میثم بن علی بن میثم بن المعلی الماحوزی البحرانی (۶۳۶ - ۶۷۹یا۶۹۹ق) محدث، فقیه، متکلم و عارف شیعی قرن هفتم قمری بود. ابن‌میثم از اساتیدی همچون ابن نما، اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی و علی بن سلیمان الستری علوم مختلف را آموخت.
| محدث، فقیه، متکلم و عارف شیعی | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | میثم بن علی بن میثم بن المعلی الماحوزی البحرانی |
| لقب | مفیدالدین |
| تاریخ تولد | ۶۳۶ق |
| تاریخ وفات | ۶۹۹ق |
| شهر وفات | الدونج یا هلتا (بحرین) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابن نما • اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی • علی بن سلیمان الستری |
| شاگردان | سید عبدالکریم بن احمد حلی • علامه حلی • علی بن حسین بن حمّاد اللیثی الواسطی |
| تألیفات | مصباح السالکین • قواعد المرام فی علم الکلام • النجاة فی القیامة • تجرید البلاغة • شرح الاشارات • مصباح العرفان |
او پس از تکمیل تحصیلات خود شاگردانی مانند سید عبدالکریم بن احمد حلی و علامه حلی را تربیت کرد. گفته شده خواجه نصیر الدین طوسی نزد او فقه خواند.
ابن‌میثم آثاری زیادی همچون قواعد المرام فی علم الکلام، شرح الاشارات، تجرید البلاغة و مصباح العرفان را تألیف کرده است. از مهمترین آثار وی می توان به مصباح السالکین اشاره کرد که شرحی جامع بر نهج البلاغه محسوب می شود.
زندگی‌نامه
برخی لقب ابن میثم را مفیدالدین آورده‌اند.[۱] از زندگی او آگاهی اندکی در دست است. همین قدر گفته‌اند که در ۶۳۶ق به دنیا آمد[۲] و نزد ابوالسعادات اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی، علی بن سلیمان بحرانی[۳] و ابن نما[۴] دانش آموخت.
اگرچه در منابع، اشاره‌ای به محل تحصیل او نشده، ولی احتمالاً در عراق و در مراکز تجمع شیعیان مانند حله به تحصیل علم پرداخت. اما پس از آن به بحرین بازگشت و گوشه عزلت گزید.
سید حیدر آملی که نزدیک به عصر ابن میثم زندگی می کرده است او را از عرفا شمرده است.[۵]
تاریخ درگذشت ابن میثم اگرچه در بیشتر منابع، سال (۶۷۹ق) ذکر شده، ولی با توجه به این نکته که وی در ۶۸۱ق تألیف الشرح الصغیر لنهج البلاغة را به پایان رساند[۶] می‌بایست پس از آن تاریخ درگذشته باشد؛ کنتوری نیز در یک جا سال (۶۹۹ق) را تاریخ درگذشت او دانسته است.[۷]
قبر او را در الدونج یا هلتا در ماحوز بحرین دانسته‌اند. میرزا حسین نوری [۸] یادآور شده که براساس قراین و شواهد، قبر او می‌بایست در هلتا باشد، و برخی نیز اشاره کرده‌اند که قبر واقع در الدونج، از آنِ نیای او میثم بن معلی است نه کمال الدین ابن میثم.[۹]
تألیف و تدریس
پس از مدتی دانشمندان عراق، به‌ویژه اهل حله که او را مردی دانشمند می‌شمردند، از او خواستند که به تربیت شاگردان و تألیف و تصنیف بپردازد. ابن‌میثم در آغاز از سفر سر باز زد، اما سپس به عراق رفت[۱۰] و به احتمال قوی در حله اقامت گزید؛ زیرا کسانی که از او روایت کرده‌اند مانند سید عبدالکریم بن طاووس حلی[۱۱] و علامه حلی[۱۲] اهل حله هستند.
