تحف العقول (کتاب)

تُحَفُ العُقول فیما جاءَ مِنَ الحِکَمِ ‌وَ الْمَواعظ عَنْ آل‌ِ الرّسول کتابی حدیثی نوشته ابن شُعبه حَرّانی محدث شیعی قرن ۴ ق است. هدف نویسنده این کتاب جمع‌آوری بخشی از احادیث اهل بیت(ع) و پیامبران الهی با محوریت مواعظ و حکمت‌ و اندرزهاست.

کتاب تحف العقول

اطلاعات کتاب
نویسنده	ابن شُعبه حَرّانی
تاریخ نگارش	قرن ۴ ق
موضوع	حدیثی
سبک	روایی
زبان	عربی
به تصحیح	علی‌اکبر غفاری
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی، انگلیسی
اطلاعات نشر
محل نشر	تهران، قم
تاریخ نشر	۱۲۹۷ق، ۱۳۶۲ش، ۱۳۷۶ش.
ترجمه فارسی
نام کتاب	تحف العقول؛ سخنان چهارده معصوم
مترجم	محمدصادق حسن‌زاده
نسخه الکترونیکی	«تحف العقول»

مؤلف به سخنان پیامبر (ص) و نیز هر یک از امامان شیعه فصلی را اختصاص داده و احادیث نقل شده از ایشان را در همان بخش آورده است. مواعظی از پیامبران گذشته نیز در فصل‌های پایانی کتاب نقل شده است.

در متن کتاب معمولا ابتدا احادیث طولانی‌تر ذکر شده و پایان هر بخش به احادیث کوتاه اختصاص یافته است. مؤلف برای این که کتاب حجیم نشود از ذکر سند روایات خودداری کرده است.

ترجمه‌های فارسی‌ متعدد این کتاب نشان‌دهنده جایگاه آن در بین شیعیان است. کتاب بارها به همراه ترجمه فارسی آن و توسط ناشران مختلف منتشر شده است.

انگی‍زه تألیف

ابن‌شعبه حرانی هدف از تألیف این کتاب را در دسترس قراردادن دانش های پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) که دربردارنده کار دین و دنیا و صلاح امروز و فرداست دانسته و گفته است چون دانشمندان شیعه درباره حلال و حرام و فرائض و سنن از گفتار ائمه(ع) کتاب فراهم کرده‌اند ولی درباره حکمت‌ها و اندرزهای پیامبر(ص) و ائمه(ع)، خاصه کلمات قصار آنها، کتابی تألیف نکرده‌اند، او دست به این کار زده است.

محتوا

این کتاب مشتمل‌ بر احادیثی در اصول و فروع دین و کلیات و دسته‌ای از سنت‌ها و آداب دین و پند و اندرزهای امامان و سخنان حکیمانه آنان است.

در این کتاب گزیده‌ای از سخنان پیامبر(ص) و امامان شیعه(ع)، به جز امام دوازدهم(عج) آمده است. بخش مهم این کتاب به ترتیب از سخنان پیامبر(ص) آغاز شده و با سخنان امام یازدهم پایان می‌پذیرد. نویسنده ابتدا به نقل خطبه یا سخنی از هر معصوم درباره توحید، سپس موعظه‌ها یا نامه‌های وی پرداخته و در پایان هر قسمت، کلمات قصار آن معصوم را نیز آورده است.

بخشی از مهم‌ترین مطالب کتاب عبارت‌اند از:

