را ناقص نقل می‌کرد یا در آن دخل و تصرف انجام می‌داد.[۴۷]
رویکرد تفسیری
اتکا به ظواهر قرآن و تفسیر روایی روش ابنتیمیه برای تفسیر قرآن است او تفسیر بدون رجوع به احادیث را حرام می‌دانست. ابنتیمیه روش خود در تفسیر را در کتاب «مقدمة فی اصول التفسیر» ارائه داده است. بر طبق نظر او پیامبر اسلام(ص) تمام قرآن را برای صحابه تفسیر کرده و با نقل صحابه، تابعین آن تفاسیر را جمع‌آوری کرده‌اند. بر اساس روش ابنتیمیه ابتدا قرآن به قرآن تفسیر می‌شود و در مرحله بعد باید به سنت نبوی و در نبود سنت نبوی به اقوال صحابه و در نهایت به تفاسیر تابعین رجوع شود.[۴۸]
نقد فلاسفه
ابنتیمیه فلاسفه را به سه گروه تقسیم می‌کند.
- دهریون: کسانی که عالم را ازلی می‌دانند و صانع مدبری برای آن متصور نیستند.
- طبیعیون: کسانی که بیشتر تمرکز خود را بر عالم طبیعت گذاشته و معاد را منکرند.
- الهیون: فلاسفه متقدم مانند افلاطون، ارسطو، فارابی و ابن‌سینا که عقیده به قدیم بودن عالم دارند.[۴۹]
ابنتیمیه فلاسفه را به چند دلیل تکفیر کرده است:
- فلاسفه مدعی عدم امکان شناخت خداوند به دلیل انکار صفات و اسماء خدا یا تعطیل صفات هستند.
- فلاسفه با ازلی دانستن عقول عشره مرتکب شرک در ربوبیت شده‌اند.
- اعتقاد به اسقاط تکالیف الهیه
- اعتقاد به تعطیل نبوت
- انکار معاد جسمانی[۵۰]
رویکرد سیاسی
رویکرد سیاسی ابنتیمیه تابعی از نظرات او درباره عقب‌ماندگی و ضعف جهان اسلام و فروپاشی خلافت عباسی در اثر حمله مغولان و صلیبیان که هرکدام قسمتی از سرزمین اسلامی را اشغال کرده بودند، است. ابنتیمیه مشکلات جهان اسلام را به دلیل وجود فرقه‌گرایی می‌داند و راه برون‌رفت از وضعیت عقب‌ماندگی مسلمانان را در کنار گذاشتن فرقه‌گرایی و جهاد می‌بیند. به نظر او جهاد از همه عبادات و احکام اسلامی از جمله نماز، روزه و حج برتر است و ویژگی واقعی یک انسان مسلمان نه در ریاضت و تقوای فردی، بلکه در جهاد بروز می‌کند. به نظر ابنتیمیه کسانی که در جهاد شرکت می‌کنند، اگرچه شهید شوند، پیروز میدان هستند و اگر مسلمانان در جهاد شرکت نکنند کافر خواهند شد.[۵۱]
نظرات
برخی از نظرات ابنتیمیه عبارتند از:
درباره اهل بیت
ابنتیمیه، محبت به اهل بیت را واجب و امامت را برای آنها می‌داند و سب و لعن آنها را از مصادیق ظلم قلمداد می‌کند.[۵۲] وی امام علی(ع) را برترینِ مسلمانان بعد از خلفای سه‌گانه معرفی می‌کند و معتقد است عالم‌ترین و افضل اهل بیت بعد از پیامبر اسلام(ص) علی بن ابی‌طالب است. او برای امام علی(ع) صفات حسنه فراوانی از جمله عدالت، زهد و صدق برمی‌شمارد[۵۳] و بر این اعتقاد است که او شهید شد و در بهشت ساکن می‌شود.[۵۴] با این حال پاره‌ای از احادیث و اخباری را که در فضیلت اهل بیت(ع) وارد شده است، مخدوش و مجعول دانسته است؛ بر این اساس ابنتیمیه معتقد است امام علی(ع) در ۱۷ مورد، خلاف نص قرآن عمل کرده است و جنگ‌های او نه به خاطر دین‌خواهی بلکه به خاطر دنیاطلبی و ریاست‌طلبی بوده است.[۵۵]
