نهج البلاغه
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| تاریخ نگارش | ۴۰۰ق |
| موضوع | برگزیده‌ای از گفته‌ها و نوشته‌های امام علی(ع) |
| سبک | حدیثی |
| زبان | عربی |
| به کوشش | سید رضی |
| به تصحیح | افراد مختلف |
| تعداد جلد | ۱ |
نَهجُ البَلاغه کتابی است که در آن تعدادی از خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه امام علی(ع)، به کوشش سید رضی گردآوری شده است. نهج البلاغه را دایرةالمعارفی از فرهنگ اسلامی، و از مهمترین منابع برای شناخت اسلام و ارزش‌های دینی می‌دانند. نهج البلاغه فصاحت و بلاغت بالایی دارد و همین امر را علت جاذبه و ماندگاری این کتاب می‌دانند.
جامعیّت و تنوّع محتوای نهج البلاغه از امتیازات آن است. محتوای نهج البلاغه به ترتیب در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار تنظیم شده است. در خطبه‌ها و کلمات قصار، موضوعات مختلفی چون خداشناسی، مباحث اخلاقی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار بیان شده و در نامه‌ها بیشتر به مسائل حکومت‌داری و چگونگی تعامل مسئولان با مردم پرداخته شده است.
نهج البلاغه به زبانهای مختلف از جمله فارسی، انگلیسی، فرانسوی، هندی، ایتالیایی، ترکی استانبولی، تاجیکی و اردو ترجمه شده است. بر نهج البلاغه شرح‌های فراوانی نوشته شده که شرحُ نهجِ البلاغه تألیف ابن‌ابی‌الحدید و شرحُ نهجِ البلاغه، اثر ابن‌میثم بَحرانی از مهمترین شرح‌های عربی، و پیام امام ام‍ی‍رال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن(ع)، تألیف ناصر مکارم شیرازی از شرح‌های فارسی بر آن است. همچنین برخی محققان تلاش کرده‌اند تا سخنان دیگر امام علی(ع) را از کتاب‌های دیگر که در نهج البلاغه نیامده، جمعآوری و با عنوان مُستَدْرَک منتشر کنند؛ از جمله این تلاش‌ها می‌توان به نهجُ السعادةِ فی مُستَدْرَکِ نهجِ البلاغه تألیف محمدباقر محمودی اشاره کرد.
نهج البلاغه از جمله کتاب‌هایی است که تا قبل از صنعت چاپ، صدها نسخه از آن دستنویس شد. قدیمی‌ترین آنها نسخه خطی متعلق به سال ۴۶۹ق است که در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود. بعد از صنعت چاپ نیز نهج البلاغه در کشورهای ایران، مصر، لبنان، سوریه و قطر، همراه با شرح‌ها و ترجمه‌های مختلف، صدها بار چاپ شد.
با تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران، با کمک رسانه و فرهنگ، نهج البلاغه در فرهنگ عمومی حضور پیدا کرد. دانشکده و مؤسسه‌هایی با محوریت نهج البلاغه شکل گرفت و بنیاد نهج البلاغه با هدف ترویج و پژوهش تخصصی نهج البلاغه تأسیس گردید. همچنین نرم‌افزارهای تخصصی نهج البلاغه با عنوان دانشنامه علوی و دانشنامه جامع نهج البلاغه تهیه شد.
منابعِ سید رضی در تدوین نهج البلاغه، کتاب‌های مختلفی از اهل‌تسنن، مانند البیان و التبیین نوشته جاحِظ، المَغازی اثر سعید بن یحیی اُمَوی، الجَمَل نوشته واقدی و تاریخ طَبَری، بوده است. به باور برخی محققان، بسنده‌کردن سید رضی به منابع اهل‌تسنن و ذکر نکردن سند سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه، این کتاب را با ایرادهایی مواجه کرده است. به همین دلیل، پژوهشگران متعددی برای اثبات درستی نهج البلاغه، سند روایات این کتاب را از منابع کهن در قالب اسناد و مدارک نهج البلاغه جمعآوری کرده‌اند.
برخی سنی‌مذهبان درباره گردآورندۀ این اثر و نیز در صحت انتساب روایات آن به امام علی(ع) تردید کرده‌اند. به گفته برخی محققان، تردید در جمع‌آورندۀ این اثر، از مراجعه نکردن به اصل کتاب حکایت دارد، چرا که در متن کتاب بارها به نام گردآورندۀ آن یعنی سید رضی اشاره شده است. چنان‌که ابن‌ابی‌الحدید، از عالمان اهل‌سنت، تردید در انتساب محتوای نهج البلاغه به امام علی(ع) را هواپرستانه و تعصب کورکورانه خوانده است.
اهمیت نهج البلاغه
بئس الزاد إلی المعاد العدوان علی العباد (ترجمه: بدترین توشه برای آن جهان، ستم کردن بر بندگان است.)
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، حکمت ۲۲۱، ص۵۰۷.
نهج البلاغه کتابی است که تعدادی از خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات کوتاه امام علی(ع) در دوران خلافتش را در بر دارد.[۱] آن را دایرةالمعارفی از فرهنگ اسلامی، و پس از قرآن و احادیث نبوی،مهمترین منبع برای شناخت اسلام و ارزش‌های دینی می‌دانند.[۲] همچنین بعد از قرآن، نهج البلاغه را یکی از کتاب‌های مورد توجه شیعیان برای حفظ کردن معرفی کرده‌اند.[۳] رضا استادی در کتابنامه نهج البلاغه نام ۳۷۰ عنوان کتاب پیرامون نهج البلاغه را آورده است که تا سال ۱۳۵۹ش نوشته شده‌اند.[۴]
سید محسن امین در کتاب اعیان الشیعه، نهج البلاغه را یکی از بزرگ‌ترین افتخارات عرب و اسلام معرفی کرده است.[۵] بر اساس گزارش‌ها، بعد از قرآن، نهج البلاغه بیشترین نسخه‌های خطی، شرح و تفسیر را در فرهنگ اسلامی به خود اختصاص داده است و بسیاری از متون ادبی فارسی و عربی، بعد از قرآن، از نهج البلاغه تأثیر پذیرفته‌اند.[۶] همچنین به گفته محدث نوری در کتاب مستدرک الوسائل بسیاری از علمای پیشین که می‌خواستند به شاگردانشان اجازه‌نامه‌ای را برای نقل نهج البلاغه بدهند، نهج البلاغه را با عنوان «اَخُ القرآن» (برادر قرآن) معرفی کرده‌اند.[۷]
گردآورنده
سید رضی (۳۵۹-۴۰۶ق)، نهج البلاغه را در سال ۴۰۰ق جمعآوری کرده است.[۸] سید رضی از آل ابی‌طالب[۹] و از فقیهان، متکلمان، مفسران و ادیبان شیعه است.[۱۰]
نامگذاری
سید رضی مهمترین انگیزه خود از گردآوری نهج البلاغه را، پاسخ به درخواست دوستانش برای جمعآوری سخنان فصیح و بلیغ امام علی(ع)، دانسته است.[۱۱] او در نهج البلاغه، تنها بخشی از سخنان و نامه‌های امام علی(ع) را جمع کرده است که درجه بالایی از فصاحت و بلاغت را دارند.[۱۲] به همین دلیل، وی این اثر را نهج البلاغه (به معنای «راه و طریق آشکار بلاغت») نامیده[۱۳] که به گفته محمد عَبْدُه، از علمای اهل‌تسنن، بهترین توصیف برای این کتاب است.[۱۴]
ارزش ادبی
فصاحت و بلاغت نهج البلاغه را از مهمترین دلایل جاذبه و ماندگاری این کتاب می‌دانند.[۱۵] کلام نهج البلاغه را در مرتبه‌ای پایین‌تر از کلام خالق و بالاتر از کلام مخلوق قرار داده‌اند.[۱۶] در مورد اهمیت و ارزش ادبی و بلاغت نهج البلاغه سخنان متعددی از اندیشمندان زبان عربی نقل شده است،[۱۷] از جمله اینکه:
- ابن‌ابی‌الحدید از عالمان اهل‌سنت و شارح نهج البلاغه در قرن هفتم، یک سطر از نهج البلاغه از ۱۰۰۰ سطر از سخنان ابن‌نَباته (خطیب معروف قرن چهارم هجری) برتر می‌داند.[۱۸]
- جورج جرداق نویسنده مسیحی معتقد است، نهج البلاغه پس از قرآن، در بالاترین سطح بلاغت قرار دارد.[۱۹]
- شیخ ناصیف الیازجی ادیب و شاعر لبنانی، حفظ قرآن و نهج البلاغه را برای سرآمد شدن در فصاحت و بلاغت زبان عربی سفارش کرده است.[۲۰]
- محیی‌الدین عبدالحمید، یکی از دانشمندان زبان عربی، نهج البلاغه را چشمۀ جوشان بلاغت و فصاحت زبان عربی معرفی کرده، معتقد است کلام نهج البلاغه، فصیحترین کلام بعد از کلام خداوند و رسولش است.[۲۱]
برخی شارحان نهج البلاغه، امام علی(ع) را مبتکر فن اِنشاءِ تمثیلات (فنّی مشابه رمان‌نویسی) دانسته‌اند که گوینده با خلق یک داستان، هدف آموزشی یا انتقادی را دنبال می‌کند.[۲۲] به باور آنان، امام(ع) ذیل حکمت ۲۸۹ نهج البلاغه، از این فن استفاده کرده است؛ چنان‌که امام(ع) برای برادر دینی خود ویژگی‌های ممتازی را برمی‌شمارد، در حالی که آن شخص وجود خارجی ندارد و امام برای این که در معرفی انسان‌های بافضیلت، الگویی را ارائه دهد، شخصیتی فرضی را خلق کرده است.[۲۳]
جذابیت نهج البلاغه برای غیرمسلمانان
نهج البلاغه به دلیل فصاحت و بلاغتی که دارد، نه تنها برای شیعیان، بلکه برای غیرشیعیان و نیز برای غیرمسلمانان جذابیت دارد؛[۲۴] چنان‌که جورج سَمْعان جُرْداق مسیحی، کتاب رَوائِعُ نهج‌البلاغه را در بررسی ادبیات و حکمت‌های نهج‌البلاغه نوشته است.[۲۵] همچنین برخی غیرمسلمان‌ها با خواندن آن مسلمان شده‌اند؛[۲۶] چنان‌که محمد لگنهاوزن فیلسوف آمریکایی با خواندن نهج البلاغه مسلمان و شیعه شد.[۲۷]
محتوای نهج البلاغه
در این کتاب گاهی انسان خود را در افق‌های بلندِ معانی و زیباترین و بهترین عبارت‌ها و گاهی در میدان جنگ می‌بیند؛ چنان‌که گاهی عقلی نورانی در این کلام مشاهده می‌شود که تلاش می‌کند انسان را از ظلمت‌ها به سوی ملکوت ببرد و در عالم قُدْس جای دهد و گاهی نیز انسان خود را در میان مدیرانی می‌بیند که علی(ع)، آنها را به مسائل سياست، ارشاد و به راه و روش كياست، هدايت میكند
.
