تَجریدُ الإعتِقاد یا تجرید الکلام کتابی در علم کلام به زبان عربی از خواجه نصیرالدین طوسی (درگذشته ۶۷۲ق)، در توضیح و اثبات عقاید امامیه با رویکردی فلسفی است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی |
| تاریخ نگارش | ۶۶۰ قمری |
| موضوع | فلسفه و کلام |
| سبک | استدلالی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۱۱ش |
برخی از موضوعات ذکر شده در این اثر، علاوه بر اثبات وجود خدا و صفات او، عبارتند از: جهانشمول بودن بعثت حضرت محمد(ص)، معجزه بودن قرآن کریم، صلاحیت نداشتن کسی غیر از امام علی(ع) برای خلافت پس از پیامبر(ص)، افضل بودن وی بر دیگران، عصمت امامان و همچنین معاد جسمانی.
تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین آثار در زمینه اعتقادات شیعه و از مختصرترین متون کلامی شیعه به شمار می‌آید؛ از همین رو، آثار بسیاری در شرح یا نقد آن نوشته شده است. در کتابشناسی تجرید الاعتقاد، دست‌کم ۲۳۱ شرح و حاشیه از عالمان اهل سنت و شیعه در این زمینه معرفی شده است؛ از جمله کشف المراد، نوشته علامه حلی و تسدید القواعد، نوشته عبدالرحمن اصفهانی.
به باور مطهری، خواجه نصیر در این اثر، کلام را از علمی جدلی به علمی برهانی نزدیک کرده است.
نویسنده
نصیرالدین محمد بن محمد طوسی مشهور به خواجه نصیرالدین طوسی، فیلسوف و ریاضی‌دان بزرگ مسلمان (طوس ۵۹۷-۶۷۲ق بغداد) که در دوران حکومت هلاکوخان مغول، رصدخانه مراغه را در سال ۶۶۰ق بنیاد نهاد.[۱]
نزدیک به ۲۰۰ اثر تألیفی، شرح، ترجمه و مقالات دیگر در موضوعات مختلفی از جمله علوم عقلی مانند فلسفه و کلام و اخلاق، علومی مانند هندسه، ریاضیات، جبر و فیزیک، علوم دینی مانند فقه و تفسیر، و همچنین تاریخ، شعر، طب و موسیقی نگاشته است [۲] که شرح اشارات، تجرید الاعتقاد، تجرید در منطق، فصول نَصیریه، اوصاف الاشراف، قواعد العقائد، نقد المحصل و اساس الاقتباس، چند نمونه از مهمترین آثار اوست.[۳]
کلیات و محتوا
تجرید الاعتقاد، یا چنانکه در برخی از نسخه‌ها آمده، تجرید العقائد،[۴] و یا چنانکه آقابزرگ طهرانی در کتاب الذریعة ذکر کرده، تجرید الکلام،[۵] نوشته خواجه نصیرالدین طوسی است[۶] و بنابر نظر مشهور، تالیف آن در سال ۶۶۰ قمری به اتمام رسیده است.[۷]
این کتاب که به زبان عربی نوشته شده، آمیخته‌ای از فلسفه اسلامی و کلام شیعه است و مسائل کلامی در آن با رویکرد فلسفی بیان شده است.[۸] تجرید الاعتقاد، از قرن هفتم هجری قمری، الگویی برای تالیف آثار کلامی سنی و شیعه بوده است.<[۹] این کتاب در شش فصل تنظیم شده است:
- امور عامّه: حاوی سه بخش وجود و عدم، ماهیت، و همچنین علت و معلول.
- جواهر و اَعراض: حاوی پنج بخش جواهر، اجسام (۲ بخش)، جواهر مجرد، و اعراض.
- اثبات خالق و صفات وی: حاوی سه فصل وجود، صفات و افعال خداوند.
- نبوت: حاوی ۱۰ فصل بعثت انبیا، وجوب بعثت، صفات پیامبران، معجزات، کرامات، همگانی بودن بعثت، بعثت حضرت محمد(ص)، معجزه بودن قرآن کریم، نسخ، و همچنین همگانی بودن بعثت حضرت محمد(ص).