ابنتیمیه معتقد است که گرچه امام حسین(ع) مظلومانه به شهادت رسید، اما قیام وی فاقد مصلحت دنیوی و اخروی بوده است. او قیام عاشورا را عامل ایجاد فتنه‌های زیادی در امت اسلام و خلاف سیره پیامبر اسلام(ص) معرفی می‌کند. وی در مقابل، یزید را از آمریت شهادت امام حسین(ع) مبرا می‌کرد و معتقد بود سرِ امام برای یزید برده نشد، بلکه به سوی ابن‌زیاد حمل شد.[۵۶]
عدالت صحابه
ابنتیمیه خود را پیرو صحابه سلف، تابعین و محدثان بزرگ می‌داند. به عقیده او سلف به این دلیل که نزدیک‌ترین اشخاص به رسول اسلام(ص) بوده‌اند و قرآن و سنت به زبان و فهم آنان نازل شده است، متون دینی را بهتر از عالمان و متکلمان متأخر درک کرده‌اند.[۵۷] او همچنین عدالت صحابه را از مسلمات دینی، و منکر آن را کافر می‌داند. طبق مبنای ابنتیمیه، ملاک صحابی شدن، همنشینی با پیغمبر(ص) است و هیچ فرقی میان کم یا زیاد این همنشینی وجود ندارد.[۵۸]
ابنتیمیه با وجود اعتقاد به عدالت صحابه، در مواردی حتی بر خلفای راشدین خرده گرفته است. او با این حال در کتاب العقیدة الواسطیه با اشاره به اقدام طلحه و زبیر در مخالفت با امام علی(ع)، کسانی را که بر خلافت خلفای راشدین اشکال وارد کنند، بدتر از حمار دانسته است.[۵۹] به باور ابنتیمیه، خلیفه اول و دوم از سخنان پیامبر تخطی کرده و اجتهاد به نص کرده‌اند و خلیفه سوم فردی مال‌دوست بوده است.[۶۰]
درباره شیعیان
ابنتیمیه، شیعیان را منشأ همه فتنه‌ها در جهان اسلام معرفی می‌کرد و جنگ با آنها را از جنگ با خوارج و مغولان مهمتر می‌دانست. او به دلیل این اعتقاد، همراه با مغولان داوطلب جنگ با شیعیان دروزی در منطقه کِسرَوان شد.[۶۱] او شیعیان را به سه دسته تقسیم می‌کند:
- غالیان: گروه‌هایی مانند نُصَیریه، اسماعیلیه، قرامطه و دروزیان، به باور ابنتیمیه اینها کافرند و جنگ با آنها واجب است.[۶۲]
- اثنا‌عشریه: ابنتیمیه شیعیان اثناعشری را به دلیل اعتقاد به مواردی از جمله نقص قرآن و ارتداد صحابه بعد از وفات پیامبر(ص)، کافر می‌دانست.[۶۳]
- زیدیه: ابنتیمیه، زیدیه را نزدیک‌ترین صنف شیعه به اهل‌سنت معرفی می‌کند.[۶۴]
ابنتیمیه در مقایسه‌ای بین شیعیان و یهودیان، چند شباهت میان آنان را برشمرده است؛ از جمله: انحراف از قبله، عدم باور به عده برای زنی که طلاق بگیرد یا شوهرش بمیرد، باور به اینکه خداوند پنجاه نماز را واجب کرده است، گفتن «السام علیکم»، و دشمنی با جبرئیل.[۶۵]
تأثیر بر گروه‌های سلفی تکفیری
ابنتیمیه را پیشوا[۶۶] و بنیانگذار سلفیه می‌دانند[۶۷] و فتاوایش را زمینه‌ساز جنبش‌های بنیادگرا و نیروهای جهادگرای سلفی[۶۸] نوظهور در جامعه اسلامی دانسته‌اند؛[۶۹] به‌گونه‌ای که وی، پدر معنوی افراط‌گرایی اسلامی سنی معرفی شده[۷۰] و در میان سلفیان به شیخ المجاهدین شناخته می‌شود.[۷۱]
وهابیت، اخوان‌المسلمین و سلفیه جهادی از جمله گروه‌هایی هستند که از فقه سلفیه در برابر دیگر مذاهب چهارگانه اهل‌سنت، پیروی می‌کنند.[۷۲] همچنین بازتولید اندیشه‌های بنیادگرایی ابنتیمیه، در قالب گروه‌هایی چون طالبان، القاعده و داعش ظاهر گشته[۷۳] و با تکفیر بخش گسترده‌ای از مسلمانان، به سلفی‌های تکفیری معروف شده‌اند.[۷۴]
