مرتضی مطهری

مرتضی مطهری

متفکر، نویسنده و از رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران
اطلاعات فردی
لقب	شهید مطهری • استاد مطهری
تاریخ تولد	۱۳ بهمن ۱۲۹۸ش/ ۱۳ جمادی‌الاول ۱۳۳۸ق
زادگاه	فریمان
محل دفن	مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س)
تاریخ شهادت	۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸ش
محل شهادت	تهران
اطلاعات علمی
استادان	سید حسین طباطبایی بروجردی • امام خمینی • علامه طباطبایی
محل تحصیل	حوزه علمیه مشهد • حوزه علمیه قم
تألیفات	مساله حجاب • حماسه حسینی • اصول فلسفه و روش رئالیسم • سیری در نهج‌البلاغه • سایر آثار
فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی
سیاسی	مبارزه با حکومت پهلوی
اجتماعی	مبارزه با جریانات فکری مارکسیستی • از بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد و جامعه روحانیت مبارز تهران• تدریس در دانشگاه تهران، مدرسه سپهسالار و مدرسه مروی

مرتضی مطهری (۱۲۹۸- ۱۳۵۸ش) مشهور به شهید مطهری یا استاد مطهری، متفکر و نویسنده شیعه در قرن چهاردهم هجری و از شاگردان علامه طباطبائی و امام خمینی بود. مطهری از افراد تأثیرگذار و از رهبران فکری انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. وی ریاست شورای انقلاب را تا روز شهادت بر عهده داشت.

پیش از انقلاب اسلامی، مبارزات فکری مطهری در مقابله با جریانات فکری مارکسیستی در ایران نقش قابل توجهی در رویگردانی جوانان از این تفکرات داشت. او از بنیان‌گذاران حسینیه ارشاد است.

مطهری آثاری متعددی در کلام و فلسفه اسلامی نوشته است. روزآمدسازی و تبیین آموزه‌های اسلام و تشیع، از ویژگی‌های فعالیت‌های فکری او است. مطهری، آموزه‌های اسلامی را که قبلاً در قالب بیاناتی پیچیده ارائه می‌شد، به سبک ویژه خود، به صورت آسان و با زبان روز در اختیار مخاطبان قرار می‌داد. کتاب‌های او در موضوعات مختلف دینی بارها به زبان‌های مختلف منتشر شده است.

سالروز شهادت مرتضی مطهری، در ایران روز معلم خوانده شده و آیین‌های بزرگداشتی در همین ارتباط برگزار می‌شود.

زندگی‌نامه

گاه‌شمار زندگی شهید مرتضی مطهری

۱۳ بهمن در سال ۱۲۹۸ش	تولد در شهر فریمان از توابع مشهد
سال ۱۳۱۱ش	تحصیل علوم دینی در مشهد و فراگیری ادبیات عرب، منطق‌ و ... .
سال ۱۳۱۵ش	هجرت به قم
از سال ۱۳۱۹ش تا سال ۱۳۳۱ش	حضور در درس امام خمینی (۱۲سال)، آیت‌الله بروجردی، علامه طباطبایی و دیگران. تدریس کتاب‌های مختلف.
سال ۱۳۳۱ش	ازدواج؛ مهاجرت از قم به تهران، تدریس در مدرسه سپهسالار و مدرسه مروی
سال ۱۳۳۲ش	انتشار جلد اول اصول فلسفه و روش رئالیسم
۱۳۳۳ش	آغاز تدریس در دانشگاه تهران
۱۳۳۴ش	برنده جایزه سلطنتی‌ به‌جهت نگارش کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم‌.
سال ۱۳۳۷ش	سخنرانی در انجمن اسلامی پزشکان که به مدت ۲۰ سال هر دو هفته یک بار انجام شد.
سال ۱۳۴۲ش	بازداشت در قیام ۱۵ خرداد و آزادی پس از ۴۳ روز
سال ۱۳۴۳ش	عضویت در جامعه روحانیت مبارز
سال ۱۳۴۴ش	دریافت جایزه یونسکو به خاطر انتشار دو جلد کتاب داستان راستان
سال ۱۳۴۵ش	انتشار مقالات «نظام حقوق زن در اسلام‌» در مجله زن روز
سال ۱۳۴۶ش	بنیانگذاری حسینیه ارشاد به همراه سیدعلی شاهچراغی و محمد همایون
سال ۱۳۴۸ش	سخنرانی در روز عاشورا علیه صهیونیسم در حسینیه ارشاد که منجر به دستگیری وی شد.
سال ۱۳۴۹ش	کناره‌گیری رسمی از حسینیه ارشاد
سال۱۳۵۱ش	شروع تدریس فلسفه و معارف در قم در پایان هر هفته به مدت دو روز
سال ۱۳۵۴ش	ممنوع‌المنبر شدن از سوی ساواک
سال ۱۳۵۴ش	شروع به تدریس خصوصی شرح منظومه تألیف ملاهادی سبزواری برای اساتید دانشگاه
سال ۱۳۵۷ش	ملاقات با امام خمینی در پاریس و مسئولیت تشکیل شورای انقلاب اسلامی از طرف امام خمینی.
۱۱ اردیبهشت به سال ۱۳۵۸ش	شهادت