عبده، شرح نهج البلاغة، مطبعة الاستقامه، ص۱۰.
ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید و شارح نهج البلاغه، جامعیّت و تنوّع محتوای نهج البلاغه را از امتیازات فوق‌العادۀ آن دانسته است؛ محتوایی که گفتارهای شیرین، حساب‌‌شده و دقیقی در موضوعات مختلف، و گاه متضاد دارد.[۲۸] به گفته ابن‌ابی‌الحدید امام علی(ع) در نهج البلاغه گاهی بسان جنگجویان معروفی چون بَسطام بن قيس و عُتَيْبَة بن حارث (دو تن از قهرمانان نامی عرب) سخن می‌گوید و گاهی مانند راهبان و زاهدانی چون عیسی بن مریم(ع) و یوحَنّا موعظه می‌کند.[۲۹]
عباس محمود عَقّاد از ادیبان مصری، نهج البلاغه را چشمه جوشانی از آیات توحید و حکمت الهی معرفی کرده است.[۳۱] به گفته برخی محققان، مطالعه نهج البلاغه خواننده را با دیدگاه جامع امام علی(ع) درباره خدا، انسان، جهان، مبد‌إ و معاد آشنا می‌سازد.[۳۲] در این کتاب صفات اخلاقی که لازمه شخصیت انسان کامل است، بیان شده است.[۳۳] مباحثی درباره رسالت پیامبران، امامت، حکومت و رهبری، حقوق فرد و اجتماع، توصیف مظاهری از زیبایی‌های طبیعت، روحیّه منافقان و کافران و همچنین پاره‌ای از رخدادهای صدر اسلام و معرفی ناکِثین، مارِقین و قاسِطین از دیگر مطالب این کتاب است.[۳۴] به باور عبدالله جوادی آملی از مراجع تقلید شیعه، سید رضی محتوای نهج البلاغه را به صورت هوشمندانه‌ای برگزیده، تا نه تنها زمینه اختلاف شیعه و سنی فراهم نشود، بلکه قوی‌ترین شرح‌ها بر آن را اهل‌سنت بنویسند.[۳۵]
محتوای نهج البلاغه به ترتیب در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها تنظیم شده است:
خطبه‌ها
وَ إِنَّمَا يَنْبَغِي لِأَهْلِ الْعِصْمَةِ وَ الْمَصْنُوعِ إِلَيْهِمْ فِي السَّلَامَةِ أَنْ يَرْحَمُوا أَهْلَ الذُّنُوبِ وَ الْمَعْصِيَةِ وَ يَكُونَ الشُّكْرُ هُوَ الْغَالِبَ عَلَيْهِمْ وَ الْحَاجِزَ لَهُمْ عَنْهُم (ترجمه: بر کسانی که گناه ندارند و از سلامت دین برخوردارند، شایسته است که بر گناهکاران و نافرمانان رحمت آرند، و شکر این نعمت بگزارند، چندان که این شکرگزاری آنان را مشغول دارد، و به گفتن عیب مردمان وانگذارد.)
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۱۴۰، ص۱۹۷.
بخش اولِ نهج البلاغه، برگزیده‌ای از خطبه‌های امام علی است و ۲۴۱ خطبه دارد.[۳۶] سید جعفر شهیدی از شارحان نهج البلاغه، این بخش را دائرة‌المعارفی از فرهنگ اسلامی و مشتمل بر موضوعاتی چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستمکار دانسته است.[۳۷] به باور او، هدف اصلی امام(ع) از بیان امور طبیعی یا نکته‌های فلسفی یا تاریخی، تبیین مسائل مهم اسلامی و خداشناسی بوده است.[۳۸] سید رضی از میان تمام خطبه‌ها، فقط چهار خطبه شِقشِقیّه (شماره ۳)، غَرّاء (شماره ۸۳)، اَشباح (شماره ۹۱) و قاصِعَه (شماره ۱۹۲) را نامگذاری کرده است.[۳۹]
محتوای برخی از خطبه‌های مشهور نهج البلاغه
خطبه شقشقیه
خطبه شِقشِقیّه، از خطبه‌های بحث‌برانگیز نهج البلاغه است.[۴۰] امام(ع) در این خطبه مسائل مربوط به امامت را بیان کرده، عملکرد خلفای قبل از خود را نقد می‌کند و اصل خلافت آنان را ناصحیح می‌داند.[۴۱] همچنین در این خطبه، ماجرای هجوم مردم برای بیعت با امام و نیز دلیل پذیرش حکومت از سوی او بیان شده است.[۴۲]
خطبه غراء
امام علی(ع) در خطبه غَرّاء، به رعایت تقوای الهی سفارش کرده، نعمت‌های خدا، آزمایشی بودن دنیا، قیامت و مرگ را یادآوری می‌کند.[۴۳] مطابق نقل سید رضی، بلاغت این خطبه چنان بود که مردم بعد از شنیدن آن، به خود لرزیدند و اشک چشمانشان جاری شد.[۴۴] این خطبه به دلیل وجود آرایه‌های ادبی، مانند جِناس، سَجْع، استعاره و کنایه به «غَرّاء» نامگذاری شده است.[۴۵]
خطبه متقین
خطبۀ مُتَّقین از خطبه‌های عرفانی و تربیتی نهج البلاغه است.[۴۶] امام علی(ع) این خطبه را به درخواست یکی از یارانش به نام هَمَّام در توصیف مُتَّقین بیان کرد.[۴۷] امام علی(ع) در این خطبه حدود صد صفت برای پرهیزکاران برشمرده است.[۴۸] همام پس از شنیدن این خطبه بیهوش شد و درگذشت.[۴۹]
نامه‌ها
امام علی(ع):
وَ لَا تُخَاطِرْ بِشَيْءٍ رَجَاءَ أَكْثَرَ مِنْهُ (ترجمه: چندانکه زمانه رام توست آن را آسان گیر و به امید بیشتر، خطر را بر خود مپذیر.)
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، نامه ۳۱، ص۴۰۳.