- امامت: حاوی ۱۲ فصل از جمله وجوب نصب امام، عصمت، افضل بودن امام، وجوب نص درباره امام، امامت امام علی(ع)، صلاحیت نداشتن کسی غیر از امام علی(ع)، ۱۲ امام، مخالفان و محاربان با امام علی. سه فصل از این بخش، درباره ابوبکر، عمر و عثمان است.
- معاد: حاوی ۱۱ فصل از جمله امکان خلق عالم دیگر، معاد جسمانی، ثواب و عقاب، عفو الهی، شفاعت، توبه و...
نخستین مطلب کتاب در فصل اول درباره وجود وعدم است. محقق طوسی در این فصل دو تعریف برای وجود وعدم نقل کرده است و تصریح کرده که تعریف وجود وعدم ممکن نیست واگر (متکلمین و حکما) تعاریفی ارائه کرده‌اند فقط از باب تبدیل لفظی به لفظ دیگر است و این کار درتعریف امور بدیهی امری رائج است که لفظی را جایگزین لفظ واضح‌تری می کنند و روشن است که هیچ چیزی شناخته شده تر از وجود نیست که بتوان آن را در تعریف وجود بکاربرد.[۱۰] مطلب پایانی کتاب درباره شرائط امر به معروف و نهی از منکر است که سه شرط را محقق طوسی بیان کرده است. ۱- شناخت معروف و منکر توسط امر کننده به معروف و نهی کننده از منکر ۲- احتمالِ داشتن تأثیر۳- نبودن مفسده[۱۱]
جایگاه
تجرید الاعتقاد، یکی از مهمترین کتب کلامی شیعه و اثری منحصر به فرد دانسته شده[۱۲] که با وجود حجم کم، بسیاری از عالمان مسلمان و شیعه، بر آن شرح و تعلیقه نگاشته و درباره قبول یا ردّ نظرات خواجه نصیرالدین طوسی سخن گفته‌اند.[۱۳] آقابزرگ طهرانی، یکی از برجسته‌ترین کتابشناسان شیعه، تجرید الاعتقاد را ارزشمندترین اثر عقایدی شیعه دانسته است.[۱۴] بنابر جستجوی علی صدرایی خویی که در کتابشناسی تجرید الاعتقاد ذکر شده، دست‌کم ۲۳۱ شرح و حاشیه برای تجرید الاعتقاد نوشته شده است.[۱۵]
به باور محققان، خواجه نصیر طوسی در این کتاب، با تلفیقی از فلسفه مشاء و کلام شیعه، توانسته دو علم فلسفه و کلام را در میان متفکران شیعه به هم نزدیک کند.[۱۶]
به گفته مرتضی مطهری، خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف تجرید الاعتقاد، کلام را از حکمت جدلی به حکمت برهانی نزدیک کرده[۱۷] و متکلمان مسلمان اشعری و معتزلی، از روش خواجه نصیر در این کتاب تقلید کرده‌اند.[۱۸] خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی معرفی کرده که با برهان برای وی اثبات شده است.[۱۹]
شروح
تجرید الاعتقاد از مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید[۲۰] و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی، شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.[۲۱] کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، نوشته علامه حلی، شاگرد خواجه نصیر طوسی، اولین شرح بر تجرید الاعتقاد دانسته شده[۲۲] و فاضل قوشچی، از عالمان اهل سنت[۲۳] که خود شرحی بر تجرید نوشته، بر این باور است که اگر علامه حلی شرح تجرید را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر، هیچ‌گاه روشن نمی‌شد.[۲۴]
از میان شروح و حواشی‌ای که بر تجرید الاعتقاد نوشته شده، برخی از آنها توجه بیشتری برانگیخته و حتی کتاب‌هایی در تشریح یا نقد آنها انتشار یافته است. برخی از این شروح و حواشی عبارتند از:
- کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، نوشته حسن بن یوسف حلی (درگذشته ۷۲۶ق)، اولین شرح تجرید که دست‌کم ۱۰ اثر در شرح و حاشیه بر آن انتشار یافته که دو مورد از آن به همراه ترجمه فارسی است.[۲۵]