افراط‌گرایی و سلفی‌گری به لحاظ فکری از آموزه‌های ابنتیمیه و شاگردان مکتب او چون محمد بن عبدالوهاب، ابوالعلی مودودی و سید قطب بهره برده[۷۵] و در زمان به دست گرفتن قدرت با تکیه بر آموزه‌های ابنتیمیه دست به کشتار مسلمانان[۷۶] و تخریب بارگاه اهل‌بیت(ع) و صحابه پیامبر(ص) زدند.[۷۷]
بنیادگرایی دینی در مواجهه با بحران‌های دنیای جدید، با تکیه بر فتاوای ابنتیمیه و با برداشت‌هایی خاص از متون دینی مسلمانان را به سوی افراطی‌گری فرا می‌خوانند.[۷۸]
زمینه‌های شکل‌گیری افکار
برخی از محققان معتقدند که خاستگاه ابنتیمیه در شکل‌گیری اندیشه‌های انحرافی او مؤثر بوده است؛ چنانکه حوادث گوناگون و مشکلات اجتماعی و سیاسی، از جمله ضعیف شدن مسلمانان در جنگ‌های صلیبی، حمله مغول و برچیده شدن خلافت عباسیان به‌عنوان نمونه آرمانی حکومت برای اهل‌سنت و شکل‌گیری جریان‌های منحرف، زمینه را برای مقابله و بروز اندیشه‌های ابنتیمیه فراهم کرد.[۷۹]
در نگاه دیگران
بسیاری از علما و نویسندگان اهل سنت دربارهٔ ابنتیمیه سخن گفته‌اند و نظرات متفاوتی درباره او دارند. برخی او را بر امامان مذاهب چهارگانه اهل سنت برتری داده، القابی مانند شیخ الاسلام، یگانه دوران، علامه، فقیه، مفسر[۸۰]، آگاه‌ترین شخص زمان خویش به علوم دین[۸۱] و بزرگترین علماء[۸۲] به ابنتیمیه داده‌اند.[یادداشت ۱]
ابن‌کثیر دمشقی که از شاگردان ابنتیمیه است او را از بزرگترین علما دانسته است او در البدایة و النهایة از سال ولادت تا وفات ابنتیمیه در ابتدای بیان وقایع هر سال، کارهای ابنتیمیه را توضیح می‌دهد. «بن باز» نیز درباره او گوید: و به جهت آنچه گفته شد بزرگان آن زمان بالاتفاق او را شیخ الاسلام نامیدند و با القابی مانند «بحرالعلوم» و «ترجمان القرآن» و «یگانه مجتهدین» او را ستودند.[۸۳]
در مقابل عده زیادی از فقها و قضات مذاهب چهارگانه اهل سنت به جهت عقاید، فتاوای شاذ و افکار ابنتیمیه، صریحاً نسبت کفر، ضلالت و بدعت به او داده‌اند؛ از جمله ۱۸ نفر از قضات اهل سنت حکم کرده‌اند که چون ابنتیمیه تنقیص انبیا نموده، کافر شده است.[۸۴] شوکانی در «البدر الطالع» گوید: محمد بخاری (درگذشته ۸۴۱) از علمای حنفی علاوه بر حکم به تکفیر ابنتیمیه، اعتقاد داشت هر کس ابنتیمیه را شیخ الاسلام بداند نیز کافر است.[۸۵] برخی از علمای اهل سنت نیز او را فردی کم‌عقل و هوسران نامیده‌اند.[۸۶]
نویسندگان تندخویی، خشونت، توهین نمودن به مخاطبان، رعایت ننمودن ادب بحث و مناظره و نسبت خطادادن به پیشینیان توسط ابنتیمیه را در این داوری‌ها بی‌تأثیر ندانسته و آن را موجب تنفّر علمای دیگر مذاهب از اندیشه‌ها و شخصیت ابنتیمیه دانسته‌اند؛[۸۷] عاملی که باعث حکم به زندانی کردن او توسط قضات مذاهب اربعه شد و او را از دادن فتوا بازداشتند.[۸۸]
کتاب‌هایی در نقد ابنتیمیه
ابنتیمیه به دلیل صدور فتاوا و آرای شاذ و نادر مورد انتقاد بسیاری از علمای مذاهب اربعه و علمای شیعه گردید و کتاب‌هایی در نقد او تدوین شد. برخی از مهمترین کتاب‌های نقد افکار او عبارتند از:
- الدرة المضیئة فی الرد علی ابنتیمیه نوشته تقی‌الدین علی بن عبدالکافی سبکی متوفای ۷۵۶ق.