بخش نامه‌های نهج البلاغه ۷۹ قسمت دارد که از ۶۳ نامه، ۱۲ وصیت‌نامه، سفارش و بخش‌نامه، دو فرمان، یک دعا و یک پیمان‌نامه تشکیل شده است.[۵۰] در بخش نامه‌های نهج البلاغه که مخاطبان آنها عموماً کارگزاران حکومتی، فرماندهان نظامی و مأموران مالیاتی بودند، بیشتر به مسائل حکومت‌داری و چگونگی تعامل مسئولان با مردم پرداخته شده است.[۵۱] به گفته برخی محققان، این نامه‌ها سیره سیاسی امام علی(ع) را روشن می‌کند.[۵۲] به باور سید جعفر شهیدی، اگرچه این نامه‌ها از طرف حاکم به حکمرانان و مسئولان حکومتی نوشته شده، اما لحن آنها آمرانه نیست و گویی پدری مهربان و دلسوز برای فرزندان خود نامه نوشته است.[۵۳]
نامه امام علی به امام حسن، فرمان مالک اشتر برای فرمان‌داری مصر و نامه امام علی(ع) به عثمان بن حنیف و نامه امام علی به اشعث از معروف‌ترین نامه‌های نهج البلاغه هستند.
کلمات قصار
امام علی(ع):
إِذَا أَرْذَلَ اللَّهُ عَبْداً حَظَرَ عَلَيْهِ الْعِلْم (ترجمه: هرگاه خدا بنده‌ای را خوار دارد، او را از (آموختن) علم برکنار دارد.)
نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، حکمت ۲۸۸، ص۵۲۶.
بخش سوم نهج البلاغه، کلمات قِصار است و ۴۸۰ کلمه قصار دارد.[۵۴] در این بخش گزیده سخنان حکمت‌آمیز امام علی(ع)، پندها و نیز پاسخ پرسش‌ها و گفتارهای کوتاه وی آمده است.[۵۵] سید رضی در میانه کلمات قصار نهج البلاغه فصلی را با عنوان «فصل فی غَرائِبِ کلامِه» (یعنی: فصلی دربارۀ سخنان شگفت امام) ذکر کرده که به اعتقادش فهمیدن آنها دشوار و نیازمند تفسیر است.[۵۶] این فصل ۹ حدیث دارد که نخستین آنها درباره ظهور امام زمان(ع) است.[۵۷]
منابع نهج البلاغه
برخی منابعی که سید رضی، در جمعآوری سخنان امام علی(ع)، به نام آنها اشاره کرده، عبارتند از: البیان و التبیین نوشته جاحِظ، المُقْتَضَب تألیف مُبَرَّد، المَغازی اثر سعید بن یحیی اُمَوی، الجَمَل نوشته واقدی، المَقامات اثر ابی‌جعفر اِسْکافی و تاریخ ابن‌جَریر طَبَری.[۵۸] در برخی تحقیق‌ها تعداد منابع ذکر شده در نهج البلاغه را به عدد هفده رسانده‌اند.[۵۹] برخی محققان بر این باورند، منابع تحقیقاتی سید رضی برای گردآوری سخنان حضرت علی(ع) بسیار غنی و گسترده بود؛ چرا که او برای جمعآوری این کتاب از دو کتابخانه بزرگ بغداد (کتابخانه ۸۰ هزار جلدی برادرش سید مرتضی و کتابخانه ۱۰ هزار جلدی «کتابخانه بیت‌الحکمه» برای ابونصر شاپور، از وزیران آل بویه) بهره برده است.[۶۰]
برخی از علما ضمن تحسین آنچه سید رضی در مورد نهج البلاغه انجام داده است، انتقاداتی نیز به این کتاب وارد کرده‌اند.[۶۱] محمدتقی شوشتری در «کتاب بَهْجُ الصَّباغَةِ فی شرحِ نهجِ البلاغه» معتقد است از آنجا که سید رضی تلاش داشته تا هر سخن فصیحی را که به امام علی(ع) نسبت داده شده، جمعآوری کند و برای این کار تنها به کتاب‌های اهل‌تسنن مراجعه کرده، اشکالات ذیل پدیده آمده است:
- نسبت دادن برخی سخنان به امام علی که دشمنان آنها را ساخته‌اند؛
- تقطیع شدن برخی جملات به گونه‌ای که در مواردی به معنای مقصود امام خلل وارد می‌شود؛
- نسبت دادن برخی سخنان به امام علی(ع) که روایات شیعه آن را ناصحیح می‌داند؛
- نسبت دادن برخی روایات از امامان دیگر به امام علی(ع)؛
- نقل برخی سخنانی که در خواب از امام شنیده شده است؛
- نقل ناصحیح وقایع مرتبط با سخن امام علی(ع).[۶۲]
سند خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها
ذکر نکردن سند سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه، یکی از چالش‌های نهج البلاغه است؛ ازاین‌رو برخی، روایت‌های این کتاب را مُرسَل دانسته‌اند و معتقدند این روایت‌ها در مباحث فقهی قابل استناد نیستند.[۶۳] در توجیه روش سید رضی در ذکر نکردن سندها، گفته شده منابع این سخنان امام، در زمان سید رضی مشهور بود و به همین دلیل او ذکر کردن منابع خود را لازم نمی‌دانسته است؛ علاوه بر اینکه او در صدد نوشتن کتاب حدیثی در موضوع فقه یا تاریخ نبوده است که لازمۀ آن ذکر کردن سند باشد، بلکه او می‌خواست زیباترین سخنان امام علی(ع) را جمعآوری کند تا روش بلاغت را به سخنوران بیاموزد و این کار او به ذکر کردن سند احادیث نیازی نداشت.[۶۴] با این حال پژوهشگران متعددی برای اثبات درستی انتساب نهج البلاغه به حضرت علی(ع)، سند روایات و سخنان موجود در این کتاب را از منابع کهن در قالب اسناد و مدارک نهج البلاغه جمعآوری کرده‌اند.[۶۵] از جمله این آثار می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- «نَهْجُ السّعادَة فی مُسْتَدْرَکِ نَهجِ البلاغه» تألیف محمدباقر محمودی؛[۶۶]
- «مدارکُ نهجِ البلاغه و دَفعُ الشبهاتِ عنه» از هادی کاشف الغطاء؛[۶۷]
- «مَصادرُ نهجِ البلاغةِ فی مَدارکِ نهج البلاغه» از سید هبةالدین شهرستانی؛[۶۸][یادداشت ۱]
- «مَصادرُ نهجِ البلاغه» از عبدالله نِعْمه؛[۷۰]
- «اسناد و مدارک نهج البلاغه»[۷۱] و «روات و محدثین نهج البلاغه» از محمد دشتی؛[۷۲]
- «بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج البلاغه» از رضا استادی؛[۷۳]
- «مصادرُ نهجِ البلاغة و أسانیدُه» از سید عبدالزهرا الحسینی الخطیب.[۷۴]
ترجمه‌ها
نهج البلاغه به زبانهای مختلف از جمله فارسی، انگلیسی، فرانسوی، هندی، ایتالیایی، ترکی استانبولی، اردو، مالایی، آلبانیایی، بوسنیایی، گجراتی، آشوری، ارمنی، سواحلی، هوسائی، ژاپنی، چینی، روسی، اسپانیایی و تاجیکی ترجمه شده است.[۷۵] شمار ترجمه‌های نهج البلاغه بیش از ۱۰۰ عنوان دانسته‌اند[۷۶] که از جمله آنها می‌توان به نزدیک به ۴۰ ترجمه به زبان فارسی،[۷۷] حدود ۱۰ ترجمه به زبان انگلیسی و ۱۳ ترجمه به زبان اردو اشاره کرد.[۷۸]
به باور جعفر سبحانی از مراجع تقلید شیعه، بسیاری از ترجمه‌های منتشر شده به زبان فارسی، از آنجا که به لغت‌شناسی، ادبیات و قواعد زبان عربی توجه کافی نداشتند، ترجمه‌های صحیح و قابل قبولی نیستند و تنها برداشت مترجم از متن نهج البلاغه به‌شمار می‌آیند. او معتقد است، ترجمه ملاصالح قزوینی که به زبان فارسی قدیم نوشته شده و نیز ترجمه سید جعفر شهیدی، از معتبرترین و فصیحترین ترجمه‌های این اثر هستند.[۷۹] از دیگر ترجمه‌های فارسی نهج البلاغه، می‌توان به آثار مترجمانی چون سید علی‌نقی فیض‌الاسلام،[۸۰] عبدالمحمد آیتی،[۸۱] محمدتقی جعفری،[۸۲] محمد دشتی،[۸۳] محمدمهدی فولادوند[۸۴] و حسین انصاریان[۸۵].