وی با خواجه نصیرالدین طوسی معاصر بود و گفته‌اند که خواجه نزد او فقه می‌خواند و او از خواجه کلام می‌آموخت.[۱۳]
شهرت عمده ابن‌میثم در کلام است و حتی در شرحی که بر نهج البلاغه نوشته، روش کلامی و فلسفی در پیش گرفته است.
ابن‌میثم در روزگار خود چندان شهرت داشته که او را با صفاتی چون فیلسوف، محقق و زبده فقها و محدثان و متکلم ماهر[۱۴] وصف کرده‌اند و طریحی او را در فقه همچون خواجه نصیرالدین در علم کلام دانسته است.[۱۵]
به گفته سلیمان ماحوزی بحرانی[۱۶] (که به درخواست شاگردان و دوستان، رساله‌ای در شرح حال او به نام السلافة البهیة فی الترجمة المیثمیه نگاشته است) فقیهان و محدثان و متکلمان و ادیبان به آراء و روایات ابن‌میثم، به تصریح یا به اشاره استناد جسته‌اند.[۱۷]
برخی نظرات کلامی
ابن میثم بحرانی، در طرح مسائل و سبک استدلال به روش خواجه نصیرالدین در تجرید الاعتقاد نظر داشته و مستند استدلال‌های او، برخلاف علامه حلّی، بیشتر عقل است نه نقل، اگرچه از نظر چیرگی بر همه آراء و عقاید گوناگون متکلمان از علامه حلی ضعیف‌تر می‌نماید.
ابن میثم، معرفت و شناخت خدا را عقلاً واجب دانسته و بر آن است که این معرفت از روی تقلید و به موجب نقل، قابل حصول نیست.[۱۸] وی ظاهراً در باب اثبات صانع، نظر معتزله را بر اشاعره برتری داده است.[۱۹] در باب نبوت، سبک دقیق فلسفی در پیش گرفته و آن را به مطالب «ما، هل، لِم َ، کیف و من» تطبیق داده و بیان کرده است.[۲۰] درباره حشر و معاد، نظر ابوالحسن بصری را پذیرفته و بر آن است که اجزاء اصلیه انسان که تحول و تغییر نمی‌یابد، محشور می‌شود.[۲۱]
آثار
حدود ۳۰ اثر به ابن میثم نسبت داده شده است:
آثار چاپی
- مصباح السالکین لنهج‌البلاغة من کلام امیر المومنین علیه‌السلام یا شرح بزرگ نهج البلاغه که در ۱۲۷۶ق به اهتمام آخوند ملامحمدباقر در تهران چاپ سنگی شد و بار دیگر در ۱۴۰۴ق در تهران به کوشش جمعی از محققان به نام شرح نهج البلاغه به چاپ رسید. ابن‌میثم خود در مقدمه آورده که این شرح را به تشویق و برای عطاءالملک جوینی نوشته است.[۲۲]
- اختیار مصباح السالکین لنهج‌البلاغه من کلام امیر المومنین علیه‌السلام، خلاصه شرح بزرگ نهج البلاغه.
- شرح المائة کلمة لنهج البلاغة[۲۳] که کَنتوری نام اصلی آن را منهاج العارفین ذکر کرده[۲۴] و آقابزرگ از نسخه‌های آن در کتابهای اهدایی مشکوة و کتابخانه کاشف الغطا یاد کرده است.[۲۵] این کتاب در ۱۳۹۰ق به کوشش محدث ارموی در قم چاپ و منتشر شده است.
- قواعد المرام فی علم الکلام که آن را به اشاره عزالدین ابوالمظفر عبدالعزیز بن جعفر نیشابوری نوشت. این کتاب به کوشش سید احمد حسینی در قم (۱۳۹۸ق) چاپ شده است. نام دیگر آن القواعد الالهیه فی الکلام و الحکمة است.[۲۶]
- النجاة فی القیامة، رساله‌ای در باب امامت.
