التمحیص (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابن همام اسکافی متوفای ۳۳۶ق |
| موضوع | خصوصیات و صفات مؤمن |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مدرسة الامام المهدی |
التّمْحیص، نوشته ابوعلی محمد بن همام اسکافی (درگذشت ۳۳۶ق)، از اصحاب سفرای امام زمان(عج). کتاب درباره صفات و خصوصیات انسان‌های مؤمن است که در این دنیا با چه سختی‌ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشی در انتظار آنان خواهد بود. نام این کتاب از آیه ۱۴۱ آل عمران گرفته شده و به معنی خالص کردن و جلا دادن و مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان و جلا دادن آن است.
برخی از بزرگان در انتساب این کتاب به ابن همام اسکافی تشکیک کرده و آن را منتسب به ابن شعبه حرانی صاحب کتاب تحف العقول می‌دانند.
درباره مؤلف
ابوعلی محمد بن ابی بکر همام بن سهیل بن بیزان، مشهور به اِبْنِ هَمّامِ اِسْکافی و ملقب به کاتب، از محدثان و عالمان شیعی و ایرانی قرن سوم و چهارم قمری و نویسنده کتاب منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار است. او شاگرد احمد بن ادریس قمی و عبدالله بن جعفر حمیری و استاد بزرگانی چون ابن جندی، محمد بن ابراهیم نعمانی، ابن قولویه و هارون بن موسی تلعُکبری بوده است.
انتساب و عدم انتساب
عنوان التمحیص در منابع نخستین نیامده و بعدها از این کتاب یاد شد.[۱] به همین دلیل در انتساب به محمد بن همام اسکافی نظرات مختلفی ارائه شده است:
مخالفان انتساب
شیخ ابراهیم قطیفی، قاضی نورالله شوشتری، شیخ حر عاملی، میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض، سید حسن صدر، سید محسن امین و شیخ آقا بزرگ تهرانی این کتاب را تألیفِ محمد بن همام نمی‌دانند؛ بلکه آن را تألیف ابو محمد حسن بن علی بن شعبه حرانی صاحب کتاب تحف العقول می‌دانند و ادله آنان این امور است:
- تقدم زمانی شیخ قطیفی که قائل به صحت انتساب کتاب به اسکافی نیست بر علامه مجلسی که کتاب را از اسکافی میداند.
- آگاه‌تر بودن وی نسبت به علامه مجلسی.
- این کتاب در میان تألیفات محمد بن همام در منابع رجالی نیامده شده است.
- شهادت جمعی از علما.
- در آغاز کتاب دارد: «حدثنی ابو علی محمد بن همام» و ظاهر آن این است که مؤلف غیر از محمد بن همام است.[۲]
موافقان انتساب
در مقابل، علامه مجلسی، محمدباقر خوانساری و محدث نوری این کتاب را تألیف محمد بن همام می‌دانند و دلیل آنان این است:
- قطیفی در سال ۹۴۵ق بوده و علامه مجلسی در ۱۱۱۱ق فوت نمود و این مقدار تقدم زمانی در ارجحیت قول او بر مجلسی کفایت نمی‌کند.
- آگاه‌تر بودن قطیفی نسبت به علامه مجلسی به احوال کتاب معلوم نیست.
- این کتاب در میان تألیفات ابن شعبه در کتاب‌های رجالی نیز نیامده شده است.
- قطیفی اولین کسی بوده که این مطلب را مطرح کرده و بقیه به تبع وی عنوان کرده‌اند.
- شیوه کتاب‌های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌اند مانند کتب کلینی، صدوق، مفید و کامل الزیارات ابن قولویه و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است.
بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق او یقینی است.[۳]
روش تألیف و محتوای کتاب
محقق کتاب در مقدمه می‌نویسد:
کتاب التمحیص دارای ۱۷۱۰ حدیث است که در ۹ باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از حضرت رسول خدا و دیگر ائمه تا امام رضا(ع) می‌باشد. در آغاز کتاب تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است.مولف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات بلاها را برای شیعیان به عنوان کفاره وتمحیص[یادداشت ۱] گناهانشان برشمرده‌اند من هم نام این مجموعه را «کتاب التمحیص» نهادم و روایتی که درباره انواع آزمایش وبلاء برای مؤمنان و موحدان است نقل کردم و نیز روایاتی درباره صبر و رضا و تسلیم که مرتبط با ابتلائات است را ضمیمه کردم تا نفعش بیشتر شود. [۵]روایت پایانی کتاب ازرسول خدا(ص) درباره صفات مؤمن است. در این روایت پیامبر(ص) به درخواست امیرالمؤمنین (ع) ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از سعه صدر و تواضع فراوان زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن کسی را که اذیتش کرده، غیبت نکردن از دیگران ، مهرورزی با یتیمان و...پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است. [۶]
ابواب
کتاب حاوی مطالب زیر است:
نسخه‌ها
این کتاب دارای چند نسخه خطی است:
- نسخه شیرمحمد همدانی با تاریخ کتابت ۱۳۵۳ق.
- نسخه سید عبدالعزیز طباطبایی با تاریخ استنساخ ۱۳۸۰ق.[۸]
- نسخه‌ای به خط سید محمد بن مصطفی موحد محمدی اصفهانی که تاریخ نگارش آن ۱۳۸۲ق در نجف اشرف است.
- نسخه‌ای به خط صفایی خوانساری که تاریخ نگارش آن ۱۳۶۷ق است. این نسخه با نسخه‌ای که آخر آن به خط محدث نوری در ۱۲۸۰ق نوشته شده، مقابله گردیده است.[۹]
ترجمه و چاپ
این کتاب توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی با نام «تکامل و طهارت روح» به فارسی ترجمه شده و در یک جلد به زبان عربی از طرف انتشارات مدرسه امام مهدی(عج) قم در سال ۱۴۰۴ق به همراه کتاب المؤمن مؤلف به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۱۲.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۸ - ۱۲.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۱۳ و ۱۴.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۷.
- ↑ اسکافی، نشر مدرسة الامام المهدی(عج)، التمحیص، ج۱، ص۲۹.
- ↑ اسکافی، نشر مدرسة الامام المهدی(عج)، التمحیص، ج۱، ص۷۴.
- ↑ اسکافی، التمحیص، فهرست کتاب.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۲۱۲.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ص۲۳ و ۲۵.
یادداشت
- ↑ تمحیص به معنی جداسازی خالص هر چیزی از ناخالص است و تثبیت اصل آن چیز است مانند جداسازی طلا از غیر طلا، و لازمه این کار آزمایش و بلاست چنان چه در آیه۱۴۱ سوره آل عمران (وَلِيُمَحِّصَ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا)تصریح شده که در فراز و نشیب حوادث روزگار مؤمنان تمحیص می‌شوند یعنی خالص از ناخالص جدا می‌شود. مصطفوی، التحقیق فی کلمات‌القرآن‌الکریم، ج۱۱، ص۳۸.
منابع
- اسکافی، محمد بن همام، التمحیص، قم، مدرسة الإمام المهدی(ع).
- احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
پیوند به بیرون