ترجمه نهج البلاغه به زبان پشتو و با نام «گفتار مقدس» در سال ۱۹۶۲م منتشر شده است. این ترجمه با حواشی امیرحمزه‌خان شینواری (۱۲۸۶-۱۳۷۲ش) مشهور به حمزه‌بابا همراه است که عموماً از ترجمه اردوی نهج‌البلاغه رئیس احمد جعفری منتقل شده است.[۸۶]
از میان ترجمه‌های انگلیسی می‌توان به ترجمه طاهره صَفّارزاده اشاره کرد.[۸۷]
ترجمه‌های منظوم
شاعران مختلفی نیز نهج البلاغه را در قالب شعر به زبانهای مختلفی ترجمه کرده‌اند.[۸۸] از جمله این شاعران می‌توان در زبان فارسی به محمدعلی انصاری قمی، مهدی شفیعی و ناصر باریکانی، در زبان سندی به حافظ میر محمدحسن علی‌خان حیدری و در زبان ترکی به حسن ملایی علمداری اشاره کرد.[۸۹] برخی ادیبان در بمبئی هند نیز نهج البلاغه را به زبان هندی به نظم در آورده‌اند.[۹۰]
شرح‌ها
شرح‌نویسی بر نهج البلاغه چند سال پس از تألیف آن شروع شد و همچنان ادامه دارد.[۹۱] به گفته برخی محققان، در تاریخ اسلام پس از قرآن، تقریباً هیچ کتابی نیست که به اندازه نهج البلاغه شرح و تفسیر داشته باشد.[۹۲] تعداد فراوان شرح‌های نوشته شده بر نهج البلاغه، شمارش دقیق همۀ آنها را مشکل کرده است؛ ازاین‌رو مقالات و رساله‌های مختلفی برای این هدف نوشته شده است.[۹۳] برخی از شرح‌های نهج البلاغه به قرار ذیل است:
- شرح‌های عربی
- شرحُ نهجِ البلاغه تألیف ابن‌ابی‌الحدید، شاعر و ادیب مُعتَزلی.[۹۴] برخی بر این باورند شرح ابن‌ابی‌الحدید، تحولی بنیادین در نگارش شرح‌های نهج البلاغه پدید آورد.[۹۵]
- شرح نهج البلاغه، اثر ابن‌میثم بَحرانی (درگذشت: ۶۷۹ یا ۶۹۹ق)؛[۹۶]
- مِنْهاجُ البَراعَة فی شَرْح نَهجُ البلاغة، تألیف حبیب‌الله خویی (درگذشت: ۱۳۲۴ق)؛[۹۷]
- مِنْهاجُ البَراعَة فی شَرْح نَهجُ البلاغة، اثر قُطب راوندی (درگذشت: ۵۷۳ق)؛[۹۸]
- حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، تألیف قُطب‌الدین کِیْدَری نوشته شده در سال ۵۷۶ق.[۹۹]
- شرح‌ها فارسی
- ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تألیف محمدتقی جعفری؛[۱۰۰]
- ترجمه و شرح نهج البلاغه، اثرِ سید علی‌نقی فیض‌الاسلام؛[۱۰۱]
- شرح نهج البلاغه، به قلم میرزا محمدباقر نواب لاهیجی؛[۱۰۲]
- پیام امام ام‍ی‍رال‍م‍وم‍ن‍ی‍ن(ع)، تألیف ناصر مکارم شیرازی.[۱۰۳]
مستدرک‌ها
بسیاری از علما تلاش کرده‌اند تا سخنان دیگر امام علی(ع) را از کتاب‌های دیگر که در نهج البلاغه نیامده، جمعآوری و با عنوان مُستَدْرَک منتشر کنند؛[۱۰۴] چنان‌که سید رضی نیز برخی صفحات نهج البلاغه را سفید گذاشته بود تا اگر در آینده سخنان جدیدی از امام علی(ع) پیدا کرد، به نهج البلاغه اضافه کند.[۱۰۵] برخی از این مُستَدْرَکات عبارتند از:
- «التذییل علی نهج البلاغه» تألیف عبدالله بن اسماعیل حلبی در قرن پنجم هجری قمری؛[۱۰۶]
- «مُلْحَقُ نهجِ البلاغه» اثر احمد بن یحیی بن ناقه، نوشته شده در سال ۷۲۹ قمری؛[۱۰۷]
- «مُستَدْرَکُ نهجِ البلاغه» اثر هادی کاشف الغطاء(درگذشت: ۱۳۶۱ق) که در سال۱۳۵۴ق چاپ شده است.[۱۰۸]
- «تمامُ نهجِ البلاغه» تألیف سید صادق موسوی؛[۱۰۹]
- «نهجُ السعادةِ فی مُستَدْرَکِ نهجِ البلاغه» تألیف محمدباقر محمودی.[۱۱۰]
اهتمام به نهج البلاغه پس از انقلاب اسلامی در ایران
نهج البلاغه در دوره جمهوری اسلامی ایران با کمک رسانه و فرهنگ، به نوعی در فرهنگ عمومی حضور پیدا کرد،[۱۱۲] به گونه‌ای که نهج البلاغه یکی از کتاب‌هایی است که در کنار قرآن در بسیاری از خانه‌های ایرانیانِ مسلمان وجود دارد.[۱۱۳] به گفته مرتضی مطهری در عصر وی توجه بیشتری به معارف نهج البلاغه صورت گرفت، در حالی که نهج البلاغه در قرون گذشته در فرهنگ اسلامی و شیعی غریب بود و این کتاب حتی در میان طلاب حوزه علمیه جایگاه در خوری نداشت.[۱۱۴]
با تشکیل حکومت جمهوری اسلامی در ایران، همایش‌ها و مسابقه‌های ملی و بین‌المللی متعددی در خصوص نهج البلاغه برگزار شد. مؤسسه‌ها و مرکزهایی با محوریت نهج البلاغه شکل گرفت. در برخی از رشته‌های علوم انسانی درسی با عنوان نهج البلاغه برای تدریس اضافه شد و دانشکده نهج البلاغه و پژوهشکده نهج البلاغه تأسیس گردید.[۱۱۵] همچنین در برخی دانشکده‌های ایران رشته تخصصی نهج البلاغه در مقطع کارشناسی ارشد و دکتری راه‌اندازی شد.[۱۱۶]
دو نشریه علمی پژوهشی با محوریت نهج البلاغه با عنوان‌های «پژوهش‌های نهج البلاغه»[۱۱۷] و «پژوهشنامه نهج البلاغه»[۱۱۸] منتشر می‌شود. همچنین مقالات متعددی در مورد نهج البلاغه نوشته شده و پایان‌نامه‌های زیادی نیز با محوریت نهج البلاغه تألیف شده است.[۱۱۹] در حوزه‌های علمیه شخصیت‌های علمی به تدریس نهج البلاغه پرداخته‌اند.[۱۲۰] به باور حسینعلی منتظری، نهج البلاغه باید در برنامه درس‌های حوزوی گنجانده شود و بزرگان حوزه آن را تدریس و ترویج کنند.[۱۲۱]
نرم‌افزارها
- دانشنامه علوی یا منهج النور: در این نرم‌افزار ۱۱۰ عنوان کتاب با بیش از ۲۸۰ جلد وجود دارد. همچنین در این نرم‌افزار ۳۳ شرح و تعلیقه در ۱۶۳ جلد به زبانهای فارسی و عربی قرار داده شده است. ۲۶ ترجمه به زبانهای فارسی، انگلیسی و فرانسه از دیگر ویژگی‌های این نرم‌افزار است. این نرم‌افزار را مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور تهیه کرده است.[۱۲۲]
- دانشنامه جامع نهج البلاغه این نرم‌افزار ده‌ها شرح و ترجمه در شش زبان دنیا دارد. دسترسی به هزاران موضوع متنوع به صورت ساختار درختی و قابلیت نمایش مصادر نهج البلاغه از دیگر خصوصیت‌های این نرم‌افزار است. این نرم‌افزار به همت مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان تهیه شده، است.[۱۲۳]
بنیاد نهج البلاغه
بنیاد نهج البلاغه در سال ۱۳۵۳ش با هدف ترویج و پژوهش تخصصی نهج البلاغه تأسیس شد.[۱۲۴] تأسیس کتابخانه تخصصی برای نهج البلاغه، گردآوری نسخه‌های دیجیتالی از نسخ خطی نهج البلاغه، برگزاری چند کنگره علمی درباره نهج البلاغه و تدوین دوره‌های آموزشی نهج البلاغه از فعالیت‌های این مؤسسه است.[۱۲۵]
تردید در انتساب محتوای نهج البلاغه به امام علی(ع)
برخی سنی‌مذهبان در مورد کتاب نهج البلاغه دو تردید مطرح کرده‌اند: ۱. روشن نیست این کتاب را سید رضی گرد آورده، یا برادر او سید مرتضی؛ ۲. این احتمال وجود دارد که این سخنان از آن امام علی(ع) نباشد و سید مرتضی یا سید رضی آن را جعل کرده باشند.[۱۲۶] ابن‌حَجَر عَسْقَلانی از علمای اهل‌سنت در قرن نهم، نهج البلاغه را تألیف سید مرتضی دانسته، معتقد است سخنان این کتاب به دروغ به امام علی(ع) نسبت داده شده است.[۱۲۷]
