من لایحضره الفقیه (کتاب)

کتاب من لایحضره الفقیه

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ صدوق
موضوع	روایات شیعه، فقهی
سبک	حدیثی
زبان	عربی
مجموعه	۴ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	گوناگون
نسخه الکترونیکی	http://lib.eshia.ir/11021

کتابُ مَن لایَحْضُرُهُ الفَقیهُ، (به معنای کتاب کسی که فقیه در نزدش حاضر نیست) دومین کتاب از کتب اربعه امامیه؛ اثر شیخ صدوق (۳۸۱ ق). این کتاب که مجموعه‌ای در حدیث است، در پاسخ به درخواست یکی از شیعیان در بلخ و با هدف گردآوری احادیث صحیح و موثق تألیف شده است تا پاسخگوی نیازهای شرعی کسانی باشد که به فقیه دسترسی ندارند.

کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود. سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه (ع) اکتفا می‌کردند. در این کتاب حدود ۶۰۰۰ حدیث گردآوری شده و بر خلاف کتاب کافی، فقط مشتمل بر روایات فقهی است.

من لایحضر مورد توجه فقهای شیعه بوده و ایشان شرح‌های متعددی بر این کتاب نوشته‌اند. مشهورترین شرح آن، کتاب روضة المتقین نوشته مجلسی اول است.

شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب عالمان پیشین هم‌چون حریز بن عبدالله سجستانی و عبیدالله بن علی حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: شیخ صدوق

محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، (۳۰۵–۳۸۱ق) از علمای نامی شیعه در قرن چهارم قمری است، او را بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها امروزه در دسترس نیست. علاوه بر کتاب من لایحضره الفقیه، معانی الاخبار، عیون الاخبار، الخصال، علل الشرائع و صفات الشیعة از آثار مهم او به شمار می‌آیند.

محتوا

من لایحضره الفقیه مجموعه روایات اهل بیت (ع) درباره مسائل فقهی و احکام شرعی است و شیخ صدوق در این کتاب روایات فقهی را که از دیدگاه خود صحیح و معتبر بوده جمع‌آوری نموده است. شیخ صدوق چهار ویژگی برای این کتاب در مقدمه‌اش یادآور شده که عبارتند از: ۱- آنچه در این کتاب است فتواهای اوست. ۲- آنچه در این مجموعه است از نظر او صحیح است. ۳- محتوای این کتاب به اعتقاد او حجت میان او و پروردگارش است. ۴- تمام آنچه در این کتاب است از کتاب‌های مرجع و مشهور و قابل اعتماد استخراج شده است. درباره تعداد حدیث این کتاب حاجی نوری نوشته است: «احادیث این کتاب ۵۹۶۳ حدیث است که ۲۰۵۰ حدیث آن مُرسَل است.» محدث بحرانی کتاب را شامل ۴ جزء دانسته، که ابواب آن ۶۳۶ یا ۶۶۶ و احادیثش ۵۹۹۸ حدیث است. برخی از مباحث فقهی این کتاب عبارت‌اند از:

• آب‌ها و طهارت و نجاست آن
• واجبات نماز و مقدمات آن؛ مانند وضو، غسل و تیمم
• احکام اموات
• احکام نماز
• احکام قضاوت
• مکاسب
• احکام ازدواج
• احکام ارث و…

نخستین باب کتاب با عنوان «بَابُ الْمِیَاهِ وَ طُهْرِهَا وَ نَجَاسَتِهَا» که درباره آب‌ها و طهارت و نجاست آنهاست با آیاتی از قرآن درباره طهارت آب باران شروع شده است. شیخ صدوق تصریح کرده که چون اصل تمام آب‌ها از آسمان است و به حکم قرآن باران طهور پاک است در نتیجه آب دریا و آب چاه هم پاک هستند. نخستین روایت این باب هم از امام صادق (ع) است که فرموده است: هر آبی پاک است مگر این که بدانی که نجس است. آخرین مطلب کتاب من لایحضره الفقیه روایتی از ابن عباس به نقل از رسول خدا (ص) درباره شأن وفضائل امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا و حسنین (ع) است. در این روایت پیامبر (ص)، علی را وصی و جانشین خویش و فاطمه را سرور زنان جهانیان و حسنین را سرور جوانان بهشت معرفی فرموده و اینان را اهل‌بیت خویش معرفی کرده و نیکی در حقشان را نیکی به خویش و جفای به آنان را جفای به خویش برشمرده است و نصرت الهی را از آنِ یاورانشان و خواری را بهره دشمنانشان دانسته است واز خداوند درخواست که آنان را از هر رجس و پلیدی پاک نگاه دارد.

انگیزه و هدف

هدف شیخ صدوق از تألیف کتاب من لایحضره الفقیه، گردآوری احادیث صحیح و مورد اعتماد بوده است.