مرتضی مطهری در ۱۳ بهمن ۱۲۹۸ش، ۱۲ جمادی‌الاول ۱۳۳۸ق، در فریمان از توابع مشهد به دنیا آمد.

محمدحسین مطهری٬ پدر شهید مطهری روحانی مورد احترام مردم در فریمان و از شاگردان آخوند خراسانی بود. استاد شهید گفته است اوّلین بار ایمان و تقوا و عمل صالح و راستی «معظّم له» مرا به راه راست آشنا ساخت. وی در سال ۱۳۵۰ش درگذشت.

گویی مادر شهید مطهری نیز در طب سنتی مهارتی داشت و به معالجه زنان روستای فریمان می‌پرداخته‌است. چنان که شهید مطهری از پدر خود با عنوان طبیب روحانی و از مادرش با عنوان طبیب جسمانی یاد کرده‌است.

شهید مطهری مقدمات را نزد پدرش فراگرفت و از ۱۳ سالگی (سال ۱۳۱۱ش) در حوزه علمیه مشهد مشغول به تحصیل شد. در سال ۱۳۱۶ش او به قم رفت و حدود ۱۵ سال در آنجا اقامت نموده از درس اساتید آنجا همچون آیت الله بروجردی، امام خمینی و علامه طباطبائی استفاده نمود. پس از آن چنانکه همسرش تصریح کرده، به دلایل معیشتی، قم را ترک کرده و به تهران مهاجرت کرد.

مرتضی مطهری در سال ۱۳۳۱ش ازدواج کرد. فرزندان او سه پسر و چهار دخترند. مشهورترین فرزند او علی مطهری است که دو دوره نماینده مجلس شورای اسلامی شده است. محمد مطهری دیگر فرزند مطهری، تحصیل‌کرده حوزه علمیه قم است و در دانشگاه تورنتوی کانادا تا دکترای فلسفه دین تحصیل کرده است. علی اردشیر لاریجانی، رییس سابق مجلس شورای اسلامی در ایران، یکی از دامادهای مطهری است.

استادان و چهره‌های تاثیرگذار

شهید مطهری، محمدتقی شریعتی، پدرش شیخ محمدحسین و استادش علامه طباطبایی

مهم‌ترین استادان و چهره‌های تاثیرگذار بر مرتضی مطهری، عبارتند از امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت الله بروجردی، و میرزا علی آقای شیرازی. مطهری، حضور در درس اخلاق امام خمینی را موجب سرمستی دانسته، علامه طباطبایی را از خدمتگزاران بسیار بزرگ اسلام معرفی کرده و میرزا علی آقای شیرازی را نهج البلاغه مجسم خوانده است.