در مقابل، علمای شیعه و عالمان متعددی از اهل‌سنت معتقدند، گردآورنده نهج البلاغه، سید رضی است و او این کتاب را از سخنان امام علی(ع) جمعآوری کرده است.[۱۲۸] به گفته برخی محققان، تردید در جمع‌آورندۀ این اثر، از مراجعه نکردن به اصل کتاب حکایت دارد؛ چرا که مؤلف این اثر، در موارد متعددی که کلمات دشوار امام علی را توضیح می‌دهد، از تعبیرِ «قال الرضی: ...» (سید رضی می‌گوید: ...) استفاده می‌کند که نشان می‌دهد گردآورنده اثر، سید رضی بوده است.[۱۲۹] به گفته محققان، اجازه‌هایی که علما برای نقل این کتاب داده و سلسله آن را به سید رضی رسانده‌اند، مُتِواتِر است و این امر هرگونه شکی را در مورد نویسنده کتاب از بین می‌برد.[۱۳۰] نجاشی از رجالیان و هم‌عصر سید رضی نیز این کتاب را به سید رضی نسبت داده است.[۱۳۱]
ابن‌ابی‌الحدید از عالمان اهل‌سنت، تردید در انتساب محتوای نهج البلاغه به امام علی(ع) را از روی هواپرستی و تعصب کورکورانه دانسته است.[۱۳۲] استدلالی که ابن‌ابی‌الحدید بر رد این ادعا بیان کرده این است که از طرفی بخشی از نهج البلاغه قطعاً از سخنان امام علی(ع) است، چرا که با نقل‌های متواتر، درستی آن ثابت شده است؛ و از طرفی دیگر هر ذوق سلیمی بر یکدست بودن نهج البلاغه حکم می‌کند.[۱۳۳] ابن‌تیمیه نیز بر اساس آنچه شاگردش صلاح‌الدین صَفَدی نقل می‌کند نهج البلاغه را کلام امام علی(ع) می‌دانسته است.[۱۳۴] علامه بحرالعلوم از مراجع تقلید شیعه در قرن دوازدهم نیز احتمال جعلی بودن این کتاب را از بزرگ‌ترین تهمتها دانسته است.[۱۳۵]
گردآوری سخنان امام علی قبل از سید رضی
سید هِبَةُالدین شهرستانی در ردّ جعلی بودن نهج البلاغه معتقد است سید رضی نخستین فردی نیست که خطبه‌ها و سخنان امام علی(ع) را گردآوری کرده است، بلکه افراد متعددی پیش از او خطبه‌ها و سخنان امام را حفظ می‌کردند.[۱۳۶] یعقوبی تاریخ‌نگار قرن سوم قمری، در کتابش از چهارصد خطبۀ به‌جای‌مانده از علی(ع) سخن به میان آورده است،[۱۳۷] چنان‌که به گفته مسعودی مؤلف کتاب مُروجُ الذَّهَب مردم بیش از ۴۸۰ خطبه از امام را از بَر بوده‌اند.[۱۳۸] ابن‌شُعبَه حَرّانی، مؤلف کتاب تُحَفُ العُقول معتقد است، اگر تنها خطبه‌های امام علی(ع) درباره توحید جمعآوری شود، حجم آن به اندازه کتاب تحف العقول می‌شود.[۱۳۹]
به گفته برخی محققان، نخستین فردی که خطبه‌های امام علی(ع) را در کتابی نوشت، زید بن وهب، از یاران امام علی(ع) بود که «کتاب الخطب» را تألیف کرد و کتابش تا قرن پنجم وجود داشت.[۱۴۰] «خُطَب امیرالمؤمنین» تألیف مَسعدَة بن صَدَقه، «خُطَب علی(ع)» نوشته ابراهیم بن حَکَم فَزاری، «خُطَب امیرالمؤمنین» تألیف عبدالعظیم حسنی و «خُطَب عَلیّ و کُتُبِه اِلی عُمّالِه» به قلم علی بن محمد مَدائِنی، از کتاب‌های نخستین در جمعآوری خطبه‌های امام علی(ع) به شمار آمده‌اند که قبل از سید رضی تألیف شده‌اند.[۱۴۱]
کتابت و چاپ نهج البلاغه
نهج البلاغه از جمله کتاب‌هایی است که تا قبل از صنعت چاپ، صدها نسخه از آن دستنویس شده است.[۱۴۳] مطابق برخی گزارش‌ها، تنها در کتابخانه‌های شخصی و عمومی ایران، ۳۰۰ نسخه دستنویس و خطی از نهج البلاغه را شناسایی کرده‌اند.[۱۴۴] سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی کتاب‌شناس و نسخه‌شناس شیعه، در تحقیقات خود، ویژگی‌های ۱۶۰ نسخه قدیمی نهج البلاغه (متعلق به قرن‌های پنجم تا دهم هجری) را ذکر کرده است.[۱۴۵] موارد ذیل از مهمترین نسخه‌های خطی نهج البلاغه به شمار آمده‌اند:
- نسخه خطی متعلق به سال ۴۶۹ق که به قلم حسین بن حسن مؤدب کتابت شده و در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود؛
- نسخه خطی به سال ۴۸۵ق به خط عدنان بن ابراهیم، که در کتابخانه سید محمدعلی روضاتی در اصفهان قرار دارد؛
- نسخه خطی به سال ۴۹۴ق به خط فضل‌الله بن طاهر حسینی که چاپ عکسی این نسخه را کتابخانه مسجد جامع تهران در سال ۱۴۰۲ق منتشر کرده است؛
- نسخه‌های خطی متعدّد، متعلّق به قرن ۵ق که در کتابخانه حسینعلی محفوظ، کتابخانه سید هبةالدین شهرستانی، کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار تهران و مرکز احیای میراث اسلامی در قم نگهداری می‌شوند.[۱۴۶]
چاپ
نهج البلاغه در کشورهای ایران، مصر، لبنان، سوریه و قطر، همراه با شرح‌ها و ترجمه‌های مختلف، صدها بار چاپ شده است.[۱۴۷] در برخی تحقیق‌ها قدیمی‌ترین چاپ کتاب نهج البلاغه برای سال ۱۲۴۷ق معرفی شده که در تبریز انتشار یافته است.[۱۴۸] از مهمترین چاپ‌های نهج البلاغه می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- چاپ مصر در سال ۱۳۱۷ق با تحقیق و تعلیق محمد حسن نائل المرصفی در دو جلد؛
- چاپ بیروت با شرح محمد عبده در سال ۱۳۰۲ق؛
- چاپ بیروت با تصحیح صبحی صالح در سال ۱۳۸۷ق؛
- چاپ تهران با تصحیح و ترجمه سید علی‌نقی فیض‌الاسلام در سال ۱۴۰۵ق؛
- چاپ بنیاد نهج البلاغه در تهران با تصحیح عزیزالله عطاردی در سال ۱۴۱۳ق.[۱۴۹]
تک‌نگاری‌ها
در موضوع نهج البلاغه کتاب‌های مختلفی نوشته شده است که از جمله آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد,:
- «سیری در نهج البلاغه»؛ این کتاب متن بازنویسی‌شده مجموعه مقالاتی است که مرتضی مطهری در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ش در نشریه درس‌های از اسلام منتشر می‌کرد.[۱۵۰] الهیات و ماوراءالطبیعه، سلوک و عبادت، حکومت و عدالت، اهل‌بیت و خلافت، و دنیا و دنیاپرستی از جمله عناوین بخش‌های کتاب است.[۱۵۱] این کتاب به زبانهای مختلفی از جمله عربی و انگلیسی ترجمه شده است.[۱۵۲]
- «شناخت ویژگی‌های نهج البلاغه»؛ در این کتاب به مباحثی همچون ضرورت بازگشت به نهج البلاغه، جامعیت نهج البلاغه، ارزش اسناد و مدارک نهج البلاغه، علل سلامت و اصالت نهج البلاغه و جاذبه‌های آن پرداخته شده است.[۱۵۳] این کتاب را محمد دشتی تألیف و مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع) منتشر کرده است.[۱۵۴]
- «امیرالمؤمنین و نهج البلاغه»؛ در این کتاب شخصیت امام علی(ع)، شخصیت سید رضی و خطبه‌های نهج البلاغه معرفی و به برخی شبهات درباره این کتاب پاسخ داده شده است. همچنین در این کتاب فهرستی از شارحان و مترجمان نهج البلاغه ارائه شده است.[۱۵۵] این کتاب با حمایت بنیاد نهج البلاغه و به کوشش عزیزالله عطاردی تألیف و در سال ۱۳۷۹ش منتشر شده است.[۱۵۶]
- «کاوشی در نهج البلاغه»؛ مجموعه‌ای از مقالات نویسندگان مختلف (مانند محمدتقی جعفری، حسن حسن‌زاده آملی، عبدالله جوادی آملی و ابوالقاسم خزعلی) درباره نهج البلاغه است که بنیاد نهج البلاغه آن را در سه جلد منتشر کرده است.[۱۵۷] کتاب دیگری با همین نام به قلم سید جلیل مرتضوی با محوریّت ویژگی‌های حکومت اسلامی در ۲۲۴ صفحه منتشر شده است.[۱۵۸]
- «آموزش نهج البلاغه»؛ این کتاب را سید محمدمهدی جعفری تألیف و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در سال ۱۳۸۰ش منتشر کرده است.[۱۵۹]
پانویس
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهج البلاغه»، ص۲۳.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۱۱.