- تسدید القواعد فی شرح تجرید العقائد، یا تشیید القواعد، یا تشدید القواعد، مشهور به شرح قدیم، از محمود بن عبدالرحمن اصفهانی، در ردّ نوشته‌های خواجه نصیر، به‌ویژه در مبحث امامت است.[۲۶] علی بن محمد جرجانی، با استفاده از حاشیه نصیرالدین کاشی، نقدی بر تسدید القواعد نوشته است[۲۷] که حاشیه جرجانی خوانده می‌شود و دست‌کم ۲۶ کتاب در نقد آن انتشار یافته است.[۲۸] علاوه بر جرجانی، ۹ تن دیگر بر شرح قدیم، نقد نوشته‌اند.[۲۹]
- شرح تجرید الاعتقاد، نوشته علی بن محمد قوشچی، مشهور به شرح قوشچی و شرح جدید. این اثر هم مانند شرح تسدید القواعد، در رد عقاید خواجه نصیر، خصوصا در بحث امامت نوشته شده[۳۰] و بیش از دیگر شرح‌ها شهرت یافته و همچنین نقدهای فراوانی بر آن نوشته شده است.[۳۱]
- طبقات الجلالیة والصدریة، عنوان پنج اثری است که بین ملا جلال دوانی و صدرالدین محمد دشتکی، درباره شرح قوشچی رد و بدل شده است.[۳۲] مجموع نقدهای نوشته‌شده درباره این پنج اثر، بیش از ۶۰ اثر گزارش شده است.[۳۳]
- شوارق الالهام فی شرح تجرید الکلام، نوشته علی بن حسین فیاض لاهیجی، شاگرد برجسته ملاصدرای شیرازی، مفصل‌ترین شرحی است که بر تجرید نوشته شده و حاشیه‌های فراوانی برای آن نگاشته شده است.[۳۴]
نسخه‌های موجود
نسخه‌های بسیاری از تجرید الاعتقاد موجود است؛ از جمله نسخه‌ای که تاریخ نگارش آن ۶۶۹ق است و در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران نگهداری می‌شود.[۳۵] نسخه چاپی تجرید الاعتقاد، اولین بار همراه با شرح علامه حلّی در ۱۳۱۱ش انتشار یافت.[۳۶] چاپ‌های مختلفی از این کتاب موجود است؛ از جمله نسخه تصحیح شده توسط محمدجواد حسینی جلالی که در ۱۴۰۷ق در قم انتشار یافت. شرح علامه حلی (کشف المراد) نیز در سال ۱۳۵۱ش توسط ابوالحسن شعرانی، ترجمه و به همراه شرح انتشار یافت[۳۷] و همچنین نسخه تصحیح شده توسط حسن‌زاده آملی، در سال ۱۴۰۷ق در قم، چاپ شده است.[۳۸]
آقابزرگ طهرانی[۳۹] و حاجی خلیفه[۴۰] شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده‌اند. همچنین علی صدرایی خویی و سید محمود مرعشی، در اثری با عنوان «کتابشناسی تجرید الاعتقاد»، با بررسی نسخه‌های خطی تجرید الاعتقاد و شروح و حواشی متعدد آن، همه آثار مرتبط با آن را معرفی کرده‌اند. این اثر را کتابخانه عمومی آیت الله مرعشی نجفی در سال ۱۳۸۲ش در قم منتشر کرده است.[۴۱]
پانویس
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، مقدمه، ص نوزده
- ↑ رجوع کنید: فهرست آثار خواجه نصیرالدین طوسی
- ↑ نصیرالدین طوسی، تنسوخ‌نامه ایلخانی، مقدمه، ص بیست و دو.
- ↑ نگاه کنید: نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، ص۱۰۱.
- ↑ نگاه کنید به: آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دار الأضواء، ج۳، ص۳۵۲-۳۵۴؛ شعرانی، کشف المراد، ۱۳۷۲ش، ص۱۱.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تحقیق حسینی جلالی، مقدمه محقق، ص۷۳.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تحقیق حسینی جلالی، مقدمه محقق، ص۷۱.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تحقیق حسینی جلالی، مقدمه محقق، ص۷۱.
- ↑ . طوسی، تجریدالاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ . طوسی، تجریدالاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۱۰.
- ↑ نگاه کنید به: شعرانی، کشف المراد، ۱۳۷۲ش، ص۱۱.
- ↑ حسینی خوانساری، کشف الاستار، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، دار الأضواء، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۱۳.
- ↑ احمدی، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی...»، ص۲۲۴؛ داوری، «پیدایش و بسط علم کلام»، ص۱۱۹.
- ↑ مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۶۸.
