سید محمدمهدی بحرالعلوم (۱۱۵۵-۱۲۱۲ق) از مراجع تقلید و عهده‌دار ریاست عامه شیعیان در قرن دوازدهم و سیزدهم هجری قمری بود. بحرالعلوم در علوم مختلفی چون فقه، اصول، حدیث، کلام، تفسیر و رجال تبحر داشت. او از شاگردان وحید بهبهانی و سید محمدمهدی خراسانی است. خراسانی او را به سبب مقام شامخ علمی‌اش، بحرالعلوم خواند. این لقب که پیش از آن به کسی داده نشده بود، بعدها عنوان خاندان وی شد که تا امروز به آن شهرت دارند.
| فقیه، محدث، متکلم و مفسر شیعه | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | سید محمدمهدی بن مرتضی بن محمد بروجردی طباطبایی |
| لقب | بحرالعلوم |
| تاریخ تولد | عید فطر سال ۱۱۵۵ق |
| تاریخ وفات | ۲۴ رجب سال ۱۲۱۲ق |
| محل دفن | مسجد شیخ طوسی (نجف) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | یوسف بن احمد بحرانی • محمدباقر بهبهانی • سید محمدمهدی خراسانی • مهدی بن محمد فتونی عاملی • محمدتقی دورقی • محمدباقر هزارجریبی |
| محل تحصیل | کربلا • نجف |
| اجازه روایت به | جعفر کاشف‌الغطاء • سید محمدجواد عاملی • ابوعلی حائری • ملا احمد نراقی • سید محمد طباطبایی مجاهد • میر صغیر • اسدالله شوشتری و … |
| تألیفات | المصابیح • الفوائدالرجالیة • تحفة الکرام فی تاریخ مکة و البیت الحرام • تحفة الملوک فی السیر و السلوک • دیوان شعر و … |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | مرجع تقلید • ریاست عامه شیعیان |
زندگی‌نامه
سید محمدمهدی بن مرتضی بن محمد بروجردی طباطبایی بحرالعلوم، در عید فطر سال ۱۱۵۵ق در کربلا متولد شد. پدر و اجدادش از عالمان دین بودند. مادرِ پدربزرگ او از نسل مجلسی اول بود و به‌همین دلیل، بحرالعلوم از مجلسی اول به‌عنوان جدّ و از علامه مجلسی به‌عنوان دایی خود یاد می‌کند.[۱]
سید محمدمهدی بحرالعلوم در ۲۴ رجب سال ۱۲۱۲ق[۲] در ۵۷ سالگی درگذشت و در کنار قبر شیخ طوسی در مسجد شیخ طوسی در نجف به خاک سپرده شد.
جایگاه علمی
بحرالعلوم تحصیلات خود را در کربلا و نزد پدر و یوسف بحرانی صاحب حدائق آغاز کرد و بعد به نجف رفت و نزد مهدی بن محمد فتونی عاملی، محمدتقی دورقی و محمدباقر هزارجریبی به کسب علم پرداخت. سپس به کربلا بازگشت و در درس وحید بهبهانی شرکت کرد.[۳] او در سال ۱۱۸۶ق به مشهد سفر کرد و هفت سال در آنجا اقامت گزید. در این مدت گذشته از شرکت در مجالس علمی و مباحثه با علما، نزد سید محمدمهدی خراسانی به فراگیری فلسفه پرداخت و میرزا محمدمهدی او را به سبب مقام علمی‌اش بحرالعلوم (دریای دانش‌ها) خواند. این لقب که پیش از آن به کسی داده نشده بود، بعدها عنوان خاندان وی شد که تا امروز به آن شهرت دارند.[۴]
تدریس و شاگردان
پس از آنکه وحید بهبهانی به علت کهولت سن درسش را تعطیل کرد، بحرالعلوم به توصیه استاد به نجف بازگشت و در آنجا حوزه درسی تشکیل داد. سید بحرالعلوم در ۱۱۹۳ق به حج رفت و در مدت دو سالی که در حجاز بود، گذشته از اقدامات دینی، به تدریس فقه مذاهب اربعه پرداخت و افراد بسیاری در حلقه درسی او شرکت کردند.[۵]
علامه بحرالعلوم شاگردان بسیاری داشت و به عده‌ای نیز اجازه روایت داد، از جمله:
جعفر کاشف‌الغطاء از شاگردان بحرالعلوم بود و به گفته سید موسی شبیری زنجانی، در جرعه ای از دریا، شیخ جعفر با اینکه تقریباً با بحرالعلوم هم‌سن بود ولی به او احترام زیادی می‌گذاشت تا این حد که با تحت الحنک عمامه خود، نعلین سید را تمیز می‌کرد و تبرک می‌جست.[۷] برای احترام به درس او می‌رفت و او را استاد خطاب می‌کرد. همچنین منقول است که در مورد بحرالعلوم چنین گفته‌است که اگر او مجتهد باشد من هیچ مجتهد نیستم.[۸]
ریاست عامه
در دوران ریاست عامّه بحرالعلوم در مسایل فتوایی مردم را به تقلید از شیخ جعفر نجفی رهنمون کرد. برای قضا و رسیدگی به خصومات، شیخ محی‌الدین را معرفی نمود. برای اقامه جماعت، شیخ حسین نجف عالم و زاهد و امام جماعت مسجد هندی را منصوب کرد. همچنین شاگردش سید محمدجواد عاملی مؤلف مفتاح الکرامه، را به تدوین کتب، از جمله تقریرات درس خود او که محور آن کتاب وافی فیض کاشانی بود، تشویق کرد.