- ↑ مصطفوی، رابطه نهج البلاغه و قرآن، ۱۳۸۶ش، ص ۳۲.
- ↑ استادی، کتابنامه نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش، کل کتاب.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۲۱۸.
- ↑ رفیعی، «اصالت علوی نهج البلاغه»، ص۱۳۱.
- ↑ محدث نوری، مستدرک الوسائل (خاتمة مستدرک الوسائل)، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۲۰۴.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۵۵۹.
- ↑ جعفری، سید رضی، ۱۳۷۵ش، ص۲۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۲۱۸.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، مقدمه، ص۳۴.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، مقدمه، ص۳۵.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، مقدمه، ص۳۶.
- ↑ عبده، شرح نهج البلاغة، مطبعة الاستقامه، ص۱۰.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۳۲.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۴.
- ↑ نگاه کنید به: الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغة و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۵-۱۱۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۷، ص۲۱۴.
- ↑ جرداق، الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة، ۲۰۱۰م، ص۲۸۲.
- ↑ الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغة و أسانيده، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰۸-۱۰۹.
- ↑ محیی‌الدین، «مقدمه»، در کتاب شرح نهج البلاغه تألیف محمد عبده، ج۱، صفحه ب.
- ↑ هاشمی خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰ق، ج۲۱، ص۳۷۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۹، ص۱۸۴؛ هاشمی خویی، منهاج البراعة، ۱۴۰۰ق، ج۲۱، ص۳۷۹؛ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۷۵ش، ج۱۴، ص ۳۹۵.
- ↑ نگاه کنید به: جرداق، الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة، ۲۰۱۰م، ص۲۸۲؛ «نهج البلاغه از نگاه آنتوان بارا نویسنده مسیحی»، در سایت مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت(ع).
- ↑ جرداق، روائع نهج البلاغة، ۱۴۱۷ق، صفحه شناسنامه کتاب.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «ماجرای مسلمان شدن یک آمریکایی به برکت نهج البلاغه»، در خبرگزاری حوزه؛ «اظهارات خواندنی جوان اروپایی که شیعه شد»، در سایت بنیاد بین المللی استبصار؛ «مسلمان شدن ۸۰ سرخپوست با نهج البلاغه»، در پایگاه خبری صاحب نیوز؛ «پدر و مادرم از طریق نهج البلاغه مسلمان شدند»، در خبرگزاری ایسنا؛ «آشنایی با آموزه‌های متعالی نهج البلاغه زمینه‌ساز تشرف یک جوان اهل کوزوو به تشیع بود»، در خبرگزاری بین المللی قرآن.
- ↑ نگاه کنید به: «مسلمان شدن پروفسور لگنهاوزن با مطالعه نهج البلاغه»، در سایت آپارات؛ «پروفسور محمد لگنهاوزن چگونه مسلمان و شیعه شد؟»، در سایت یوتیوب.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۳۹.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۵۳.
- ↑ «بندی از شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید»، وبگاه کتابخانه و موزۀ ملی مَلِک.
- ↑ عقاد، عبقریة الإمام علی، ۱۴۳۱ق، ص۱۲۷.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۴۴.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۴۵.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۴۴.
- ↑ جوادی آملی، «تفسیر سوره جمعه جلسه ۱۰».
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۳۹-۳۵۹.
- ↑ شهیدی، «مقدمه»، در نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، ص ید.
- ↑ شهیدی، «مقدمه»، در نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، ص ید.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۱۹.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۴۸-۴۹.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۳، ص۴۹-۵۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۸۳، ص۱۰۷-۱۱۴.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ذیل خطبه ۸۳، ص۱۱۴.
- ↑ هاشمی خویی، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۷۰.
- ↑ هوشیار، و جلیل تجلیل، «بررسی تطبیقی سیمای انسان کامل در خطبۀ متقین نهج البلاغه و آثار عزیز‌الدین نسفی»، ص۲۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۱۹۳، ص۳۰۳.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۶۰.
- ↑ نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، خطبه ۱۹۳، ص۳۰۶.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۱۹.
- ↑ شهیدی، «مقدمه»، در نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، ص یه.
- ↑ بهشتی، و پیام صدریه، «اخلاق سیاسی در نامه‌های نهج البلاغه»، ص۱۲.
- ↑ شهیدی، «مقدمه»، در نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، ص یه.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۴۶۹-۵۵۹.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۴۶۹.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۵۱۵.
- ↑ نگاه کنید به: نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، ۱۴۱۴ق، ص۵۱۷-۵۲۰.
- ↑ ابراهیم، «مقدمه»، در شرح نهج البلاغه، تألیف ابن‌ابی‌الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۷.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۴-۲۵.
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهج البلاغه»، ص ۳۵-۳۶.
- ↑ شوشتری، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه ، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۰.
- ↑ شوشتری، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۰-۲۲.
- ↑ مهریزی، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، ۱۳۷۷ش، ۱۵۹.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۲.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۵.
- ↑ محمودی، نهج السعاده، ۱۴۱۸ق، کل کتاب.
- ↑ کاشف الغطاء، مستدرک نهج البلاغه، مکتبة الاندلس، بخش مدارک نهج البلاغه و دفع الشبهات عنه، ص۱۹۳-۲۶۹.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۶.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۶.
- ↑ نعمه، مصادر نهج البلاغه، ۱۳۹۲ق، کل کتاب.
- ↑ دشتی، اسناد و مدارک نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، کل کتاب.
- ↑ دشتی، روات و محدثین نهج البلاغه، ۱۳۷۸ش، کل کتاب
- ↑ استادی، بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج البلاغه، ۱۳۹۶ق، کل کتاب.
- ↑ الحسینی الخطیب، مصادر نهج البلاغة و اسانیده، ۱۴۰۹ق، کل کتاب.
- ↑ دین‌پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۰و۶۴.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۷.
- ↑ نگاه کنید به: حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۸.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۷.
- ↑ «گذری بر نهج البلاغه، در گفت‌وگو با آیت‌الله جعفر سبحانی»، ص۴۵.
- ↑ فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، صفحه شناسنامه.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۸ش، صفحه شناسنامه.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه محمدتقی جعفری، ۱۳۸۰ش، صفحه شناسنامه.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، ۱۳۷۹ش، صفحه شناسنامه.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه محمدمهدی فولادوند، ۱۳۸۰ش، صفحه شناسنامه.
- ↑ سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، ۱۳۸۸ش، صفحه شناسنامه.
- ↑ «آشنایی با مشاهیر و نخبگان فرهنگی پاکستان»، در خبرگزاری ایرنا.
- ↑ «صفارزاده نهج البلاغه را به سه زبان ترجمه کرد»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۸.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۸-۷۹.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۸.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۳.
- ↑ بروجردی، و علی صدرایی خویی، «شرح‌های نهج البلاغه»، ص۱۱۹.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۷۳.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، کل کتاب.
- ↑ بروجردی، و علی صدرایی خویی، «شرح‌های نهج البلاغه»، ص۱۲۴.
- ↑ ابن‌میثم بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، کل کتاب.
- ↑ هاشمی خویی، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۰ق، کل کتاب.
