بمبئی
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
 مسجد ایرانیان بمبئی (مغول مسجد) | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | هند |
| استان | مهارشترا |
| جمعیت کل | حدود ۲۵ میلیون نفر |
| نژاد | هندو |
| ادیان | هندو ● مسلمان ● زرتشتی ● یهودی ● بودایی |
| مذهب | شیعه ● سنی |
| جمعیت مسلمان | حدود ۴ میلیون نفر |
| جمیعت شیعه | حدود ۵۰۰ هزار نفر |
| اطلاعات تاریخی | |
| نام قدیم | مومبای |
| مکانهای تاریخی | دروازه هند |
| اماکن | |
| زیارتگاه | مقبره حاج علی ● مقبره طاهر سیفالدین |
| قبرستانها | آرامگاه رحمتآباد |
| مساجد | مسجد ایرانیان |
بَمْبَئی یا مومْبای از شهرهای مهم و پرجمعیت هند است که اکثریت ساکنان آن پیرو آیین هندو هستند. با این حال، این شهر یکی از بزرگترین مراکز تجمع مسلمانان در هند بهشمار میآید و جمعیت قابلتوجهی از شیعیان نیز در آن زندگی میکنند. در میان شیعیان بمبئی، گروههایی چون بُهرهها، خوجهها و مغولان شیعه از شناختهشدهترین جوامع مذهبی بهشمار میآیند که هر یک نقش مهمی در حیات دینی و اجتماعی شهر داشتهاند.
در سدههای اخیر، شماری از عالمان و مبلغان شیعه، از جمله ابوالقاسم نجفی کاشانی، حاجی ناجی و ملا قادر حسین، در گسترش، سازماندهی و تقویت نهادهای شیعی در بمبئی نقش مؤثری ایفا کردهاند. شکلگیری جماعتهای منسجم شیعی، تأسیس امامبارهها و برگزاری آیینهای مذهبی منظم، از پیامدهای فعالیت این شخصیتها بوده است.
بمبئی همچنین دارای اماکن و نهادهای مذهبی و فرهنگی مرتبط با تشیع است؛ از جمله مسجد ایرانیان، مقبره ابومحمد طاهر سیفالدین و آرامگاه رحمتآباد. افزون بر این، وجود کتابخانهها و نهادهایی فعال در حوزه مطالعات اسلامی و شیعی، مانند کتابخانه مؤسسه خاورشناسی کاما و انجمن آسیایی بمبئی، و نیز نقش تاریخی شهر در چاپ و انتشار کتابهای فارسی و آثار شیعی، جایگاه بمبئی را بهعنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی و مذهبی شیعه در شبهقاره هند برجسته ساخته است.
معرفی و جایگاه
بمبئی یا مومبای از شهرهای مهم و پرجمعیت هند و از مراکز اصلی تجمع مسلمانان در این کشور بهشمار میآید.[۱] بر اساس برآوردها، جمعیت مسلمانان این شهر حدود چهار میلیون نفر گزارش شده است که از این میان، نزدیک به ۵۰۰ هزار نفر شیعه دوازدهامامی و حدود ۲۰۰ هزار نفر شیعه اسماعیلی هستند.[۲]
گزارشهای تاریخی نشان میدهد که حضور مسلمانان در سواحل غربی هند، از جمله ناحیهای که شهر کنونی بمبئی در آن شکل گرفته، دستکم به سدههای نخستین اسلامی بازمیگردد.[۳] در منابع اسلامی کهن، نامی مستقل از شهر بمبئی دیده نمیشود، اما از منطقه کونکان (کنکم/کنکن) یاد شده است که این شهر در امتداد ساحل آن پدید آمده است.[۴]
در اواخر قرن دوازدهم قمری/هجدهم میلادی، گروهی از ایرانیان به هند مهاجرت کردند و در بخشهایی از بمبئی، از جمله ناحیهای موسوم به دُنْگری، ساکن شدند.[۵] نسلهای بعدی این مهاجران که در منابع محلی به «مغولها» شهرت یافتند، بهتدریج یکی از گروههای شناختهشده شیعه دوازدهامامی در بمبئی را تشکیل دادند و در شکلگیری ساختار مذهبی شیعی این شهر نقش داشتند.[۶]
جمعیت