• وصایای پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع)
• پاسخ‌های پیامبر(ص) به شمعون بن لاوی مسیحی
• سفارش پیامبر(ص) به معاذ بن جبل هنگام اعزام وی به یمن
• سخنان پیامبر(ص) در حجة الوداع
• خطبه امام علی(ع) در اخلاص توحید
• اندرزهای آن حضرت به امام حسن مجتبی(ع)
• خطبةالوسیله
• نامه امام علی(ع) به مالک اشتر
• سخنان امام‌ علی(ع) با کمیل
• جواب امام حسن(ع) به حسن بصری
• خطبه امام حسن(ع) بعد از صلح با معاویه
• سخنان امام حسین(ع) در امر به معروف و نهی از منکر
• نامه امام حسین(ع) به اهل کوفه
• رساله حقوق امام زین‌العابدین(ع)
• سفارش امام باقر(ع) به جابر بن یزید جعفی
• سفارش امام صادق(ع) به مؤمن الطاق
• سخنانی از امام صادق (ع) که برخی از شیعیان آن را نثرالدرر نامیده‌اند
• سفارش امام کاظم(ع) به هشام بن حکم
• پاسخ امام رضا(ع) به مأمون درباره احکام شریعت
• توصیف امام رضا(ع) از امامت و منزلت آن در مسجد جامع مرو
• پاسخ امام جواد(ع) به پرسش‌های یحیی‌بن اکثم
• رساله امام هادی(ع) در رد بر اهل جبر و تفویض
• پاسخ‌های امام هادی(ع) به پرسش‌های یحیی بن اکثم
• و نامه امام حسن عسکری(ع) به اسحاق بن اسماعیل نیشابوری

در بخش پایانی کتاب نیز این مطالب آمده است:

• سخنان خدا با حضرت موسی
• سخنان خدا با حضرت عیسی
• اندرزهای مسیح در انجیل و جز آن
• سفارش مفضّل‌بن عمر به شیعیان

جایگاه کتاب

یکی از ترجمه‌های تحف العقول

تحف‌العقول در قرون اخیر همواره مورد توجه علمای شیعه بوده تا آنجا که قطیفی آن را بی‌نظیر خوانده است و کتاب‌های حدیثی و فقهی از آن نقل قول شده است.

در عین حال، آنچه مایه خرده‌گیری و در برخی موارد نامعتبر دانستن مندرجات تحف‌العقول از سوی علمای شیعه شده، ارسال اسنادِ احادیث آن است. البته خودِ ابن‌شعبه به این موضوع توجه داشته و در مقدمه نوشته که سلسله سندِ بیشتر احادیث کتاب را شنیده و می‌دانسته، ولی در تألیف کتاب برای رعایت ایجاز و نیز به این سبب که بیشتر این کلمات و سخنان از زمره آموزش‌ها و حکمت‌هایی است که خود گواه درستی خود هستند و به این دلیل که آن‌ها را برای شیعیان فراهم کرده است که تسلیم امامان‌اند، از ذکر اسناد احادیث کتاب اجتناب کرده است. آیت الله خوئی ضمن اعتراف به فضل و ورع و ممدوح بودن حرّانی، کتاب وی را به دلیل مُرسل بودن احادیث آن، فاقد اعتبار دانسته و در هیچ‌یک از احکام شرعی، استناد به روایات تحف‌العقول را جایز نشمرده است.

گفتنی است که تحف‌العقول در میان نُصَیریه جایگاه و احترامی خاص دارد تا حدی که بسیاری از پیروان این فرقه آن را حفظ می‌کنند.

ترجمه و نشر

تحف‌العقول بارها در ایران، عراق و لبنان به چاپ رسیده است. نخستین‌بار در ۱۲۹۷، با روضه کافی، در یک مجلد چاپ سنگی شد. بهترین چاپ آن، با تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری در ۱۳۷۶ در تهران صورت گرفته است. این کتاب بارها به فارسی ترجمه شده که ترجمه محمدباقر کمره‌ای (تهران ۱۳۶۲ش) و ترجمه پرویز اتابکی با عنوان رهاوردِ خِرَد (تهران ۱۳۷۶ش) از آن جمله است. تحف العقول را بدر شاهین به انگلیسی ترجمه و در ۱۳۸۰ش در قم توسط انتشارات انصاریان به چاپ رسانده است.

پیوند به بیرون

• مقاله ابن شعبه در حرانی دانشنامه جهان اسلام
• مشاهده متن کتاب در کتابخانه سراج