- شفاء السقام فی زیارة خیر الانام نوشته تقی‌الدین علی بن عبدالکافی سبکی متوفای ۷۵۶ق.
- نقد الاجتماع والافتراق فی مسائل الایمان والطلاق نوشته تقی‌الدین علی بن عبدالکافی سبکی متوفای ۷۵۶ق.
- النظر المحقّق فی الحلف بالطلاق المعلّق نوشته تقی‌الدین علی بن عبدالکافی سبکی متوفای ۷۵۶ق.
- الاعتبار ببقاء الجنّه والنار نوشته تقی‌الدین علی بن عبدالکافی سبکی متوفای ۷۵۶ق.
- منهاج الشریعه فی الرد علی ابنتیمیه، از محمدمهدی کاظمی قزوینی.
- اعتراضات علی ابنتیمیه فی علم الکلام، قاضی القضاه مصر احمد بن ابراهیم حنفی.
- رساله فی الرد علی ابنتیمیه فی مسأله الطلاق، محمد بن علی مازنی دمشقی متوفای ۷۲۱ق.
- رساله فی الرد علی ابنتیمیه فی مسأله الزیاره، محمد بن علی مازنی.
- نصیحه الذهبی الی ابنتیمیه، محمد بن ذهبی.
- التحفه المختاره فی الرد علی منکر الزیاره، عمر بن الیمن مالکی متوفای ۷۳۴ق.
- الابحاث الجلیله فی الرد علی ابنتیمیه، احمد بن عثمان ترکمانی حنفی متوفای ۷۴۴ق.
- الرد علی ابنتیمیه فی الاعتقادات، محمد بن احمد فرغانی دمشقی حنفی متوفای ۸۶۷ق.
- الجوهر المنظم فی زیاره القبر المعظّم، ابن‌حجر هیثمی متوفی ۹۷۴ق.
- نظرة فی کتاب منهاج السنة النبویة این کتاب سه جلد از کتاب الغدیر علامه امینی است که به شبهات ابنتیمیه در کتاب منهاج السنه پرداخته و به صورت مستقل با این عنوان چاپ شده است.
کنگره‌ها و نشست‌های علمی
در سال ۱۴۰۸ق در دانشگاه سلفی بنارس هندوستان کنگره‌ای در بزرگداشت ابنتیمیه برگزار گردید که در آن حدود ۵۰ مقاله در معرفی و تمجید از ابنتیمیه ارائه و در مجموعه‌ای به نام «بحوث الندوه العالیه عن شیخ الاسلام ابنتیمیه و اعماله الخالده» چاپ شد. در رد نظرات مختلف ابنتیمیه نیز نشست‌ها [۸۹] و کرسی‌های علمی[۹۰] گوناگونی برگزار شده است.
پانویس
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۲۴۱.
- ↑ عبدالحمید، ابنتیمیه حیاته و عقایده، ۱۴۲۶ق، ص۵۶.
- ↑ زریاب، ابنتیمیه، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۱۷۲.
- ↑ دوخی، منهج ابنتیمیه فی التوحید، ۱۳۹۰ش، ص۲۹.
- ↑ زریاب، ابنتیمیه، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۱۷۳، ۱۷۷.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۳۴۳؛ ج۱۴، ص۴.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۳۴۳؛ ج۱۴، ص۳۸.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۳، ص۳۴۳؛ ج۱۴، ص۱۳۵.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۴، ص۱۳۷-۱۳۸؛ ابن‌شاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۴.
- ↑ بدرالدین العینی، عقد الجمان، ۲۰۱۵م، ج۱، ص۲۸۸.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲.
- ↑ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ ابوزید، ابن‌قیم الجوزیة، حیاته و آثاره، ۱۴۲۳ق، ص۱۷۸.
- ↑ ابن‌شاکر، فوات الوفیات، بیروت، ج۱، ص۷۵-۸۰.