شیخ صدوق این کتاب را در سال ۳۶۸ق در سفر خود به خراسان در بلخ نوشته است. صدوق در بلخ از افراد متعددی مانند حسین بن محمد اشنانی و محمد بن سعید سمرقندی حدیث شنیده است. سپس در منطقه ایلاق، با ابوعبدالله محمد بن حسن، معروف به سید نعمة آشنا گردید. سید نعمة با اشاره به کتاب محمد بن زکریا رازی با نام من لایحضره الطبیب، از شیخ صدوق درخواست کرد که کتابی در موضوعات مختلف فقهی بنویسد و نام آن را من لایحضره الفقیه بگذارد تا در وقت نیاز به آن مراجعه شود. و مورد استفاده کسانی قرار گیرد که به علما و فقهای بزرگ دسترسی ندارند و با مراجعه به آن بتوانند به احکام شرعی و وظایف خود آگاه گردند.

جایگاه کتاب

کتاب من لایحضره الفقیه، مشهورترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود و به گفته علما و دانشمندان، از کتب اربعه معتبر شیعه محسوب می‌شود که تاکنون مرجع و محل استفاده مجتهدان، فقها و مردم بوده است. ده‌ها نفر از علما و فقهای شیعه آن را شرح و بر آن حاشیه زده و ترجمه‌هایی به فارسی از آن به دست داده‌اند.

سبک نگارش کتاب

شیخ صدوق این کتاب را به عنوان یک کتاب فقهی نوشته است تا در مسائل شرعی بدان عمل کنند، ولی سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه اکتفا می‌کردند و به خود اجازه گفتن سخنی در برابر یا در کنار سخنان ائمه معصوم نمی‌دادند؛ چراکه آنان را مرتبط با مرکز وحی و معدن حکمت می‌دانستند.

مقایسه با سایر جوامع حدیثی

جوامع مهم حدیثی شیعه	مؤلف	متوفای	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	۲۷۴ق	حدود ۲۶۰۴	مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	۳۲۹ق	حدود ۱۶۰۰۰	اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی
کتاب من لایحضره الفقیه	شیخ صدوق	۳۸۱ق	حدود ۶۰۰۰	احادیث فقهی
تهذیب الاحکام	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۱۳۶۰۰	احادیث فقهی
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	۴۶۰ق	حدود ۵۵۰۰	احادیث فقهی
الوافی	فیض کاشانی	۱۰۹۱ق	حدود ۵۰۰۰۰	دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها
وسائل الشیعه	شیخ حر عاملی	۱۱۰۴ق	۳۵۸۵۰	احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر
بحارالانوار	علامه مجلسی	۱۱۱۰ق	حدود ۸۵۰۰۰	جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف
مستدرک الوسائل	میرزا حسین نوری	۱۳۲۰ق	۲۳۵۱۴	تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه
سفینة البحار	شیخ عباس قمی	۱۳۵۹ق	۱۰ جلد	ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار
مستدرک سفینة البحار	شیخ علی نمازی	۱۴۰۵ق	۱۰ جلد	تکمیل سفینة البحار
جامع احادیث شیعه	آیت الله بروجردی	۱۳۸۰ق	۴۸۳۴۲	گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه
میزان الحکمه	محمدی ری شهری	معاصر	۲۳۰۳۰	۵۶۴ عنوان غیر فقهی
الحیات	محمدرضا حکیمی خراسانی	معاصر	۱۲ جلد	۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی

منابع کتاب

شیخ صدوق احادیث کتاب من لایحضره الفقیه را از کتب متقدمین از قبیل حریز بن عبدالله سجستانی و عبیدالله بن علی حلبی و علی بن مهزیار اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی و ابن ابی عمیر و شیخ برقی و حسین بن سعید اهوازی، استخراج و جمع‌آوری نموده است.

مقایسه کتاب من لایحضره الفقیه با کتاب کافی

نخستین جامع حدیثی شیعه نوشته شده در زمان غیبت صغری که نسبت به دیگر کتابهای اربعه از لحاظ محتوا و روایت جامع‌تر می‌باشد، کتاب کافی شیخ کلینی است.

با مقایسه‌ای میان کافی و کتاب من لایحضره الفقیه، ملاحظه می‌شود که کتاب من لایحضره الفقیه در مسائل احکام عملی و فقهی نگاشته شده است؛ چنان‌که خود صدوق نیز به این مطالب تصریح کرد. او می‌نویسد:

«من این کتاب را برای مجرد فقه وضع کرده‌ام و نه چیز دیگر.»

ولی کتاب کافی علاوه بر احکام و مسائل فقهی، احادیث اعتقادی و اخلاقی را نیز دربردارد.