علامه بحرالعلوم نیز علاوه بر تدریس فقه و حدیث، به امور مردم رسیدگی می‌کرد.[۹]
خصوصیات اخلاقی و فضایل
اجتناب بحرالعلوم از سخت‌گیری در امور جاری زندگی و نیز سخاوت و همت بلند او زبانزد همگان بود، چندان که برخی به گرایش‌های عرفان در وی معتقد شده‌اند و تأثیر این گرایش را در دست‌پروردگان و برخی از علمای پس از او نمی‌توان انکار کرد[۱۰]
معاصران بحرالعلوم به مقام علم و تقوای او اذعان کرده‌اند. استاد او، وحید بهبهانی، در سال‌های پایانی عمر، در مسایل فقهی از او نظرخواهی می‌کرد.[۱۱] خبر تشرف وی به حضور امام زمان (عج) به حد تواتر رسیده است و اصل این تشرف را هیچ‌یک از دانشمندان معاصر یا متأخر از او، انکار نکرده‌اند.[۱۲] سید محمدحسین حسینی تهرانی گفته است از بعضی از کلمات بزرگان استفاده می‌شود که باب امکان تشرّف به خدمت امام زمان (َع) پیوسته برای او باز بوده است.[۱۳] همچنین از سید محمدحسن الهی برادر علامه طباطبایی نقل شده که روح بسیاری از علما را حاضر کردیم و از آنها سؤالاتی نمودیم مگر روح سید ابن طاووس و روح سید مهدی بحرالعلوم را. این دو نفر گفته بودند: ما وقف خدمت حضرت امیرالمؤمنین (ع) هستیم، و ابداً مجالی برای پائین آمدن نداریم.[۱۴] مطهری مجتهد و تاریخ پژوه شیعه درباره بحرالعلوم می‌نویسد: سیدمهدی بحرالعلوم شاگرد بزرگ و بزرگوار وحید بهبهانی است و از فقهای بزرگ است. منظومهای در فقه دارد که معروف است. آراء و نظریات او مورد اعتنا و توجه فقهاست و به علت مقامات معنوی و سیر و سلوکی که طی کرده فوق العاده مورد احترام علمای شیعه است و تالی معصوم به شمار می‌رود و همچنین کرامات زیاد از او نقل شده است.[۱۵]
آثار
برخی از آثار سید بحرالعلوم عبارتند از:
- المصابیح، در عبادات و معاملات
- الدرّة النجفیة، که در آن دو باب طهارت و صلاة در بیش از ۲۰۰۰ بیت به نظم درآمده
- مشکاة الهدایة، روایت منثور الدرّة النجفیة در باب طهارت
- الفوائدالرجالیة، در علم رجال که به معرفی خاندان معروف علمی و حدیثی و راویان و عالمان امامی می‌پردازد.