- ↑ ابن‌قیم جوزی، أسماء مؤلفات شیخ الإسلام ابنتیمیة، ۱۴۰۳ق.
- ↑ بهرامی، بنیان تکفیر، ۱۳۹۶ش، ص۴۱.
- ↑ نگاه کنید به: طبسی، «گونه‌شناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه...».
- ↑ طبسی، «گونه‌شناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه...»، ص۹.
- ↑ طبسی، «گونه‌شناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه...»، ص۷و۸.
- ↑ ابن‌شاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۶.
- ↑ راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ۱۳۸۶ش، ج۱۰، ص۲۰۲.
- ↑ مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، قم، مشعر، ۱۳۷۸ش، ص۳۴۲.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۴، ص۳۷.
- ↑ نصیحة الذهبی الی ابنتیمیه، مقدمه مصحح، ص۶.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۴۵؛ أبوالأشبال، شرح أصول اعتقاد أهل السنة للالکائی، المکتبة الشاملة، ص۱؛ سبحانی، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۲۱-۲۲.
- ↑ زریاب، ابنتیمیه، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۱۷۹.
- ↑ حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۲۹۶-۲۹۷؛ رضوانی، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ المشعبی، منهج ابنتیمیة فی مسألة التکفیر، ۱۴۱۸ق، ص۳۵۱-۴۶۳.
- ↑ رضوانی، وهابیان تکفیری، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۴-۱۲۲.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، الجنائز - ما یکره من إتخاذ المساجد علی القبور، ح۱۲۴۴.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ ابنتیمیه، مجموع الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۴۷۸.
- ↑ ابنتیمیة، رأس الحسین، بی‌تا، ص۲۰۷.
- ↑ ابنتیمیة، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۷۱.
- ↑ ابنتیمیة، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۷۲.
- ↑ ابن‌جوزی، الرد علی المتعصب العنيد المانع من ذم يزيد، مقدمه تحقیق، ۱۴۲۶ق، ص۱۷.
- ↑ زریاب، ابن تیمیه، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۱۷۲.
- ↑ زریاب، ابنتیمیه، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۳، ص۱۹۲.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الرسائل و المسائل، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۴۳.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۷۹-۸۰.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۰۰ق؛ ابنتیمیه، مجموعة الرسائل و المسائل، ۱۴۰۳ق.
- ↑ زریاب، «ابنتیمیه»، ص۱۷۸.
- ↑ ابوزهره، ابنتیمیة حیاته وعصره، ۱۹۵۲م، ص۱۸۳-۱۸۵.
- ↑ عبدالحمید، ابنتیمیه فی صورته الحقیقیه، ۱۴۱۵ق، ص۱۳، ۶۷-۷۲.
- ↑ خلیل برکة، ابنتیمیه و جهوده فی التفسیر، ۱۴۰۵ق، ص۱۲۷-۱۴۰.
- ↑ المشعبی، منهج ابنتیمیة فی مسألة التکفیر، ۱۴۱۸ق، ص۳۵۱-۳۵۲.
- ↑ المشعبی، منهج ابنتیمیة فی مسألة التکفیر، ۱۴۱۸ق، ص۳۵۳-۳۶۳.
- ↑ بخشی، «جهاد؛ از ابنتیمیه تا بن لادن»، ص۱۷۲-۱۷۲.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۶.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۶، ص۳۳۰؛ ج۷، ص۸۸، ۴۸۹.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ۴، ص۴۳۱.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۸۱.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۳۰.
- ↑ ابنتیمیه، «العقیدة الحمویة الکبری»، ج۱، ص۴۲۷-۴۲۹.
- ↑ ابنتیمیه، الصارم المسلول، ۱۴۰۳ق، ص۱۰۷.
- ↑ ابنتیمیه، العقیدة الواسطیه، ۱۴۲۰ق، ص۱۱۸.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الدرر الکامنة، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۱؛ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۲۰، ص۲۵۱.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۲۸، ص۴۶۸-۴۸۹.
- ↑ ابنتیمیه، مجموعة الفتاوی، ۱۴۱۸ق، ج۲۸، ص۴۶۸.
- ↑ ابنتیمیه، الصارم المسلول علی شاتم الرسول، ۱۴۰۳ق، ص۵۸۶.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ ابنتیمیه، منهاج السنة النبویه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۵.