در مورد سند روایات کتاب من لایحضره الفقیه و مقایسه آن با کافی باید گفت: صدوق از طریقه اختصار سند استفاده کرده، ولی کلینی برخلاف شیخ صدوق و شیخ طوسی از این روش استفاده ننموده است، بلکه سیره او در زمینه سند درج آن به صورت کامل در خود کتاب می‌باشد.

شروح و تعلیقات

تا کنون ۲۳ شرح بر کتاب من لایحضره الفقیه ثبت شده است، که اکثر آنها یا اکنون مفقود شده‌اند و در دسترس نیستند یا اینکه تنها نسخه خطی آنها در دسترس است و به صورت گسترده منتشر نشده‌اند. برخی از این شرح‌ها عبارتند از:

• روضة المتقین فی شرح اخبار الائمة المعصومین (ع) نوشته مجلسی اول، که شارح این شرح عربی، به بیان اسانید کتاب پرداخته و اگر روایتی در من لایحضره الفقیه صحیح نبوده، به صحت حدیث به روایت شیخ طوسی یا کلینی اشاره کرده است.
• معاهد التنبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته ابوجعفر محمد بن جمال الدین ابو منصور حسن بن زین الدین شهید ثانی.
• معراج النبیه فی شرح کتاب من لایحضره الفقیه نوشته محدث بحرانی.
• التعلیقة السجادیة نوشته مراد بن علیخان تفرشی.
• حاشیه سیداحمد بن زین­ العابدین علوی عاملی.
• حاشیه امیر محمد باقر بن محمد حسینی داماد.
• حاشیه شیخ محمد علی بن محمد بلاغی.
• حاشیه شیخ محمد بن علی بن یوسف بن سعید بحرانی.
• شرح فارسی بر من لا یحضره الفقیه اثر سید ابوالقاسم دهکردی
• حاشیه علی اکبر غفاری.
• الوافی نوشته ملامحسن فیض کاشانی داماد صدرالمتألهین شیرازی است که این کتاب جامع کتب اربعه می باشد و احادیث مکرر را حذف و احادیث مشترک را در کنار یکدیگر آورده است، و مطالبی در توضیح و تبیین اخبار دارد.

برخی ترجمه های کتاب نیز عبارتند از:

• اللوامع القدسیة یا لوامع صاحبقرانی نوشته مجلسی اول، که برای شاه عباس صفوی ملقب به صاحب قِران نوشته است و در سال ۱۳۲۲–۱۳۲۴ قمری به چاپ رسیده است.
• متن و ترجمه کتاب من لایحضره الفقیه، این کتاب در ۶ مجلد توسط علی اکبر غفاری، صدر بلاغی و محمدجواد غفاری ترجمه و شرح شده است.
• گزیده کتاب من لایحضره الفقیه، مترجم این اثر محمدباقر بهبودی می‌باشد.

وضعیت چاپ

• چاپ سنگی در لکهنو هندوستان در سال ۱۳۰۶ق، در ۶جلد رحلی.
• چاپ سنگی در تبریز در سال ۱۳۲۴ق، در ۱جلد رحلی.
• چاپ سنگی در تهران در سال ۱۳۴۵ق، در ۱جلد رحلی.
• چاپ حروفی در نجف در سال ۱۳۷۱ق، در ۴جلد وزیری.
• چاپ حروفی در تهران در سال ۱۳۷۶ق، در ۱جلد رحلی.
• چاپ حروفی در تهران در سال ۱۳۹۲ق، در ۴جلد وزیری.
• چاپ حروفی در قم در سال ۱۴۱۳ق، در ۴جلد وزیری.

مجمع ذخائر اسلامی در سال ۱۳۹۳ش، چاپ عکسی از روی کهن‌ترین نسخه خطی این کتاب را منتشر کرد. این نسخه معروف به «دستنویس یزد» در محرم الحرام سال ۵۷۴ قمری کتابت شده و در کتابخانه وحید ذوالفقاری در یزد نگهداری می‌شود. از ویژگی‌های نسخه آنکه دربردارنده کهن‌ترین زیارت عاشورای تاریخ دار، و به خط ابن علقمی آخرین وزیر عباسی – شیعه قمی و خطاط – است؛ نیز تعلق به ابن فهد حلی فقیه سده هشتم و نهم هجری داشته و در سده دهم هجری نیز در تملک عمادالدین علی استرآبادی بوده است. از بین کتب اربعه، تاریخ این نسخه از همه نسخه‌های تاریخ‌دار، کهنه‌تر است.

پیوند به بیرون

• نگاهی به روش تدوین سند در کتاب من لا یحضره الفقیه
• آشنایی با منابع دست اول شیعه (من لا یحضره الفقیه)
• منبع‌شناسی شیعه (من لایحضره الفقیه)