بر اساس برخی برآوردها، جمعیت بمبئی تا سال ۲۰۲۳م حدود ۲۵ میلیون نفر گزارش شده است.[۷] اکثریت ساکنان این شهر پیرو آیین هندو هستند؛ بااینحال اقلیتهای مذهبی متعددی از جمله مسلمانان، مسیحیان، زرتشتیان، سیکها، یهودیان و بوداییان نیز در آن زندگی میکنند.[۸] جمعیت زرتشتیان بمبئی بیش از هر شهر دیگری در جهان گزارش شده است.[۹]
موقعیت
بمبئی در غرب هند و در کرانه اقیانوس هند قرار دارد و مرکز ایالت مهاراشترا بهشمار میآید. این شهر از دیرباز یکی از بنادر مهم تجاری هند بوده و بهتدریج به مرکزی صنعتی و فرهنگی تبدیل شده است.[۱۰]
نام این شهر در دوره استعمار بریتانیا بهصورت «بمبئی» (Bombay) تثبیت شد. پس از استقلال هند، بحث درباره تغییر نام شهر با هدف تأکید بر هویت بومی و زبان مراتی و حذف یادگارهای دوره استعمار شدت گرفت. در همین راستا، دولت ایالت مهاراشترا در سال ۱۹۹۵م نام رسمی شهر را به «مومبای» تغییر داد؛ نامی که از الهه محلی «مومبا دیوی» گرفته شده و پیش از دوره استعمار نیز در میان ساکنان بومی رواج داشت.[۱۱][۱۲]
شیعیان بمبئی
در شهر بمبئی، گروههایی از شیعیان در کنار دیگر مسلمانان زندگی میکنند. منابع تاریخی و اجتماعی، حضور شیعیان این شهر را در قالب چند گروه مذهبی و قومی گزارش کردهاند که بخشی از آنان به شیعه دوازدهامامی و بخشی به شاخههای اسماعیلی تعلق دارند.[۱۳][۱۴]
از جمله گروههای شیعه ساکن بمبئی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بُهرهها که از شاخه اسماعیلیان مستعلی بهشمار میآیند. این گروه که در منابع با عنوان «بهرههای داوودی» نیز شناخته میشوند، یکی از جوامع سازمانیافته شیعی در بمبئی بهشمار میآیند. مرکز جماعت آنان در این شهر قرار دارد و پیشوای مذهبی این گروه (داعی مطلق) نیز در بمبئی اقامت دارد.[۱۵][۱۶]
- خوجهها که بخشی از آنان در سده نوزدهم میلادی از اسماعیلیه جدا شده و به مذهب شیعه دوازدهامامی گرویدند. این گروه که ریشههایی در نواحی گجرات دارند، در شهرهایی مانند بمبئی ساکن شدند و در منابع بهعنوان یکی از گروههای شیعه این شهر یاد شدهاند.[۱۷][۱۸]
- سیدها که خود را از نسل پیامبر اسلام(ص) میدانند و در بمبئی حضور دارند. منابع، سادات این شهر را به دو گروه سنی و شیعه تقسیم کردهاند و از حضور سادات شیعه در میان جمعیت مسلمان بمبئی گزارش دادهاند.[۱۹]
- مغولان که بیشتر آنان در منابع شیعهمذهب معرفی شدهاند. این گروه که ریشههایی در مهاجرتهای ایرانی و آسیای مرکزی دارند، در شمار گروههای شیعه ساکن بمبئی ذکر شدهاند و حضور آنان بهویژه در بخشهای قدیمی شهر گزارش شده است.[۲۰][۲۱]
- کونکانیشها که از نسل تجار مسلمان دریانورد در سواحل کونکان بهشمار میآیند. در منابع، از حضور بخشی از این گروه در زمره شیعیان بمبئی یاد شده است.[۲۲]
بر اساس گزارشها، این گروههای شیعه در محلههایی از بمبئی، بهویژه در نواحی قدیمی شهر، سکونت داشتهاند و بهعنوان بخشی از ترکیب مذهبی جمعیت مسلمان بمبئی شناخته میشوند.[۲۳]
شخصیتهای شیعه
ابوالقاسم نجفی کاشانی
ابوالقاسم نجفی کاشانی (متوفای ۱۳۱۰ش/۱۹۳۱م) در اواخر دهه ۱۸۸۰م با هدف گسترش تشیع دوازدهامامی از ایران به بمبئی مهاجرت کرد. او با حمایت برخی بازرگانان ایرانی و ارتباط با خوجههای اثناعشری، برای نخستین بار نماز جمعه را در این شهر برگزار کرد و به تبلیغ تشیع در میان خوجههای آقاخانی پرداخت.[۲۴]
