منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة (راوندی)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قطب‌الدین سعید بن هبةالله راوندی (درگذشته ۵۷۳ق) |
| تاریخ نگارش | ۵۵۲ق |
| موضوع | شرح نهج البلاغه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | (کتابخانه آیت‌الله مرعشی)، (انتشارات عطارد). |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۳ق و ۱۴۰۶ق |
مِنهاجُ البَراعَةِ فی شرح نهجِ البَلاغة کتابی به زبان عربی نوشته قطب‌الدین راوندی عالم شیعه قرن ششم هجری قمری و از نخستین شرح‌های نگاشته‌شده بر نهج البلاغه است. برخی حتی آن را اولین شرح می‌دانند ولی محققان بعدی این مدعا را با شواهدی رد کرده‌اند. شرح راوندی بر شرح‌های پس از خود به ويژه شرح ابن ابی الحدید تأثیر فراوانی گذاشته است. رویکرد غالب آن ادبی و سپس اعتقادی است. راوندی باورهای فرقه‌های مختلف اسلامی مثل مشبهه، اشاعره و معتزله را نقد کرده است. شرح راوندی تا کنون چند بار منتشر شده است.
معرفی و اهمیت
منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، نوشته فقیه، متکلم، محدث و ادیب شیعه سعید بن هبةالله راوندی[۱] معروف به قطب راوندی است. راوندی نگارش کتاب را در شعبان سال ۵۵۶ قمری به پایان رسانده است.[۲] او در متن خود نامی برای کتاب ننوشته است ولی شاگردش منتجب الدین این کتاب را با نام منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه فهرست کرده که در دو مجلد بوده است.[۳]
از کهن‌ترین شرح‌ها
ابن ابی‌الحدید معتزلی که یکی از مشهورترین شرح‌های نهج البلاغه را نگاشته است، شرح راوندی را قدیمی‌ترین شرح بر نهج البلاغه دانسته است. [۴] این ادعا در کتاب‌های دیگری نیز تکرار شده است.[۵] ولی پژوهش سید عبدالعزیز طباطبایی تراث‌پژوه سرشناس نشان می‌دهد که پیش از راوندی دست‌کم سه شرح دیگر بر نهج البلاغه نوشته شده است.[۶] احمد پاکتچی در مدخل راوندی در دائرة المعارف بزرگ شرح منهاج البراعه را قدیمی‌ترین شرح بازمانده دانسته است.[۷] ولی طباطبایی در تحقیق خود نشان داده که شرح بیهقی پیش از منهاج نوشته شده و نسخه‌های خطی آن موجود است و نیز منتشر شده و در دسترس است.[۸]
تأثیر بر شرح‌های پس از منهاج البراعه
ابن ابی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه بارها از شرح راوندی نقل کرده و در بیشتر موارد به دلیل اختلاف مذهبی رویکرد انتقادی به او داشته ولی در موارد چندی نیز با راوندی همراهی کرده است. [۹] بحرانی محدث شیعه قرن ۱۲ در کتاب لؤلؤة البحرین خود می‌گوید در کتاب سلاسل الحدید خود تلاش کرده است اشکالات ابن ابی الحدید به راوندی را پاسخ گوید. [۱۰] قطب الدین کیدری در شرح خود بر نهج البلاغه و سرخسی در اعلام نهج البلاغه، فراوان از منهاج استفاده کرده‌اند.[۱۱]
ویژگی‌ها
راوندی به گفته خودش نخست خطبه اول نهج البلاغه را به تفصیل شرح کرده بود[۱۲]و پس از پایان آن تصمیم گرفت که همه نهج البلاغه را شرح کند.[۱۳]
راوندی خطبه اول را که شرحی مفصل دارد بخش‌بخش کرده و هر بخش را جدا توضیح داده است.[۱۴] ولی به جز خطبه اول هیچ خطبه و نامه‌ای را شرح تفصیلی نداده است. به عبارت دیگر پس از خطبه اول روش خود را تغییر می‌دهد به این صورت که ابتدا چند خطبه را ذکر می‌کند و سپس الفاظ مشکل آن چند خطبه را یکجا توضیح می‌دهد.[۱۵] تعداد این خطبه‌ها گاه به سی خطبه نیز می‌رسد. در بخش نامه‌ها و حکمت‌ها نیز همین روش حاکم است. این روش باعث شده است که استفاده از این کتاب با دشواری روبه‌رو شود و خواننده برای فهم هر عبارت چند صفحه را تورق کند.[۱۶] چنان که بسنده کردن راوندی به توضیح عبارات مشکل و نه همه عبارات باز هم بهره‌گیری از کتاب را دچار کاستی کرده است. [۱۷]