- ↑ لطفی، بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: «محیطی، فقه سلفیه «فقه ابنتیمیه» مذهبی جدید در فقه اهل سنت».
- ↑ علی‌پور، «تأثیر اندیشه‌های ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری».
- ↑ لطفی، «بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی».
- ↑ علی‌پور، «تأثیر اندیشه‌های ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ لطفی، «بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی».
- ↑ برای اطلاعات بیشتر نگاه کنید به: محیطی، «فقه سلفیه «فقه ابنتیمیه» مذهبی جدید در فقه اهل‌سنت».
- ↑ علی‌پور، «تأثیر اندیشه‌های ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ پورحسن، «تقابل نئوسلفی‌ها با شیعیان و پیامدهای آن بر اتحاد جهان اسلام»، ص۱۷-۱۸.
- ↑ مهدی‌بخشی، «جهاد از ابنتیمیه تا بن‌لادن»، ص۱۷۲-۱۷۴.
- ↑ سبحانی، بحوث فی الملل و النحل، ۱۴۲۷ق، ص۵۸۷.
- ↑ امین، کشف الارتیاب، قم، ص۵۲.
- ↑ علی‌پور، «تأثیر اندیشه‌های ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، ص۴۳.
- ↑ علیزاده موسوی، شخصیت پژوهی ابنتیمیه، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی.
- ↑ ابن‌شاکر، فوات الوفیات، دار صادر، ج۱، ص۷۴.
- ↑ حجوی، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۶۲.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۴۷، ص۱۵۶.
- ↑ بحوث الندوه العالمیه عن شیخ الاسلام ابنتیمیه و أعماله الخالده، ص۵۱.
- ↑ بغدادی، الذیل علی طبقات الحنابله، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۴۰۱.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، دار المعرفة، ج۲، ص۲۶۲.
- ↑ نصیحه الذهبی الی ابنتیمیه، ص۷.
- ↑ حجوی، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۳۶۳-۳۶۴.
- ↑ ابن‌أبی یعلی، طبقات الحنابله، بیروت، ج۴، ص۳۹۴، ۴۰۱.
- ↑ نشست نقد و بررسی «نظریه خلافت در آثار ابنتیمیه» برگزار می‌شود، خبرگزاری مهر.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کرسی علمی ترویجی با عنوان «نقد و بررسی دیدگاه ابنتیمیه پیرامون شفاعت»، دانشگاه شهید باهنر کرمان.
یادداشت
- ↑ ابوالفرج عبدالرحمان بن احمد بغدادی حنبلی گوید: بین رکن و مقام سوگند می‌خورم که همانند او ندیده‌ام و ۲۰ صفحه در مدح او نوشته و می‌گوید: «وی در حدیث چنان قوی بود که می‌توان گفت هر حدیثی که ابنتیمیه آن را نشناسد حدیث نخواهد بود» (بغدادی، الذیل علی طبقات الحنابله، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۳۹۱).
منابع
- ابن‌ابی یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- ابنتیمیة، احمد بن عبدالحلیم، رأس الحسین، تحقیق السيد الجميلی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الصارم المسلول علی شاتم الرسول، ریاض، الحرس الوطنی السعودی، ۱۴۰۳ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، «العقیدة الحمویة الکبری»، در مجموعة الرسائل اکبری، بیروت دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، العقیدة الواسطیة، ریاض، أضواء السلف، ۱۴۲۰ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویه فی نقض کلام الشیعة و القدریة، تحقیق محمد رشاد سالم، ریاض، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیه، ۱۴۰۶ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الرسائل و المسائل، بیروت، جنة التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- ابنتیمیه، احمد بن عبدالحلیم، مجموعة الفتاوی لشیخ الإسلام ابنتیمیة، بیروت، دار الوفاء، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌جوزی، الرد علی المتعصب العنيد المانع من ذم يزيد، تحقیق هیثم عبدالسلام محمد، بیروت، دار الکتب العلمية، ۱۴۲۶ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الدرر الکامنة فی أعیان المائه الثامنه، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۴ق.
- ابوزهره، محمد، ابنتیمیة حیاته وعصره: آراؤه و فقهه، قاهره، دارالکتب العربی، ۱۹۵۲م.
- ابن‌شاکر، محمد، فوات الوفیات، بیروت، دار الصادر.