بر پایه گزارشها، در نتیجه فعالیتهای وی، شماری از خوجههای اسماعیلی به مذهب دوازدهامامی گرویدند و مسجدی ویژه شیعیان در منطقه دُنْگری بمبئی ساخته شد.[۲۵] همچنین از زمان حضور نجفی کاشانی، بهجای تقلید شیعیان بمبئی از مراجع ایران، مجتهدانی از نجف و قم به این شهر اعزام میشدند تا به امور دینی دو گروه اصلی شیعیان، یعنی مغولها و خوجههای دوازدهامامی، رسیدگی کنند.[۲۶]
ملا قادر حسین
ملا قادر حسین (درگذشته در دهه ۱۸۹۰م) در استحکام جماعت خوجههای شیعه دوازدهامامی و گسترش تشیع در میان آنان نقش داشت.[۲۷] وی در این شهر به برگزاری نماز جماعت، آموزش معارف دینی و پاسخگویی به پرسشهای اعتقادی میپرداخت.[۲۸]
غلامعلی حاجی اسماعیل
بنابر گزارش خبرگزاری حوزه، غلامعلی حاجی اسماعیل مشهور به حاجی ناجی، در سال ۱۳۲۱ق/۱۲۸۲ش ترجمه و تفسیری از قرآن به زبان گجراتی تألیف کرد. وی برای تسهیل فهم متون دینی برای شیعیان گجراتیزبان، از معادلهای گجراتی واژههای عربی استفاده کرد تا قرائت قرآن، دعاها و زیارات آسانتر شود.[۲۹] او همچنین در سال ۱۳۱۲ق با همکاری برخی همراهان، مجلسی با عنوان «مجلس حسینی» با هدف برگزاری مراسم عزاداری امام حسین(ع) بنیان نهاد.[۳۰]
دوجی جمال
دیوجی جمال از رهبران جماعت شیعه بود که با سرپیچی از فرمان آقاخان اول، در شکلگیری جماعت شیعه خوجه دوازدهامامی در مناطق کاچ و کتیاواد بمبئی و کراچی نقش داشت.
حاجی داوود حبیب (متوفای ۱۹۵۰م)، بنیانگذار مرکز خدمات اسلامی و جامعه قرآن در بمبئی[۳۱] و خلفان راستانی[۳۲] از دیگر شیعیان اثرگذار این شهر بودهاند.
آیینهای شیعی
در بمبئی، امامبارههایی وابسته به ایرانیان مقیم هند، از جمله امامبارههای امینالتجار شیرازی، شوشتریها و یزدیها، در ایام سوگواری امام حسین(ع) فعال هستند و در آنها مراسم عزاداری، سینهزنی و دیگر آیینهای سوگ حسینی برگزار میشود.[۳۳] بر پایه گزارشهای تاریخی و مردمنگارانه، این آیینها از اواخر قرن نوزدهم بهصورت منظم در محلههای شیعهنشین بمبئی برگزار میشده و به یکی از جلوههای شاخص حضور اجتماعی شیعیان در این شهر تبدیل شده است.[۳۴]
در این مراسم، عزاداران ـ اعم از شیعه و سنی ـ نمونههای نمادینی از حرم امام حسین(ع) که در شبهقاره به «تعزیه» یا «تازیه» شهرت دارد، بههمراه عَلَم و پنجه (نماد پنجتن) در خیابانهای شهر حمل میکنند. این شکل از آیینهای عاشورایی، از ویژگیهای مشترک عزاداری شیعی در هند دانسته شده و بهعنوان جلوهای از فرهنگ آیینی شیعه در بمبئی توصیف شده است.[۳۵] شیعیان ایرانیتبار بمبئی همچنین به مرثیهخوانی، نوحهخوانی، سینهزنی و زنجیرزنی میپردازند که این آیینها، بهویژه در دهه اول محرم، با حضور گسترده عزاداران برگزار میشود.[۳۶]
علاوه بر این، در خیابانها و محلههای منتهی به مسجد ایرانیان و دیگر مناطق شیعهنشین بمبئی و حومه آن، موکبها و عزاخانههایی برای برگزاری مراسم سوگواری برپا میشود. این فعالیتها شامل سخنرانیهای مذهبی، پخت نذری و پذیرایی از سوگواران است.[۳۷] در منابع اردوزبان نیز به نقش این عزاخانهها و مجالس عزاداری در حفظ هویت مذهبی شیعیان بمبئی و انتقال سنتهای عاشورایی به نسلهای بعدی اشاره شده است.[۳۸]
آیینهای شیعی بومیشده در بمبئی
آیینهای شیعی در بمبئی، افزون بر اشتراک با سنتهای عمومی عزاداری شیعه، دارای ویژگیهایی بومی و منطقهای است که در بستر فرهنگی، زبانی و اجتماعی غرب هند شکل گرفته است. پژوهشگران این آیینها را نمونهای از «بومیشدن مناسک عاشورایی» در شبهقاره هند دانستهاند که در آن عناصر آیینی شیعه با الگوهای فرهنگی محلی درهم آمیخته است.[۳۹]