مقالهٔ اصلی: امام خمینی

امام خمینی: مرتضی مطهری در فلسفه، به همراه حسینعلی منتظری، حاج آقا رضا صدر، مهدی حائری یزدی و چند تن دیگر، از شاگردان درس خصوصی اسفار امام خمینی بوده است. این درس که آخرین تدریس فلسفه امام خمینی بوده است، پیش از سال ۱۳۲۸ش آغاز شده و تا سه سال پس از آن ادامه یافته است. مطهری، در مقدمه کتاب «علل گرایش به مادیگری» که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی انتشار یافته، بی آنکه به صراحت از امام خمینی نام ببرد، حضور در درس اخلاق وی را موجب سرمستی دانسته و تصریح کرده که تاثیر درس اخلاق امام خمینی، تا چند روز بعد پابرجا بوده است. مطهری بخش مهمی از شخصیت فکری و روحی خود را تحت تاثیر درس اخلاق و سایر درس‌هایی می‌داند که در طول ۱۲ سال از امام خمینی فراگرفته است.

مقالهٔ اصلی: علامه طباطبایی

علامه طباطبایی: مطهری، در الهیات شفا، شاگرد درس خصوصی علامه طباطبایی بوده که در میانه سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲ش، با حضور حسینعلی منتظری، سید محمد حسینی بهشتی، محمد واعظ‌زاده خراسانی و چند تن دیگر برقرار بوده است. او همچنین از حاضران جلسات هفتگی‌ خصوصی‌ای بوده که علامه طباطبایی، مقالات فلسفی خود را در آن ارائه می‌کرده است. کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» با حواشی مطهری، حاصل جلسات مذکور بوده است. مرتضی مطهری، سید محمدحسین طباطبایی را یکی از خدمتگزاران بسیار بزرگ اسلام معرفی کرده و تصریح کرده که «سالیان دراز، از فیض پربرکت این مرد بزرگ، بهره‌مند» بوده است. استاد دیگر مطهری در فلسفه، میرزا مهدی آشتیانی بوده است.

مقالهٔ اصلی: آیت الله بروجردی

آیت الله بروجردی: شهید مطهری گرچه در فقه و اصول فقه، در درس‌های مختلف عالمانی از جمله حجت کوه‌کمری، سید محمد داماد، سید محمدتقی خوانساری، سید احمد خوانساری، سید محمدرضا گلپایگانی و سید صدرالدین صدر شرکت می‌کرد، اما مهمترین استاد او در فقه و اصول، سید حسین طباطبایی بروجردی دانسته شده که بیش از ۱۰ سال در درس وی حضور می‌یافته است. مرتضی مطهری همچنین از ابتدا در اولین دوره درس خارج اصول فقه امام خمینی که تا سال ۱۳۳۰ برقرار بوده، حضور می‌یافته است.

مطهری و استادش علامه طباطبائی

مقالهٔ اصلی: میرزا علی آقای شیرازی

میرزا علی آقای شیرازی: به گفته مطهری، واسطه آشنایی او با نهج البلاغه، میرزا علی آقای شیرازی بوده است. مطهری در سفری تابستانی به اصفهان، و به پیشنهاد هم‌مباحثه‌اش، حسینعلی منتظری، در درس نهج البلاغه او حضور یافته و در بخشی از کتاب عدل الهی، میرزا علی آقای شیرازی را نهج البلاغهٔ مجسم خوانده و تاکید کرده که میرزا علی آقای شیرازی که با نهج البلاغه همدم بود و نبضش با نهج البلاغه می‌زد، دست او را گرفته و اندکی وارد دنیای نهج البلاغه کرده است. مطهری مدتی نیز از شاگردان آیت الله سید رضا بهاءالدینی بوه است.

مقالهٔ اصلی: سید محمدحسین حسینی تهرانی

سید محمدحسین حسینی تهرانی: مطهری هشت سال پایانی عمر خویش را بر اساس توصیه وارشاد استادش علامه طباطبایی تحت تربیت اخلاقی سید محمدحسین حسینی تهرانی قرار گرفته بود و دستورات سلوکی واخلاقی را ازاو دریافت می کرده است. او همچنین برخی از دروس حوزه‌های علمیه مانند شرح منظومه، شرح مطالع الانوار فی المنطق، شرح تجرید در کلام و مکاسب و کفایه الاصول را تدریس کرده است.