آثار خطی و چاپ نشده
- الشرح الصغیر لنهج البلاغة[۲۷] که به گفته آقابزرگ تهرانی احتمالا همان شرح المأة کلمة لنهج البلاغه است.[۲۸]
- رسالة فی آداب البحث[۲۹].
- الاستغاثة فی بدع الثلاثة[۳۰] که آقابزرگ[۳۱] آن را از تصنیفات شریف ابوالقاسم علی بن احمد کوفی (درگذشت۳۵۲ق) دانسته است.
- استقصاء النظر فی امامة ائمة الاثنی عشر[۳۲] که عبدالله افندی اصفهانی در صحت انتساب آن به ابن میثم تردید کرده است.[۳۳]
- اصول البلاغة که آن را برای نظام الدین منصور پسر عطاءالملک جوینی نوشت.[۳۴] این کتاب به تجریدالبلاغة نیز مشهور است.[۳۵]
- جواب رساله نصیرالدین که نسخه‌ای از آن در کتابخانه حکیم در نجف موجود است.[۳۶]
برای دیگر نسخ خطی او می‌توان به کتاب بروکلمان مراجعه کرد.[۳۷]
تک‌نگاری
- العویناتی، عبدالزهراء، ابن میثم البحرانی حیاته و آثاره، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- رساله السلافة البهية في الترجمة الميثميه، توسط سلیمان بن عبدالله ماحوزی در شرح‌حال ابن‌میثم بحرانی نوشته شده است.[۳۸] این رساله توسط دار حفظ التراث البحرانی، در سال ۱۴۳۰ق چاپ شده است.[۳۹] صاحب حدائق نیز، تمام این رساله را در جلد اول از کشکول خود آورده است.[۴۰]
- صادقی، محمود، پایان نامه «مستندات قرآنی روایی آرای عرفان عملی ابن میثم در شرح نهج البلاغة»، قم، دانشگاه قرآن و حدیث، ۱۳۹۶ش.
پانویس
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ج۲، ص۲۱۰؛ تنکابنی، قصص العلماء، ص۴۲۰.
- ↑ ماحوزی، فهرست، قصص العلماء، ص۶۹
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۲۷.
- ↑ العویناتی، ابن میثم البحرانی حیاته و آثاره، ۱۳۹۳ش، ص۳۰
- ↑ العویناتی، ابن میثم البحرانی حیاته و آثاره، ۱۳۹۳ش، ص۱۲۴
- ↑ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۷، ص۱۸۸.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الاستار، ص۲۹۱.
- ↑ ج۳، ص۴۶۱
- ↑ نامه دانشوران، ج۳، ص۲۸۷
- ↑ ماحوزی، السلافه البهیه، ج۱، ص۴۳، ۴۴
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۵، ص۲۲۷.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۷، ص۲۱۶.
- ↑ ماحوزی، السلافة البهیه، ج۱، ص۴۷؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۲۶؛ خوانساری، روضات الجنات، ج۶، ص۳۰۲.
- ↑ حرعاملی، امل الامل، ج۱، ص۳۳۲؛ ماحوزی، السلافه البهیه، ج۱، ص۴۲.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۱۷۲.
- ↑ ماحوزی، السلافه البهیه، ج۱، ص۴۷-۵۳.
- ↑ ماحوزی، السلافه البهیه، ج۱، ص۴۷، ۴۸.
- ↑ ابن میثم، قواعد المرام، ص۲۸.
- ↑ ابن میثم، قواعد المرام، ص۶۳، ص۸۲، ص۸۴.
- ↑ ابن میثم، قواعد المرام، ص۱۲۱.
- ↑ ابن میثم، قواعد المرام، ص۱۳۹-۱۴۴؛ برای برخی دیگر از نظرات او، نک: شرح نهج البلاغه؛ شریف لاهیجی، محبوب القلوب، ج۲، ص۵۴۵ -۵۴۷.