رویکرد ادبی
این شرح رویکردی ادبی دارد[۱۸] از دانش‌های صرف، نحو، بلاغت و لغت استفاده فراوان کرده است.[۱۹] چنان‌که برای توضیح احادیث از اشعار شاعرانی چون حسان بن ثابت، امرؤ القیس، کمیت اسدی و دیگران نیز استفاده کرده است. [۲۰] او هم‌چنین به نسب افراد و شخصیت‌ها مذکور در کلام امام علی(ع) توجه کرده و آن‌ها را معرفی کرده است.[۲۱]در موارد زیادی از آیات قرآن و نیز علوم قرآن استفاده کرده است[۲۲] ولی برای آیات و روایات شماره آیه و سوره و منبع معرفی نکرده است.[۲۳]
رویکرد اعتقادی
راوندی در شرح خود گاه رویکرد اعتقادی و کلامی دارد و در موارد متعددی از مبانی اعتقادی شیعه دفاع کرده و آراء مذاهب دیگر را نقد می‌کند.[۲۴] و معمولا نظر خود را با عبارت «اصحابنا» [۲۵] بیان می‌کند.[۲۶] او در این مسیر بیشتر از احادیث و مشخصا از احادیث امام علی(ع) استفاده کرده است.[۲۷] به عنوان نمونه باورهای مشبهه[۲۸] و اشاعره را نقد کرده[۲۹] و رابطه ذات و صفات الهی را توضیح داده است[۳۰] چنان که گاه باورهای معتزله را نیز نقد کرده است.[۳۱] راوندی در ذیل جمله سلونی قبل أن تفقدونی درباره علم امام سخن می‌گوید و نتیجه می‌گیرد که باتوجه به علم امام علی(ع) او شایستگی امامت را دارد.[۳۲]
استفاده از قرآن و حدیث در شرح
در منهاج البراعة برای تبیین معانی لغات، گاه به آیه‌های قرآن نیز تمسک شده است[۳۳] چنان که احادیث زیادی نیز در این کتاب به کار رفته است. با این حال راوندی در نقل روایات چندان در بند استناد و ذکر منبع نبوده است و در موارد بسیار کمی سند روایت را ذکر کرده است.[۳۴] و در موارد بسیاری نیز نقل قول‌های او فاقد منبع است و با عباراتی کلی مثل گفته‌اند و گفته می‌شود نقل قول کرده است.[۳۵]
نسخه‌های خطی و چاپی
عبدالعزیز طباطبایی در سلسله مقالاتی که درباره نهج البلاغه نوشته است، هفت نسخه خطی برای منهاج البراعه گزارش کرده است که در نجف، مشهد (کتابخانه آستان قدس رضوی)، شیراز (کتابخانه شاهچراغ)، قم (کتابخانه آیت الله مرعشی)، تهران (کتابخانه مجلس و کتابخانه دانشگاه تهران) و کتابخانه چستربیتی ایرلند نگهداری می‌شوند.[۳۶]
او هم‌چنین سه نسخه چاپی را گزارش کرده است که یکی به همت عزیزالله عطاردی نخست در هند، در سال ۱۴۰۳ قمری و سپس در تهران منتشر شده است. و یکی هم در سال ۱۴۰۶ قمری با تحقیق سید عبداللطیف قرشی در قم و از سوی کتابخانه آیت‌الله مرعشی در سه جلد منتشر شده است.[۳۷]
تک‌نگاری‌ها درباره منهاج البراعه
کتاب «روش‌شناسی شرح منهاج البراعه قطب‌الدین راوندی و تاثیر آن بر شروح پسین نهج‌البلاغه» نوشته سید حمید موسوی در سال ۱۳۹۹ منتشر شده است. [۳۸] این کتاب در واقع پایان‌نامه نویسنده در مقطع کارشناسی ارشد بوده است. [۳۹] پایان‌نامه دیگری نیز با عنوان «بررسی و تحلیل نقدهای ابن ابی الحدید به قطب راوندی در شرح نهج‌البلاغه» در سال ۱۳۹۴ شمسی نگاشته شده است. [۴۰] هم‌چنین چندین مقاله پژوهشی با محور قراردادن شرح منهاج البراعه تا کنون منتشر شده است؛ از جمله:
- «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه».