فعالیت‌های دینی و اجتماعی

مرتضی مطهری سال ۱۳۳۱ش از قم به تهران مهاجرت کرد و در مدرسه سپهسالار (دانشگاه شهید مطهری فعلی) و مدرسه مروی تدریس کرد. نخستین اثرش یعنی شرح کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم (اثر استادش سید محمدحسین طباطبائی) را در سال ۱۳۳۲ منتشر کرد و از سال ۱۳۳۴ به تدریس در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران مشغول شد. مطهری در طول این سال‌ها با گروه فدائیان اسلام ارتباط داشت.

دستخط مرتضی مطهری در زندان موقت شهربانی؛۱۵ خرداد ۱۳۴۲

در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و در پی اعتراضات مردم به نظام سلطنتی پهلوی که امام خمینی را بازداشت کرده بود مطهری نیز به همراه عده‌ای دیگر از روحانیون، زندانی و پس از ۴۳ روز آزاد شد. بعد از قیام ۱۵ خرداد همکاری با جمعیت‌های موتلفه اسلامی را آغاز کرد. در سال ۱۳۴۴ش به خاطر انتشار دو جلد كتاب داستان راستان موفق به دریافت جایزه از یونسكو شد.

راه‌اندازی حسینیه ارشاد

اقدام به تأسیس حسینیه ارشاد به کمک چند تن از همفکران در سال ۱۳۴۶ شمسی، یکی از مهمترین کارهای مطهری دانسته شده است. مطهری در عاشورای سال ۱۳۹۰ قمری برابر با اسفند ۱۳۴۸ شمسی در حسینیه ارشاد علیه صهیونیسم سخنرانی کرد که منجر به دستگیری وی شد. او در سال ۱۳۴۹ش به خاطر دعوت به جمع‌آوری کمک برای آوارگان فلسطینی دستگیر شد و مورد بازجویی قرار گرفت و در سال ۱۳۵۰ به خاطر همکاری با حسینیه ارشاد به وسیله ساواک دستگیر و پس از بازجویی آزاد شد. اختلاف‌نظرهای موجود بین او و علی شریعتی، باعث جدایی مطهری از حسنیه ارشاد در سال ۱۳۴۹ش شد.

تدریس در حوزه علمیه قم و دانشگاه تهران

مطهری در طول سال‌های دهه ۱۳۵۰ شمسی، به توصیه امام خمینی هفته‌ای دو روز به قم عزیمت کرده و به تدریس در حوزه علمیه قم می‌پرداخت و همزمان در تهران نیز سلسله جلسات درسی در منزل و غیره تشکیل می‌داد. مطهری در سال‌های ۱۳۵۱-۱۳۵۳ش در مسجد الجواد، مسجد جاوید و مسجد ارک و دیگر مراکز دینی تهران سخنرانی می‌کرد تا این که در سال ۱۳۵۴ش ممنوع المنبر شد.

مطهری در کنار امام خمینی هنگام بازگشت از پاریس

رژیم شاه در سال ۱۳۵۵ش مطهری را (به بهانه درگیری با یک استاد کمونیست دانشکده الهیات) از دانشکده الهیات بازنشسته کرد. وی در همین سال با همکاری چند تن از روحانیان تهران، جامعه روحانیت مبارز تهران را بنیانگذاری کرد. همچنین با سفر به نجف اشرف، با امام خمینی دیدار کرد. او همچنین برخی از دروس حوزه‌های علمیه مانند شرح منظومه، شرح مطالع الانوار فی المنطق، شرح تجرید در کلام و مکاسب و کفایة الاصول را تدریس کرده است.«نگاهی به زندگی استاد شهید آیت الله مطهری»

نقش‌آفرینی در انقلاب اسلامی

مطهری در سال ۱۳۵۶ش در برگزاری چهلم شهادت مصطفی خمینی در مسجد ارک تهران نقش اصلی را داشت و امام خمینی در نامه‌ای از او خواست که از کسانی که در مسجد ارک حضور داشتند، تشکر نماید.