یکی از شاخصترین جلوههای آیینی شیعی در بمبئی، برگزاری مراسم «تعزیه» به معنای هندی آن است. در این کاربرد، تعزیه به ماکتها و نمادهای ساختهشده از ضریح امام حسین(ع) اطلاق میشود که در ایام محرم و بهویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا در دستههای عزاداری حمل میگردد. این تعزیهها که معمولاً از چوب، بامبو، کاغذ و گاه فلز ساخته میشوند، پس از پایان مراسم، بهصورت آیینی در مکانهایی موسوم به «کربلا» دفن میشوند. این معنا از تعزیه با تعزیه نمایشی رایج در ایران متفاوت بوده و از ویژگیهای خاص آیینهای شیعی شبهقاره بهشمار میآید.[۴۰]
از دیگر ویژگیهای آیینی شیعی بمبئی، مشارکت فرامذهبی در مراسم عاشورایی است. در بسیاری از دستهها و مجالس عزاداری، علاوه بر شیعیان، گروههایی از اهل سنت و گاه پیروان دیگر ادیان نیز حضور دارند. این همزیستی آیینی که بهعنوان یکی از خصائص عزاداری محرم در هند توصیف شده، جایگاه اجتماعی آیینهای شیعی را در فضای عمومی بمبئی تقویت کرده است.[۴۱]
امامبارهها در بمبئی نیز غالباً دارای هویتهای قومی و مهاجرتی مشخصاند؛ از جمله امامبارههای وابسته به شوشتریها، یزدیها و شیرازیها. این امامبارهها، افزون بر کارکرد مذهبی، بهعنوان کانونهای هویت جمعی شیعیان مهاجر ایرانی و خوجههای دوازدهامامی عمل میکنند و هر یک سبک خاصی از نوحهخوانی، مرثیهسرایی و برگزاری مراسم دارند.[۴۲]
چاپ و نشر شیعی در بمبئی
بمبئی از اواخر قرن نوزدهم و بهویژه در سده بیستم، به یکی از مراکز مهم چاپ و انتشار آثار دینی شیعی در منطقه اقیانوس هند تبدیل شد. به گزارش شایرین میرزا، شبکههایی از شیعیان دوازدهامامی که بمبئی را به شهرهایی مانند حیدرآباد، مراکز علمی شیعه در عراق و نیز جوامع شیعی شرق آفریقا پیوند میدادند، از فناوری چاپ برای تولید و توزیع کتابها و نشریات مذهبی بهره گرفتند. در نتیجه این ارتباطات، بمبئی به یکی از پایگاههای اصلی انتشار متون شیعی دوازدهامامی در این گستره جغرافیایی بدل شد.[۴۳]
در این فرایند، زبان نقش مهمی در گسترش دامنه مخاطبان آثار شیعی داشت. بر اساس گزارش میرزا، متون و نشریات شیعی در بمبئی به زبانهای مختلف منتشر میشد تا نیازهای جوامع گوناگون شیعی را پوشش دهد. زبان گجراتی، که زبان رایج در میان خوجههای دوازدهامامی بود، جایگاه ویژهای در انتشار نشریات و کتابهای مذهبی داشت. در کنار آن، آثار شیعی به زبان انگلیسی برای مخاطبان فراملی و جوامع مهاجر، و نیز به زبان سواحیلی برای شیعیان شرق آفریقا چاپ و توزیع میشد. همچنین ترجمه و بازنشر متون شیعی از زبانهای عربی، فارسی و اردو رواج داشت که نشاندهنده پیوند بمبئی با سنتهای علمی شیعه در ایران و عراق و فضای دینی شبهقاره هند است.[۴۴]
بهگفته میرزا، این تنوع زبانی و گستره جغرافیایی انتشار، باعث شد متون دینی و آموزشی شیعه فراتر از محیط محلی گردش یابد و فضایی فراملی مبتنی بر کتاب و نشریه شکل بگیرد که در آن آموزهها و هویت شیعی دوازدهامامی در زمینههای فرهنگی متفاوت بازتولید و بازخوانی میشد.[۴۵]
پانویس
- ↑ ایزدی، «تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جمنما.