- ابن‌قیم جوزی، محمد بن ابی‌بکر، أسماء مؤلفات شیخ الإسلام ابنتیمیة، بیروت، دار الکتاب الجدید، ۱۴۰۳ق.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، بیروت، موسسة الرسالة، ۱۴۰۰ق.
- ابوزید، بکر بن عبدالله، ابن‌قیم الجوزیة: حیاته و آثاره، ریاض، دار العاصمه، ۱۴۲۳ق.
- امین، سیدمحسن، کشف الارتیاب فی أتباع محمد بن عبدالوهاب، قم، دارالکتب الاسلامی، بی‌تا.
- بدرالدین العینی، محمود بن احمد، عقدالجمان فی تاریخ اهل الزمان، قاهره، دارالکتب، ۲۰۱۵م.
- بغدادی، ابن‌رجب، الذیل علی طبقات الحنابلة، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- بهرامی، علیرضا، بنیان تکفیر: پژوهشی در زمینه‌های عقیدتی، فکری و فرهنگی پیدایش جریان‌های تکفیری، قم، برگ فردوس، ۱۳۹۶ش.
- پورحسن، ناصر و عبدالمجید سیفی، «تقابل نئوسلفی‌ها با شیعیان و پیامدهای آن بر اتحاد جهان اسلام»، مجله شیعه‌شناسی، شماره ۵۲، زمستان ۱۳۹۴.
- حجوی، محمد بن حسن، الفکر السامی فی تاریخ الفقه الاسلامی، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- خلیل برکة، ابراهیم، ابنتیمیة وجهوده فی التفسیر، بیروت، المکتب الإسلامی، ۱۴۰۵ق.
- دوخی، یحیی عبدالحسن، منهج ابنتیمیه فی التوحید، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
- راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج۱۰: تاریخ فلسفه و سیر تکاملی علوم و افکار در ایران، تهران، مؤسسه انتشارات نگاه، ۱۳۸۶ش.
- رضوانی، علی‌اصغر، شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۴ش.
- رضوانی، علی‌اصغر، وهابیان تکفیری، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
- زریاب، عباس، «ابنتیمیه»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
- سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۷ق.
- سبحانی، جعفر، فرهنگ عقائد و مذاهب اسلامی، قم، توحید، ۱۳۷۸ش.
- شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- طبسی، نجم‌الدین، و محمدمحسن مروجی طبسی، «گونه‌شناسی مواضع آثار مکتوب اسلامی راجع به مواضع ابنتیمیه درباره اهل بیت پیامبر اعظم»، در مجله شیعه‌پژوهی، ش۴، پاییز ۱۳۹۴ش.
- عبدالحمید، صائب، ابنتیمیه حیاته و عقایده، قم، موسسه دائرة المعارف القه الاسلامی، ۱۴۲۶ق.
- عبدالحمید، صائب، ابنتیمیه فی صورته الحقیقیه، بیروت، الغدیر للدراسات و النشر، ۱۴۱۵ق.
- علی‌پور، جواد، سجاد قیطاسی، مهدی دارابی، «تأثیر اندیشه‌های ابنتیمیه بر خطوط فکری و خط مشی گروه‌های سلفی-تکفیری»، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره ۱۲، تابستان ۱۳۹۶ش.
- علیزاده موسوی، «شخصیت پژوهی ابنتیمیه»، پایگاه تخصصی وهابیت‌پژوهی و جریان‌های سلفی، درج مطلب: ۱۶ آذر ۱۳۹۸ش، بازدید: ۱۴ دی ۱۳۹۹ش.
- لطفی، علی‌اکبر، «بررسی تأثیرات اندیشۀ ابنتیمیه بر عملکرد سلفیۀ جهادی»، مجله سراج منیر، شماره ۳۱.
- محیطی، مجتبی، مهدی فرمانیان، «فقه سلفیه(فقه ابنتیمیه) مذهبی جدید در فقه اهل سنت»، مجله صراط، شماره ۱۷، بهار ۱۳۹۸ش.
- المشعبی، عبدالمجید بن سالم، منهج ابنتیمیة فی مسألة التکفیر، ریاض، مکتب أضواء السلف، ۱۴۱۸ق.
- مهدی‌بخشی، احمد، «جهاد از ابنتیمیه تا بن‌لادن»، مجله علوم سیاسی، شماره ۳۴، تابستان ۱۳۸۵ش.
پیوند به بیرون