- تحفة الکرام فی تاریخ مکة و البیت الحرام، درباره وجه تسمیه و حدود و نقشه و نیز تاریخ بنای کعبه در روایات تاریخی درباره تأسیس و تجدید بناهای مختلف مکه
- رساله سیر و سلوک، کتابی به فارسی در آداب سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم.[۱۶] در صحت انتساب این رساله به سیدبحرالعلوم اختلاف است.[۱۷] علامه طباطبائی و استادش سید علی قاضی این رساله را نوشته بحرالعلوم می‌دانسته‌اند.[۱۸] اما سید محسن امین انتساب این رساله را به بحرالعلوم رد می‌کند.[۱۹][۲۰]
- دیوان شعر، که بیش از ۱۰۰۰ بیت بوده و بیشتر در مدح و رثای اهل بیت (ع) است.[۲۱]
بندهای دوازده‌گانه
یکی از اشعار وی مجموعه دوازده قصیده دوازده بیتی است. وی این اشعار را بر اساس قصیده محتشم کاشانی سروده است و این اشعار را به عربی ترجمه کرده است.[۲۲] مطلع قصیده سید مهدی بحرالعلوم چنین است:
ترجمه: این چه حادثه بزرگی است که از بزرگی آن کوه و بیابان متزلزل شده است. این ناله‌ها از چه بلند است! گویا ناله‌ها از سوز قلب‌ها زبانه می‌کشند. چه شده است که چشمه‌های اشک دیده‌ها جاری است و جویباری از آنها بر روی رخسار می‌دود. گویا صور اسرافیل دمیده شده و قیامت برپاست و مردم مست‌اند در صورتی که به‌هوش‌اند و مست نیستند.[۲۳]
پانویس
- ↑ قمی، الکنی والالقاب، ۱۳۵۸ش، ج۲، ص۶۲
- ↑ حائری، روزشمار قمری، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۴.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۳۴؛ حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیة، ۱۳۶۳ش، ج۱، مقدمه، ص۴۳؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۵۹.
- ↑ حبیب آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۲ق، ج۷، ص۲۰۴؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۵۹–۱۶۰.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۲ ص۳۳۳.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۲ ص۳۳۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۵۹.
- ↑ .بنیاد دائره المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۵۴۶.
- ↑ حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۸.
- ↑ حسینی طهرانی، رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، ۱۴۲۵ق، ص۲۱.
- ↑ طهرانی، معادشناسی، ج۱، ص۱۸۶
- ↑ مطهری، خدمات متقابل اسلام وایران، ص۴۲۹.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۲۸۴.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۲۸۴.
- ↑ حسینی طهرانی، شرح رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، ۱۴۲۵ق، ص۱۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۶۰.
- ↑ حسینی طهرانی، شرح رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، مقدمه، ۱۴۲۵ق، ص۱۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۶۰؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۱، ص۸۱؛ حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۹–۴۲۱؛ زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۶م، ج۷، ص۱۱۳
- ↑ مجله تراثنا، شماره ۱۰، العقود الاثنی عشر فی رثاء سادات البشر
- ↑ مراثی سید بحرالعلوم، سایت وارثون.
منابع
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، ۱۴۰۳ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعة، تصحیح: حسن امین، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- بحرالعلوم، محمدمهدی، الفوائد الرجالیه، تهران، چاپ محمدصادق بحرالعلوم و حسین بحرالعلوم، ۱۳۶۳ش.
- بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، تهران، نشر بنیاد دائره‌المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار در احوال رجال دوره قاجار، اصفهان، ۱۳۶۲ش.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، شرح رساله سیر و سلوک منسوب به بحرالعلوم، مشهد، ملکوت نور قرآن، ۱۴۲۵ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، چاپ اسدالله اسماعیلیان، ۱۳۹۲ق.
- زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۶م.
- شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
- قمی، شیخ عباس، الکنی والالقاب، تهران، مکتبه الصدر، ۱۳۵۸ش.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الأدب فی تراجم المعروفین بالکنیه أو اللقب، تهران، نشر خیام، ۱۳۶۹ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- مقاله آل بحرالعلوم در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی
- مطالعه بیشتر: اندیشه قم
- مراجع تقلید قرن ۱۳ (قمری)
- شاگردان وحید بهبهانی
- شاعران شیعه قرن ۱۲ (قمری)
- رجالیان شیعه قرن ۱۲ (قمری)
- فقیهان شیعه قرن ۱۳ (قمری)
- شاعران شیعه قرن ۱۳ (قمری)
- رجالیان شیعه قرن ۱۳ (قمری)
- مراجع تقلید ساکن نجف
- مدفونان در نجف
- سادات حسنی
- دانشآموختگان حوزه علمیه کربلا
- دانشآموختگان حوزه علمیه مشهد (از پایان صفویه تا مشروطه)