- ↑ قطب راوندی، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۶ق، کل کتاب.
- ↑ قطب‌الدین کیدری، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، ۱۴۱۶ق، کل کتاب.
- ↑ جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ۱۳۷۶ش، کل کتاب.
- ↑ فیض‌الاسلام، ترجمه و شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، کل کتاب.
- ↑ نواب لاهیجی، شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، کل کتاب.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۷۵ش، کل کتاب.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۸.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۸.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۸.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۲۸.
- ↑ کاشف الغطاء، مستدرک نهج البلاغه، مکتبة الاندلس، ص۱۶-۱۹۲.
- ↑ موسوی، تمام نهج البلاغه، ۱۴۲۶ق، کل کتاب.
- ↑ محمودی، نهج السعاده، ۱۴۱۸ق، کل کتاب.
- ↑ تمبرهای ایران، ۱۳۸۷ش، ص۱۹.
- ↑ دین‌پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۱.
- ↑ «نهج البلاغه پارسی در بوته نقد»، ص۹۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار شهید مطهری، ۱۳۷۲ش، ج۱۶، ص۳۴۷-۳۵۱.
- ↑ دین‌پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۱-۶۲.
- ↑ «مروری بر شناسنامه رشته علوم و معارف نهج البلاغه در کشور»، در سایت انجمن علمی مطالعات نهج البلاغه ایران.
- ↑ نگاه کنید به سایت فصلنامه: www.nahjmagz.ir
- ↑ نگاه کنید به: سایت پژوهشنامه نهج البلاغه.
- ↑ دین‌پرور، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، ص۶۲.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، عدل الهی، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۲؛ منتظری، درس‌هایی از نهج البلاغه، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۳.
- ↑ منتظری، درس‌هایی از نهج البلاغه، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۶۳.
- ↑ «منهج النور (دانشنامه علوی)»، ص۱۶۴.
- ↑ سجادی، «معرفی CD نهج البلاغه حوزه علمیه اصفهان»، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ زمانی، «آشنایی با نهادهای علمی و فرهنگی، بنیاد نهج البلاغه»، ص۳۴.
- ↑ ربیعی، «بنیاد نهج البلاغه»، ص۴۳۹.
- ↑ ابن‌خلکان، وفیات الأعیان، ۱۹۰۰م، ج۳، ص۳۱۳؛ یافعی، مرآة الجنان، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۴۳.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، لسان المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۲۳.
- ↑ نگاه کنید به: دوانی، «سید رضی مؤلف نهج البلاغه»، ص۱۱۷-۱۲۵.
- ↑ عطاردی، «مقدمه»، در کتاب شرح نهج البلاغه، ۱۳۷۵ش، ص۱۴.
- ↑ شهرستانی، ما هو نهج البلاغه، ۱۹۶۱م، ص۱۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۹۸.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۷.
- ↑ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۰، ص۱۲۸.
- ↑ صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۲۷۷.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۱۱۸.
- ↑ شهرستانی، ما هو نهج البلاغه، ۱۹۶۱م، ص۲۱.
- ↑ یعقوبی، مشاکلة الناس لزمانهم، ۱۹۸۰م، ص۱۵.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ حَرّانی، تُحَف العُقول، ۱۴۰۴ق، ص۶۱.
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهج البلاغه»، ص۳۳.
- ↑ مصطفوی، «معرفی نهج البلاغه»، ص۳۳-۳۵.
- ↑ «نهج‌البلاغه ایلخانان»، کتابخانه و موزه ملی ملک.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۸۳.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۸۳.
- ↑ نگاه کنید به: طباطبایی، «المُتَبَقّی من مخطوطات نهج البلاغة حتی نهایة القرن الثامن»، کل مقاله؛ طباطبایی، «ما تبقّی من مخطوطات نهج البلاغه»، کل مقاله؛ طباطبایی، «في رحاب نهج البلاغة»، کل مقاله.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۸۴-۸۵.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۸۰.
- ↑ نگاه کنید به: طباطبایی، «في رحاب نهج البلاغة»، ص۲۴.
- ↑ حافظیان بابلی، «نهج البلاغه»، ص۸۰.
- ↑ مطهری، سیری در نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، ص۱۷–۱۸.
- ↑ مطهری، سیری در نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، فهرست کتاب.
- ↑ نگاه کنید به: مطهری، فی رحاب نهج البلاغه، ترجمه الدار الاسلامیه، ۱۴۱۳ق، شناسنامه کتاب؛ مطهری، Glimpses of the Nahj al-Balaghah، ترجمه سید علی قلی قرائی، ۱۳۹۲ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ دشتی، شناخت و ویژگی‌های نهج البلاغه، ۱۳۹۲ش، فهرست کتاب.
- ↑ دشتی، شناخت و ویژگی‌های نهج البلاغه، ۱۳۹۲ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ عطاردی، امیرالمؤمنین(ع) و نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، فهرست کتاب.
- ↑ عطاردی، امیرالمؤمنین(ع) و نهج البلاغه، ۱۳۷۹ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ گروهی از مؤلفان، کاوشی در نهج البلاغه، ۱۴۰۱ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ مرتضوی، کاوشی در نهج البلاغه، ۱۴۰۰ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ جعفری، آموزش نهج البلاغه، ۱۳۸۰ش، شناسنامه کتاب.
یادداشت
منابع
- «بندی از شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید»، وبگاه کتابخانه و موزۀ ملی مَلِک، تاریخ بازدید: ۲۱ فروردین ۱۴۰۰ش.
- «نهج البلاغه پارسی در بوته نقد»، فصلنامه پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۱، پاییز ۱۳۸۰ش.
- «صفارزاده نهج البلاغه را به سه زبان ترجمه کرد»، در پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج: ۶ شهریور ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۳ش.
- «مروری بر شناسنامه رشته علوم و معارف نهج البلاغه در کشور»، در سایت انجمن علمی مطالعات نهج البلاغه ایران، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «مسلمان شدن پروفسور لگنهاوزن با مطالعه نهج البلاغه»، در سایت آپارات، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «آشنایی با مشاهیر و نخبگان فرهنگی پاکستان»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۲۱ بهمن ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۳ مهر ۱۴۰۳ش.
- «گذری بر نهج البلاغه، در گفت‌وگو با آیت‌الله جعفر سبحانی»، در مجله قَبَسات، شماره ۱۹، بهار ۱۳۸۰ش.
- «منهج النور (دانشنامه علوی)»، در فصلنامه پژوهش و حوزه، شماره ۱۵، پاییز ۱۳۸۲ش.
- «پروفسور محمد لگنهاوزن چگونه مسلمان و شیعه شد؟»، در سایت یوتیوب، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «نهج البلاغه از نگاه آنتوان بارا نویسنده مسیحی»، در سایت مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهل بیت(ع)، تاریخ درج: ۱۹ آذر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «اظهارات خواندنی جوان اروپایی که شیعه شد»، در سایت بنیاد بین المللی استبصار، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «آشنایی با آموزه‌های متعالی نهج البلاغه زمینه‌ساز تشرف یک جوان اهل کوزوو به تشیع بود»، در خبرگزاری بین المللی قرآن، تاریخ درج: ۵ مرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «مسلمان شدن ۸۰ سرخپوست با نهج البلاغه»، در پایگاه خبری صاحب نیوز، تاریخ درج: ۱۷ شهریور ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «ماجرای مسلمان شدن یک آمریکایی به برکت نهج البلاغه»، در خبرگزاری حوزه، تاریخ درج: ۱۹ فروردین ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- «پدر و مادرم از طریق نهج البلاغه مسلمان شدند»، در خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج: ۲۸ مهر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ مرداد ۱۴۰۳ش.
- ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة لابن‌ابی‌الحدید، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفیات الأعیان و أنباء الزمان، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۰م.
- ابن‌میثم بحرانی، میثم بن علی، شرح نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴ق.
- استادی، رضا، بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج البلاغه، قم، دار التبلیغ، ۱۳۹۶ق.
- استادی، رضا، کتابنامه نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۵۹ش.
- الحسینی الخطیب، سید عبدالزهراء، مصادر نهج البلاغة وأسانیده، بیروت، دار الزهراء، ۱۴۰۹ق.
- امین، محسن، أعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، الفوائد الرجالیه، تهران، مکتبة الصادق(ع)، ۱۳۶۳ش.
- بروجردی، مصطفی، و علی صدرایی خویی، «شرح‌های نهج البلاغه»، در جلد ۱۲ از دانشنامه امام علی(ع)، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- بهشتی، احمد، و پیام صدریه، «اخلاق سیاسی در نامه‌های نهج البلاغه»، در فصلنامه پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۳۰، پاییز ۱۳۸۹ش.