- ↑ شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۴.
- ↑ استرآبادی، منهج المقال، ص۵۱۱.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۳۴۹
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲۳، ص۱۶۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۷، ص۱۷۹.
- ↑ استرآبادی، منهج المقال، ص۵۱۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، ج۲۰، ص۱۹۸.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۱۷۲.
- ↑ شریف لاهیجی، محبوب القلوب، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ آقابزرگ، الذریعة، ج۲، ص۲۸.
- ↑ شریف لاهیجی، محبوب القلوب، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۴۹
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۲، ص۲۸، ج۳، ص۳۵۲.
- ↑ نجف، فهرست مخطوطات مکتبه آیةالله حکیم العامه، ج۱، ص۱۶۴.
- ↑ Brockelmann,vol.1/705
- ↑ بحرانی، لؤلؤة البحرین، مؤسسة آل البیت(ع)، ص۱۲.
- ↑ بحرانی، السلافة البهیة، ۱۴۳۰ق.
- ↑ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۲۱۱.
منابع
- آستان قدس، فهرست.
- ابن‌میثم، میثم، شرح نهج البلاغه، تهران، ۱۴۰۴ق.
- استرآبادی، میرزا محمد، منهج المقال، تهران، ۱۳۰۶ق.
- افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- العویناتی، عبد الزهراء، ابن میثم البحرانی حیاته و آثاره، قم، موسسه کتاب‌شناسی شیعه، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- بحرانی یوسف، کشکول، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- بحرانی، سلیمان بن عبدالله، السلافة البهیة فی الترجمة المیثمیة، به کوشش محمود غریفی، بی‌جا، دار حفظ التراث البحرانی، ۱۴۳۰ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، لولوة البحرين في الإجازات و تراجم رجال الحديث، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، قم، موسسة آل البیت(ع) لإحیاء التراث، بی‌تا.
- تنکابنی، محمد، قصص العلماء، تهران، ۱۳۶۴ش.
- تهرانی، محمدمحسن(آقابزرگ)، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تصحیح: احمد بن محمد حسینی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- تهرانی، محمدمحسن(آقابزرگ)، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علی نقی منزوی، بیروت، ۱۹۷۲م.
- حرعاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، بغداد، مکتبه الاندلس.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، ۱۳۸۲ق /۱۹۶۲م.
- دانش پژوه، محمد تقی و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتابهای خطی مجلس شورای اسلامی شم ۲، تهران.
- شریف لاهیجی، محمد، محبوب القلوب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز؛ ششن، رمضان، نوادر مخطوطات العربیه فی مکاتبات ترکیا، بیروت، ۱۴۰۰ق.
- شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۶۵ش.
- طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، به کوشش احمد حسینی، تهران، مکتبه المرتضویه.
- عیسوی، احمد محمد و محمد سعید ملیح، فهرست مخطوطات المکتبه الغربیه بالجامع الکبیر بصنعاء، اسکندریه، منشأه المعارف.
- فهرست مخطوطات خزانه الروضه الحیدریه، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۹۱ق.
- کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، به کوشش م. هدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۵م.
- ماحوزی بحرانی، سلیمان، «السلافه البهیه فی الترجمه المیثمیه »، کشکول (نک: بحرانی در همین مآخذ).
- ماحوزی بحرانی، سلیمان، فهرست آل بابویه و علماء البحرین، به کوشش احمد حسینی و محمد مرعشی، قم، ۱۴۰۴ق.
- نامه دانشوران، قم، دارالفکر.
- نجف، محمد مهدی، فهرست مخطوطات مکتبه آیه الله حکیم العامه، نجف، ۱۳۸۱ق.
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.
- همو، قواعد المرام فی علم الکلام، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۸ق.
- Brockelmann, C., Geschichte der Arabischen Litteratur, Leiden, 1943-1949, Supplement.
پیوند به بیرون