- ↑ ایزدی، «تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جمنما.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, p. 354.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۶.
- ↑ ایزدی، «تحقیق و مقاله درباره بمبئی»، جمنما.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, pp. 355–356.
- ↑ «پرجمعیتترین شهرهای آسیا کدام هستند؟»، روزیاتو.
- ↑ «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ محییالدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۵.
- ↑ محمدی، «بمبئی شهر»، ص ۲۰۴.
- ↑ Gupta, Charu. “Politics of Naming: Bombay to Mumbai.” Economic and Political Weekly, vol. 32, no. 44, 1997, pp. 2869–2872.
- ↑ Kidambi, Prashant. The Making of an Indian Metropolis: Colonial Governance and Public Culture in Bombay, 1890–1920. Aldershot: Ashgate, 2007, p. 3.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, pp. 354–356.
- ↑ «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, pp. 372–374.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ Jones, Justin. Shiʿa Islam in Colonial India: Religion, Community and Sectarianism. Cambridge: Cambridge University Press, 2012, pp. 143–146.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, pp. 355–356.
- ↑ سمیعی، «بمبئی»، ص ۵۵۷.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, p. 356.
- ↑ «شیعیان خوجه اثنیعشری الگویی موفق از اقلیت مذهبی پویا و منسجم»، فصلنامه علمی شیعهشناسی.
- ↑ محییالدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۷.
- ↑ محییالدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۷.
- ↑ عرب احمدی، شیعیان خوجه اثنیعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص ۳۴۰.
- ↑ عرب احمدی، شیعیان خوجه اثنیعشری در گستره جهان، ۱۳۸۹ش، ص ۱۹.
- ↑ «مولانا حاجی غلام علی ناجی، مصلح دینی و پیشگام فرهنگنویسی شیعی در گجرات»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص ۱۳۶.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ۱۳۸۷ش، ص ۱۴۴.
- ↑ روغنی، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، ص ۶۶.
- ↑ «برپایی خیمه عزای حسینی در ۱۰۰ هیئت مذهبی بمبئی هندوستان»، ابنا.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shi‘a of India. London: Luzac, 1953, pp. 356–358.
- ↑ Jones, Justin. “Shi‘a Islam in Colonial India.” Cambridge University Press, 2012, pp. 171–173.
- ↑ محییالدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ «مراسم عزاداری سالار شهیدان در محفل ایرانیان بمبئی برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ رضوی، سید علی. «بمبئی میں عزاداریِ حسینؑ کی روایت»، مجلہ شیعہ اسٹڈیز (اردو)، دهلی، ۲۰۱۵ء.
- ↑ Jones, Justin. Shiʿa Islam in Colonial India: Religion, Community and Sectarianism. Cambridge: Cambridge University Press, 2012, pp. 168–175.
- ↑ Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953, pp. 356–358.
- ↑ Metcalf, Barbara D. “Islam in South Asia in Practice.” Princeton University Press, 2009, pp. 238–240.
- ↑ محییالدین و پوناوالا، «ایرانیان بمبئی»، ص ۲۰۸.
- ↑ Mirza, Shireen. “Travelling Leaders and Connecting Print Cultures: Two Conceptions of Twelver Shiʿi Reformism in the Indian Ocean.” Journal of the Royal Asiatic Society, vol. 24, no. 3, 2014, pp. 455–475.
- ↑ Mirza, Shireen. “Travelling Leaders and Connecting Print Cultures: Two Conceptions of Twelver Shiʿi Reformism in the Indian Ocean.” Journal of the Royal Asiatic Society, vol. 24, no. 3, 2014, pp. 455–475.
- ↑ Mirza, Shireen. “Travelling Leaders and Connecting Print Cultures: Two Conceptions of Twelver Shiʿi Reformism in the Indian Ocean.” Journal of the Royal Asiatic Society, vol. 24, no. 3, 2014, pp. 455–475.
منابع
- غروی، سید مهدی،فهرست نسخههای خطی فارسی بمبئی- کتابخانه مؤسسه کاما-گنجینه مانکجی،اسلام آباد، مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۴۰۶ق.