بعد از اوج‌گیری مبارزات مردم ایران علیه نظام پادشاهی پهلوی در سال ۱۳۵۷ش و استقرار امام خمینی در پاریس به آنجا رفت و مسئولیت تشکیل شورای انقلاب اسلامی را از طرف امام خمینی به عهده گرفت. وی هم‌چنین هنگام بازگشت امام خمینی از تبعید به ایران، عهده‌دار مسوولیت کمیته استقبال از ایشان بود و در روز ورود امام به ایران قبل از سخنرانی ایشان در بهشت زهرا سخنرانی کوتاهی ایراد کرد.

شهادت

مرتضی مطهری شامگاه ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸ش، زمانی که از شرکت در جلسه‌ای در منزل یدالله سحابی بازمی‌گشت، به دست محمدعلی بصیری، از اعضای گروه فرقان ترور شده و به شهادت رسید. پیکر مطهری در صبح پنج‌شنبه ۱۳ اردیبهشت و پس از تشییع در تهران به قم منتقل شده و آیت الله گلپایگانی برجناره وی نماز خواند. و در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س) نزدیک مرقد آیات عظام حائری، صدر، خوانساری، دفن شد. امام خمینی به مناسبت شهادت ایشان پیامی صادر کرد.

دیدگاه‌ها

مطهری برای تبیین اندیشه‌ها و آموزه‌های شیعه تلاش فراوانی کرد و آثار متعددی پدید آورد. او در این زمینه دیدگاه‌های خاص خود را نیز مطرح می‌کرد که گاه با باورهای رایج در فضای مذهبی شیعیان ایران هم‌خوانی نداشت و برخی از علمای سنتی نظریات او را نمی‌پسندیدند.

ولایت فقیه

از دیدگاه شهید مطهری در عصر غیبت فقیهان واجد شرایط از سوی امام معصوم به ولایت نصب شده و نایبان آنان به شمار می روند . او معتقد بود در عصر غیبت که حاکمیت به عنوان «فقیه جامع شرایط» واگذار شده، مردم مصادیق این عنوان را شناسایی کرده و از میان آنان یک نفر را انتخاب می کنند؛ بدین ترتیب بر اساس آموزه‌های دینی منطبق با نیاز روزِ جامعه، نظامی با هویت و اصالت دینی و برخاسته از خواست و اراده مردم مؤمن شکل می‌گیرد. چنانکه وی در تفسیر فرمان امام به نخست وزیر دولت موقت که نوشته بودند: «بر حَسَب حق شرعی و حق قانونی ناشی از آرای‏‎ ‎‏اکثریت قاطع قریب به اتفاق ملت ایران که ... نسبت به رهبری جنبش ابراز شده است،... جنابعالی را...‎ ‎‏مأمور تشکیل دولت موقت می نمایم»، می نویسد: «ولایت فقیه، یک ولایت ایدئولوژیکی است و اساساً فقیه را خود مردم انتخاب می کنند و این امر عین دموکراسی است. اگر انتخاب فقیه انتصابی بود و هر فقیهی٬ فقیه بعد از خود را تعیین می کرد، جا داشت که بگوییم این امر خلاف دموکراسی است.»

شهید مطهری معتقد است ولی فقیه مانند رییس جمهور یا نخست وزیر رییس دولت نیست؛ بلکه به عنوان یک ایدئولوگ از بالا جریانات را هدایت و کنترل می کند و بر آنها نظارت دارد: «ولایت فقیه به این معنا نیست که فقیه خود در راس دولت قرار بگیرد و عملا حکومت کند . نقش فقیه در یک کشور اسلامی؛ یعنی، کشوری که در آن مردم، اسلام را به عنوان یک ایدیولوژی پذیرفته و به آن ملتزم و متعهد هستند، نقش یک ایدیولوگ است، نه نقش یک حاکم. وظیفه ایدئولوگ این است که بر اجرای درست و صحیح ایدئولوژی نظارت داشته باشد. او صلاحیت مجری قانون و کسی را که می خواهد رییس دولت بشود و کارها را در کادر ایدیولوژی اسلام به انجام برساند، مورد نظارت و بررسی قرار دهد».