- ↑ مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۵۷.
- ↑ علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۰.
- ↑ علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۰۷ق، ص۱۹؛ شعرانی، کشف المراد، ۱۳۷۲ش، ص۱۱.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷؛ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۱۲-۱۳.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵.
- ↑ شعرانی، کشف المراد، ۱۳۷۲ش، ص۱۱.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مقدمه حسن حسن‌زاده آملی، ص۳؛ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵-۴۱.
- ↑ نگاه کنید به: صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۴۲.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۴۴.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۴۷-۵۴.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۵۵-۵۸.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۵۹.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۵۹.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۶۳.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۵۹-۱۳۰.
- ↑ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۱۶۱-۱۶۲.
- ↑ نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، مکتب الاعلام الاسلامی، تحقیق حسینی جلالی، مقدمه محقق، ص۷۶.
- ↑ ون دایک، اکتفاء القنوع بما هو مطبوع، ۱۴۰۹ق، ص۱۹۷.
- ↑ نگاه کنید به: شعرانی، کشف المراد: شرح تجرید الاعتقاد، ۱۳۷۲ش، ص۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: علامه حلی، کشف المراد، ۱۴۰۷ق.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.
- ↑ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶-۳۵۱.
- ↑ نگاه کنید به: صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش.
منابع
- آقابزرگ الطهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، بیروت، دار الاضواء، بی‌تا.
- احمدی، احمد، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی بعد از ابن رشد»، در مجله فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، ۱۳۵۸ش.
- انوار، عبدالله، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، تهران، ۱۳۴۳-۱۳۵۸ش.
- حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، با مقدمه سید شهاب الدین مرعشی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حسینی، احمد، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه عمومی حضرت آیة اللّه العظمی نجفی مرعشی، قم، ۱۳۵۴ـ۱۳۷۴ش.
- حسینی خوانساری، احمد، کشف الاستار عن وجه الکتب والاسفار، به کوشش مؤسسه آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ج۵، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۸ق.
- داوری، رضا، «پیدایش و بسط علم کلام»، در مجله فلسفه در ایران: مجموعه مقالات فلسفی، تهران، حکمت، ۱۳۵۸ش.
- شعرانی، ابوالحسن، کشف المراد: شرح فارسی تجرید الاعتقاد، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۷۲ش.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، شرح اصول الکافی، تهران، چاپ سنگی، ۱۳۹۱ق.
- صدرایی خویی، علی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، به کوشش سید محمود مرعشی نجفی، قم، کتابخانه بزرگ حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۸۲ش/۱۴۲۴ق/۲۰۰۳م.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، قم، چاپ حسن حسن‌زاده آملی، ۱۴۰۷ق.
- فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، تهران، ۱۳۵۵-۱۳۶۱ش.
- فکرت، محمد آصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد، ۱۳۶۹ش.
- قوشچی، علی بن محمد، شرح تجرید العقائد، تهران، چاپ سنگی، ۱۲۸۵.
- کنتوری، اعجاز حسین بن محمدقلی، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم، ۱۴۰۹ق.
- مدرس رضوی، محمدتقی، «شرح حال مؤلف کتاب»، در تنسوخ‌نامه ایلخانی، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۳ش.
- مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، ۱۳۵۴ش.
- مطهری، مرتضی، آشنائی با علوم اسلامی، ج۲، تهران، ۱۳۶۹ش.
- منزوی، علینقی و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۳، تهران، ۱۳۴۰ش.
- منزوی، علینقی و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، تهران، ۱۳۴۶ش.
- نسخه‌های خطی: نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۵، زیرنظر محمدتقی دانش پژوه، تهران، ۱۳۴۶ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجرید الاعتقاد، ضمن کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد: تألیف علامه حلّی، قم، چاپ حسن حسن زاده آملی، ۱۴۰۷ق.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تلخیص المحصّل، تهران،چاپ عبداللّه نورانی، تهران ۱۳۵۹ش.
- نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد، تجريد الاعتقاد، تحقیق محمد جواد حسینی جلالی، تهران، مکتب اعلام اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- ون دایک، ادوارد، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، مصر، چاپ محمدعلی ببلاوی، ۱۳۱۳ق/۱۸۹۶م (قم، چاپ افست، ۱۴۰۹ق).
پیوند به بیرون