- محمدی، پروانه، «بمبئی شهر، دانشنامه جهان اسلام، ج ۴، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- «مراسم عزاداري سالار شهيدان در محفل ايرانيان بمبئي برگزار شد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج: ۳۰ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «برپایی خیمه عزای حسینی در 100 هیئت مذهبی بمبئی هندوستان»، ابنا، تاریخ درج: ۱۴ مهر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- ایزدی، حسین، «تحقیق و مقاله درباره بمبئي، جم نما، تاریخ درج: ۱۹ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- بوسنینه، منجی، موسوعة اعلام العلماء و الادباء العرب و المسلمین، تونس، جامعة الدول العربیة المنظمة العربیة للتربیة و الثقافة و العلوم، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- خان، احمد، معجم المطبوعات العربیة فی شبه القارة الهندیة الباکستانیة منذ دخول المطبعة الیها حتی عام ۱۹۸۰، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیه، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- «پرجمعیت ترین شهرهای آسیا کدام هستند؟»، روزیاتو، تاریخ درج: ۱۹ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید ۸ آذر ۱۴۰۴ش.
- «آرامگاه رحمت آباد متعلق به ایرانیان مقیم بمبئی هند»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ درج: ۲ مرداد ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۵ آذر ۱۴۰۴ش.
- روغنی، زهرا، شیعیان خوجه در آینه تاریخ، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، شیعیان خوجه اثنی عشری در گستره جهان، قم، شیعه شناسی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- ، سایت فرهنگی اعتقادی فطرت«معرفی اجمالی مومبایی»، تاریخ درج ۳ آذر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۴ آذر ۱۴۰۴ش.
- محیی الدین، مؤمن، اسماعیل پوناوالا، «ایرانیان بمبئی »، دانشنامه جهان اسلام، ج ۴، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی،۱۳۷۷ش.
- «بمبئی یکی از مراکز مهم چاپ کتب سنگی فارسی بود/ چاپخانه منشی نول نقطه اوج چاپ کتب فارسی در شبه قاره»، خبرگزاری کتاب ایران، تاریخ درج: ۲ تیر ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مولانا حاجی غلام علی ناجی؛ مصلح دینی و پیشگام فرهنگنویسی شیعی در گجرات»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج: ۲۲ مهر ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی، تاریخ درج: شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد حاج علی بمبئی»، تاریخ ما، تاریخ درج: ۵ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- ،«معرفي اجمالي مومبايي»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج : ۵ اسفند ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «مسجد ایرانی بمبئی، یادگار معماری پارسی»، پایگاه تخصصی مسجد، تاریخ درج: ۵ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- «آشنایی بامیراثی ایرانی درجنوب بمبئی/ مسجدی که بنام مغولان زده شد!»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۱۷ شهریور ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، «شیعیان خوجة اثنیعشری الگویی موفق از اقلیت مذهبی پویا و منسجم»، فصل نامه علمی شیعه شناسی، شماره ۴۶، تابستان ۱۳۹۳ش.
- عرب احمدی، امیر بهرام، «آشنایی با شیعیان بهره داوودی»، اخبار شیعیان، شماره ۴۲، اردیبهشت ۱۳۸۸ش.
- «نهادهای فرهنگی غربی در مومبای و تحولات سبک زندگی هندیها»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۱۸ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- سمیعی، مجید، «بمبئی»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱۲، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- «درباره مومبای (بمبئی)»، سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران بمبئی، تاریخ درج: شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۲ آذر ۱۴۰۴ش.
- Hollister, John Norman. The Shiʿa of India. London: Luzac, 1953.
- Jones, Justin. Shiʿa Islam in Colonial India: Religion, Community and Sectarianism. Cambridge: Cambridge University Press, 2012.
- Gupta, Charu. “Politics of Naming: Bombay to Mumbai.” Economic and Political Weekly, vol. 32, no. 44, 1997, pp. 2869–2872.
- Kidambi, Prashant. The Making of an Indian Metropolis: Colonial Governance and Public Culture in Bombay, 1890–1920. Aldershot: Ashgate, 2007.
- Metcalf, Barbara D. Islam in South Asia in Practice. Princeton: Princeton University Press, 2009.
- Mirza, Shireen. “Travelling Leaders and Connecting Print Cultures: Two Conceptions of Twelver Shiʿi Reformism in the Indian Ocean.” Journal of the Royal Asiatic Society, vol. 24, no. 3, 2014, pp. 455–475.