- تمبرهای ایران، قم، مؤسسه فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان، ۱۳۸۷ش.
- جرداق، جورج، الامام علی صوت العدالة الانسانیة، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ۲۰۱۰م.
- جرداق، جورج، روائع نهج البلاغة، بیروت، مرکز الغدير للدراسات الإسلامية، ۱۴۱۷ق.
- جعفری، سید محمدمهدی، آموزش نهج البلاغه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- جعفری، سید محمدمهدی، سیدرضی، تهران، طرح نو، ۱۳۷۵ش.
- جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- جوادی آملی، عبدالله، «تفسیر سوره جمعه جلسه ۱۰»، در سایت دفتر مرجعیت آیت‌الله العظمی جوادی آملی، تاریخ درج: ۲۷ فروردین ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۳ش.
- حافظیان بابلی، ابوالفضل، «نهج البلاغه»، در جلد ۱۲ از دانشنامه امام علی(ع)، تهران، مرکز نشر آثار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول،تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۰۴ق.
- دشتی، محمد، اسناد و مدارک نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۷۸ش.
- دشتی، محمد، روات و محدثین نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۷۸ش.
- دشتی، محمد، شناخت و ویژگی‌های نهج البلاغه، قم، مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امیرالمؤمنین(ع)، ۱۳۹۲ش.
- دوانی، علی، «سید رضی مؤلف نهج البلاغه»، در کتاب مقالاتی پیرامون نهج البلاغه و گردآورنده آن، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۷۳ش.
- دین‌پرور، سید جمال‌الدین، «نهج البلاغه، منشور جاودان»، پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۲ و ۳، زمستان ۱۳۸۰ش.
- ربیعی، منیژه، «بنیاد نهج البلاغه»، در جلد ۴ دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- رفیعی، بهروز، «اصالت علوی نهج البلاغه»، در مجله روش‌شناسی علوم انسانی، شماره ۲۶، بهار ۱۳۸۰ش.
- رفیعی، بهروز، «اصالت علوی نهج البلاغه»، فصلنامه روش‌شناسی علوم انسانی، شماره ۲۶، بهار ۱۳۸۰ش.
- زمانی، کریم، «آشنایی با نهادهای علمی و فرهنگی، بنیاد نهج البلاغه»، در مجله کیهان فرهنگی، شماره ۳۱، مهر ماه ۱۳۶۵ش.
- سایت پژوهشنامه نهج البلاغه، تاریخ بازدید: ۱۸ مرداد ۱۴۰۳ش.
- سجادی، سید احمد، «معرفی CD نهج البلاغه حوزه علمیه اصفهان»، مجله پژوهش و حوزه، شماره ۳، پاییز ۱۳۷۹ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه حسین انصاریان، تهران، پیام آزادی، ۱۳۸۸ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، دفتر فرهنگ نشر اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتی، قم، مشهور، ۱۳۷۹ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمدتقی جعفری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران، صائب، ۱۳۸۰ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- شوشتری، محمدتقی، بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغه، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۶ش.
- شهرستانی، سید هبةالدین، ما هو نهج البلاغه، دار الثقافه، ۱۹۶۱م.
- شهیدی، سید جعفر، «مقدمه»، در نهج البلاغه، تألیف سید رضی، تهران، شرکت انتشارات تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
- صفدی، صلاح الدین، الوافی بالوفیات، تحقیق: احمد الارناؤوط و تركی مصطفى، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۲۰ق.
- طباطبایی، «المُتَبَقّی من مخطوطات نهج البلاغة حتی نهایة القرن الثامن»، تراثنا، شماره ۵، شوال-ذوالحجة ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، «ما تَبقّی من مخطوطات نهج البلاغه»، تراثنا، شماره ۷و۸، ربیع‌الثانی-رمضان ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، السید عبدالعزیز، «فی رحاب نهج البلاغة»، تراثنا، شماره ۲۹، شوال-ذوالحجة ۱۴۱۲ق.
- عبده، محمد، شرح نهج البلاغة، تصحیح محمدمحیی الدین عبدالحمید، قاهره، مطبعة الاستقامه، بی تا.
- عطاردی، عزیزالله، «مقدمه»، در کتاب شرح نهج البلاغه تألیف یکی از علمای قرن هشتم، قم، عطارد، ۱۳۷۵ش.
- عطاردی، عزیزالله، امیرالمؤمنین(ع) و نهج البلاغه، تهران، عطارد، ۱۳۷۹ش.
- عقاد، عباس محمود، عبقریة الإمام علی، بیروت، المکتبة العصریه، ۱۴۳۱ق.
- فیض‌الاسلام، سید علی‌نقی، ترجمه و شرح نهج البلاغه، تهران، مؤسسه چاپ و نشر، ۱۳۷۹ش.
- قطب راوندی، سعید بن هبةالله، منهاج البراعة في شرح نهج البلاغة، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
- قطب‌الدین کیدری، محمد بن حسین، حدائق الحقائق فی شرح نهج البلاغة، قم، بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۱۶ق.
- قفطی، على بن يوسف، إنباه الرواة على أنباه النحاة، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهيم، بیروت، المكتبة العصرية، ۱۴۲۴ق.
- کاشف الغطاء، هادی، مستدرک نهج البلاغه، بیروت، مکتبة الاندلس، بی‌تا.
- گروهی از مؤلفان، کاوشی در نهج البلاغه، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۴۰۱ش.
- مؤیدی، ابوالحسن، «راهنمای پژوهش و تحقیق در نهج البلاغه»،فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره ۱، بهار ۱۳۸۹ش.
- ماهنامه ره‌آورد نور، «لوح فشرده موسوعه نهج البلاغه»، ماهنامه ره‌آورد نور، شماره ۱۳، شهریور ۱۳۷۹ش.
- محدث نوری، حسین بن محمدتقی، مُستَدرَک الوسائل و مُستَنبَط المسائل، بیروت، مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- محمودی، محمدباقر، نهج السعادة فی مستدرک نهج البلاغه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۱۸ق.
- محیی‌الدین، محمد، «مقدمه»، در کتاب شرح نهج البلاغه تألیف محمد عبده، قاهره، الاستقامه، بی‌تا.
- مرتضوی، سید جلیل، کاوشی در نهج البلاغه، تهران، دار العرفان، ۱۴۰۰ش.
- مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
- مصطفوی، سید جواد، «معرفی نهج البلاغه»، مجله مشکات، شماره ۱، پاییز ۱۳۶۱ش.
- مصطفوی، سید جواد، رابطه نهج البلاغه و قرآن، تهران، بنیاد نهج البلاغه، ۱۳۸۶ش،
- مطهری، مرتضی، Glimpses of the Nahj al-Balaghah، ترجمه سید علی قلی قرائی، تهران، مجمع جهانی اهل‌بیت(ع)، ۱۳۹۲ش.
- مطهری، مرتضی، سیری در نهج البلاغه، تهران، صدرا، ۱۳۷۹ش.
- مطهری، مرتضی، عدل الهی، تهران، صدرا، ۱۳۷۶ش.
- مطهری، مرتضی، فی رحاب نهج البلاغه، ترجمه الدار الاسلامیه، بیروت، الدار الاسلامیه، ۱۴۱۳ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام امام امیرالمؤمنین(ع)، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- منتظری، حسینعلی، درس‌هایی از نهج البلاغه، تهران، انتشارات سرایی ۱۳۸۳ش.
- موسوی، سید صادق، تمام نهج البلاغه، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۶ق.
- مهریزی، مهدی، آشنایی با متون حدیث و نهج البلاغه، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۵ش.
- نعمه، عبدالله، مصادر نهج البلاغه، نجف، مکتبة الروضة الحیدریه، ۱۳۹۲ق.
- نواب لاهیجی، میرزا محمدباقر، شرح نهج البلاغه، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- هاشمی خویی، میرزا حبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، تهران، مکتبة الاسلامیة، ۱۴۰۰ق.
- هوشیار، یاسر، و جلیل تجلیل، «بررسی تطبیقی سیمانی انسان کامل در خطبۀ متقین نهج البلاغه و آثار عزیز‌الدین نسفی»، در مجله پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۴۶، پاییز ۱۳۹۴ش.
- یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآة الجنان و عبرة الیَقَظان فی معرفة ما معتبر من حوادث الزمان، بیروت، دار الکتب العملیة، ۱۴۱۷ق.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، مُشاکَلة الناس لِزَمانِهِم، تحقیق وِلْیَم مِلْوَرد، بیروت، دار الکتاب الجدید، ۱۹۸۰م.