تحریفات عاشورا

سخنرانی در حسینیه ارشاد

مطهری کتاب حماسه حسینی را با نگاهی انتقادی به باورهای رایج درباره عاشورا و عزاداری‌ها و حتی تاریخ عاشورا منتشر کرد. او در کتاب خود برخی از نقل‌های تاریخی معروف مثل عروسی قاسم بن حسن در کربلا را نفی کرد و نیز وجود دختری به نام رقیه را تحریف شمرد.

او معتقد بود که باور مردم نسبت به واقعه عاشورا گرفتار تحریف معنوی شده و بیشتر مردم به جای الگوگیری از امام حسین(ع) معتقد شده‌اند که امام حسین فدا شده تا آنها به بهشت بروند.

مساله حجاب

مطهری در کتاب مساله حجاب با نگاهی سهل‌گیرتر نسبت به حجاب اظهار نظر کرده است و همین باعث شد تا برخی از علمای سنتی او را مورد انتقاد قرار دهند. مطهری خود برخی از این انتقادات را در چاپ‌های بعدی کتاب منتشر کرد.

نقد روحانیت

مطهری معتقد بود که روحانیت شیعه عوام زده شده است. وی علت این اشکال را وابسته بودن معیشت روحانیون به مردم می‌دانست و بر این نظر بود که برای جبران این معضل باید ساختار مالی حوزه علمیه تغییر کند.وی هم چنان تز «اسلام منهای روحانیت» را همواره یک تز استعماری دانسته و معتقد است هیچ چیز نمی‌تواند جانشین روحانیت بشود.

اختلاف با شریعتی

همچنین ببینید: علی شریعتی

مطهری و شریعتی(نفر سوم از چپ)

شهید مطهری اولین کسی بود که به هنرمندی و قدرت بیان دکتر شریعتی پی برد و او و پدرش محمدتقی شریعتی را برای همکاری در حسینیه ارشاد دعوت کرد. دیدگاه شهید مطهری درباره دکتر شریعتی سیر نزولی داشت؛ یعنی پس از تحولات حسینیه ارشاد و انتشار آثار دکتر شریعتی، از خوش بینی و امیدواری به آینده او، به بدبینی و ناامیدی تنازل کرد. ولی شهید مطهری به خاطر اینکه رژیم شاه بهره برداری نکند، هیچ گاه علنا اظهار نظر نمی‌کرد بلکه امیدوار بود که وی را به اصلاح آثارش ترغیب کند و تا حدی نیز موفق شد؛ حتی دکتر شریعتی قول اصلاح آثار خود را داده بود. بعد از اینکه شریعتی در ۲۹ خرداد ۱۳۵۶ در لندن از دنیا رفت به دنبال بحث‌هایی که در مورد آثار او در جامعه مطرح بود، در آذر ۱۳۵۶ اعلامیه‌ای با امضای مطهری و مهندس بازرگان منتشر شد که در آن ضمن اشاره به نقاط مثبت آثار او، نقاط منفی آثار وی نیز تذکر داده شده بود.

آثار مکتوب

مقالهٔ اصلی: فهرست آثار مرتضی مطهری

مرتضی مطهری، از سال ۱۳۲۵ش آغاز به تألیف آثاری در زمینه‌های مختلف فلسفی، اجتماعی، اخلاقی، فقهی و تاریخی کرد و بیش از ۷۰ اثر از او انتشار یافته است. او در مورد نوشته‌های خود گفته است من در ابتدای جوانی تا حال، حتّی یک سطر هم ننوشته ام که بعداً ببینم که غلط بود. بحمدالله هر چه از همان روزهای اوّل تا حالا نوشته ام و اندیشیده‌ام، هنوز هم برهمان عقیده ام. ... من این را یکی از الطاف بزرگ الاهی به خودم می دانم.