- «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة».
- «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة».
- تأثیرپذیری شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید از قطب‌الدین راوندی
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ طباطبایی، «فی رحاب نهج‌البلاغه (۵)»، ص ۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۲.
- ↑ ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البللاغه، چاپ کتابخانه آیت‌الله مرعشی، ج۱، ص۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۴۲۱ ؛خوانساری، روضات الجنات، ج۴، ص۸.
- ↑ طباطبایی، «فی رحاب نهج‌البلاغه (۵)»، ص ۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ پاکتچی، «راوندی، قطب‌الدین»، ص۵۷۵.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۶)»، ص۱۶۵.
- ↑ موسوی و مردانی، «تأثیرپذیری شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید از قطب‌الدین راوندی»، ص۳۶.
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، بیتا، ص۳۰۵.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه، ص۱۱۰.
- ↑ راوندی، منهاج البراعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴.
- ↑ راوندی، منهاج البراعه، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۲۷-۱۲۸.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۲۸.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۹.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۹.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۱.
- ↑ احتشامی‌نیا و خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة»، ص۴۰-۴۳.
- ↑ احتشامی‌نیا و خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة»، ص۳۳.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۱.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۲.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۹.
- ↑ احتشامی‌نیا و خوش‌رفتار، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة»، ص۳۸-۳۹.
- ↑ به عنوان نمونه: راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۵.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۲۸.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه، ص۱۱۲.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۰ و ص۴۹.
- ↑ به عنوان نمونه: راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷۹.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۶.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ راوندی، منهاج البراعة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۷-۴۴۸.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه، ص۱۱۱.
- ↑ قاسم‌پور، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه، ص۱۱۲.
- ↑ حاجیان حسین‌آبادی، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة»، ص۱۳۸.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ طباطبایی، «نهج البلاغه عبر القرون (۷)»، ص۲۶۴-۲۶۵.
- ↑ پایگاه خانه کتاب. مرور ۱۴ مرداد ۱۴۰۱ش.
- ↑ پایگاه گنج مرور ۱۴ مرداد ماه ۱۴۰۱ش.
- ↑ «بررسی و تحلیل نقدهای ابن ابی الحدید به قطب راوندی در شرح نهج‌البلاغه».سامانه گنج. مرور ۱۴ مرداد ۱۴۰۱ش
منابع
- ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی. بیتا.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بیتا.
- احتشامی‌نیا، محسن و خوش‌رفتار، امین، «روش‌های فقه الحدیثی قطب‌الدین راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة»، فصلنامه سفینه، شماره ۷۰، بهار ۱۴۰۰ش.
- بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، تحقیق: سید محمدصادق بحر العلوم، مؤسسة آل البیت، قم، بیتا.
- پاکتچی، احمد، «راوندی، قطب‌الدین»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۴. مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۹۸ش.
- حاجیان حسین‌آبادی، رضا، «روش‌شناسی قطب راوندی در منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة»، فصلنامه پژوهش‌نامه نهج البلاغه، شماره ۱۰، ۱۳۹۴ش.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بیتا.
- راوندی، قطب‌الدین سعید بن هبةالله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رجاب نهج البلاغه(۵)- نهج‌البلاغه عبر القرون»، مجله تراثنا، شماره ۳۵-۳۶، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، « نهج‌البلاغه عبر القرون(۶)»، مجله تراثنا، شماره ۳۵-۳۶، ۱۴۱۴ق.
- طباطبایی، سید عبدالعزیز، «فی رجاب نهج البلاغه(۷)- نهج‌البلاغه عبر القرون»، مجله تراثنا، شماره ۳۸، ۱۴۱۵ق.
- قاسم‌پور، حسن، «قطب راوندی و شرح نهج البلاغه»، فصلنامه کاشان‌شناخت، شماره ۱، بهار ۱۳۸۴ش.
- موسوی، سید حمید و مردانی، مهدی، «تأثیرپذیری شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید از قطب‌الدین راوندی»، فصلنامه پژوهش‌نامه نهج البلاغه، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۹۸ش.