برخی از آثار او در زمان حیات و برخی دیگر پس از درگذشت وی توسط انتشارات صدرا چاپ شده است. سخنرانی‌ها و درس‌های مطهری هم در مجلد‌های مختلف چاپ و منتشر شده است. علاوه بر موارد ذکر شده، نزدیک به سی هزار برگ یادداشت و فیش تحقیقی نیز از مطهری باقی مانده است. « مجموعه آثار شهید مطهری»، مجموعه‌ای ۲۸ جلدی حاوی تمامی آثار منتشر شده از وی است که کتاب‌های با موضوعات مشابه، در مجلدات پیاپی جمع‌آوری شده است. این آثار به تفکیک موضوع عبارتند از:

تصویر روی جلد اول از مجموعه آثار شهید مطهری

• اصول عقاید، از جلد یک تا چهار: حاوی آثاری مانند عدل الهی، علل گرایش به مادیگری، جهان‌بینی توحیدی، جامعه و تاریخ، ولاها و ولایت‌ها، مدیریت و رهبری در اسلام، و توحید.
• فلسفه، از جلد پنج تا ۱۳: حاوی آثاری مانند سیر فلسفه در اسلام، شرح منظومه، اصول فلسفه و روش رئالیسم، مسئله شناخت، و نقدی بر مارکسیسم.
• تاریخ، جلد ۱۴ و ۱۵: حاوی کتاب خدمات متقابل اسلام و ایران، و همچنین فلسفه تاریخ.
• سیره معصومین، از جلد ۱۶ تا ۱۸: حاوی آثاری از جمله سیری در سیره نبوی، جاذبه و دافعه علی(ع)، سیری در نهج‌البلاغه، صلح امام حسن(ع)، حماسه حسینی، و داستان راستان.
• فقه و حقوق، از جلد ۱۹ تا ۲۱: حاوی آثاری از جمله نظام حقوق زن در اسلام، مسئله حجاب، اخلاق جنسی، امر به معروف و نهی از منکر، نظری به نظام اقتصادی اسلام، و اسلام و نیازهای زمان.
• اخلاق و عرفان، جلد ۲۲ و ۲۳: حاوی آثاری از جمله حکمت عملی،‌ فلسفه اخلاق، تعلیم و تربیت در اسلام، آزادی معنوی، احترام حقوق و تحقیر دنیا، و دعا.
• اجتماعی-سیاسی، جلد ۲۴ و ۲۵: حاوی آثاری از جمله نهضت‌های اسلامی در صد ساله اخیر، آینده انقلاب اسلامی ایران، آزادی عقیده، مشکل اساسی در سازمان روحانیت، رهبری نسل جوان، و روابط بین‌الملل اسلامی.
• تفسیر، جلد ۲۶ تا ۲۸: حاوی کتاب آشنایی با قرآن.

ایجاد تحول در نوشته‌های مذهبی

پیش از وقوع انقلاب اسلامی در ایران، نویسندگان مذهبی، اندک بودند و آنان نیز به سبک قدیم و با بیانی پیچیده و دور از سلیقه و فهم مخاطبان جدید می‌نوشتند. غالب این نویسندگان نیز چندان نگاهی به نیازهای روز مخاطبان خود نداشتند. همچنین، نوشتن در موضوعات مذهبی با قلم ساده، روان و محسوس دور از‌ شان علمای دینی محسوب می‌ شد. مطهری، با شناختی که بخشی از آن ناشی از حضور او در جامعه و فضای دانشگاه ها بود، کوشید تا فضایی نو در عرصه نویسندگی مذهبی بگشاید.

او با نوشتن کتاب هایی مثل «داستان راستان»، روایات اخلاقی و دینی را در قالب داستان‌های فارسی پرجاذبه‌ای در اختیار مخاطبان قرار داد. از سوی دیگر، علوم اسلامی مانند فقه، عرفان و فلسفه اسلامی را به زبان ساده و همه‌فهم، در کتاب هایی مانند «آشنایی با علوم اسلامی» در اختیار قشر تحصیلکرده و دانش‌پژوه نهاد.

کتاب «داستان راستان» مطهری، با شمارگان بالا منتشر می‌شد و این نشان داد که روایات دینی و تاریخی را می‌توان به زبان روز جامعه و ساده و دور از پیچیدگی‌های مصطلح بازنوشت و با استقبال نیز رو به رو شد. سبک ساده‌نویسی مطهری در موضوعات مذهبی و تبیین آموزه‌های دینی به زبان فارسی و آسان‌یاب، الگویی برای نویسندگان پس از انقلاب گشت.

نرم‌افزار مجموعه آثار

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نرم افزار مجموعه آثار شهید مطهری را به سفارش انتشارات صدرا (مرکز نشر آثار استاد شهید مطهری) به زبان فارسی تولید و عرضه کرده است. این مرکز، همچنین نرم افزار یادداشت‌های شهید مطهری را در موضوعات گوناگون تولید کرده است.

از نگاه دیگران

شخصیت‌هایی مانند امام خمینی، علامه طباطبایی و آیت الله خامنه‌ای، از شخصیت مرتضی مطهری تجلیل کرده‌اند. برخی از این موارد عبارتند از:

امام خمینی مطهری را پشتوانه‌ای محکم ودرختی ثمربخش برای حوزه های دینی، علمی و اسلامی خدمتگزاری سودمند برای ملت و کشور دانسته که در عمر کوتاه خود آثار جاویدی که پرتوی از وجدان بیدار و روح سرشار از عشق او به مکتب بود به یادگار گذاشت.

آیت الله سید علی خامنه‌ای معتقد است که کمتر کسی و کمتر اندیشمندی را مانند استاد شهید مطهری می‌توان یافت که با این ظرفیت فکری و روحی مشغول به کار باشد. وی هم‌چنان هر سخنرانیِ شهید مطهری را یک کار تخصصی و پرمایه و آثار او را از مبانی فکری نظام جمهوری اسلامی ایران برشمرده است.

علامه طباطبائی مطهری را افزون بر برخورداری از تقوا و انسانیت و جهات اخلاقی، بهره‌مند از هوشی فوق العاده‌ای دانسته که هیچ حرفی که به او گفته می‌شد ضایع نمی‌شد و هدر نمی‌رفت.

علامه طهرانی مطهّرى را کسی دانسته که پس از يک عمر درس و بحث و تدریس و خطابه و کتابت و موعظه و تحقيق و تدقيق در امور فلسفيّه... چند ساله آخر عمر چون شمعى که دائما بسوزد و آب شود، یا پروانه‏‌اى كه خود را به آتش زند، و همانند مؤمن متعهّدى شوریده‌‏وار و دلباخته، پای در میدان اتصال به باطن و ارتباط با خدای منان و اِشراب دل از فیوضات ربانیه نهاد وی بیدارى شب‌‏هاى تار و گريه و مناجات در خلوت سحرگاه و توغّل در ذکر و فکر و ممارست درس قرآن و دورى گزيدن از اهل دنيا و هواپرستان، و پيوستن به اهل الله و اولیاى خدا را نشانه سیر و سلوک مطهری برشمرده است.

اکبر هاشمی رفسنجانی براین باور است که اگر استاد مطهری زنده بود می‌توانستیم بزرگترین دانشگاه تاریخ اسلام را در دنیا به وجود بیاوریم.

آثاری درباره شهید مطهری

جایگاه مطهری چندان ویژه است که بعد از او صدها کتاب، پایان نامه، مقاله درباره زندگی و آثار او نوشته شده است. همایش‌های متعددی برای بررسی ابعاد اندیشه‌های او برگزار شده و کتاب‌های او موضوع مسابقات کتاب خوانی قرار گرفته است.

کتاب‌ها

مجموعه چلچراغ حکمت

انتشار کتاب درباره مطهری و آثار او هم چنان در فضای فکری و علمی ایران ادامه دارد. بنابر این تهیه فهرست کاملی از این آثار کاری است مشکل. در کتابی که با نام کتابشناسی توصیفی استاد شهید مطهری منتشر شده است، ۲۱۴ کتاب معرفی شده است. این کتاب در سال ۱۳۸۳ ه‍.ش منتشر شده است. در سال‌های بعد نیز کتاب‌های متعددی منتشر شده است.

مجموعه چهل جلدی «چلچراغ حکمت» تلاش کرده است تفکرات مطهری را به صورت موضوعی و تفکیک شده ارائه کند.

پایان‌نامه‌ها

در پایگاه جامع استاد شهید مطهری حدود ۱۲۰ پایان نامه با موضوع بررسی افکار شهید مطهری ثبت شده است.

مقاله‌ها

در پایگاه جامع استاد شهید مطهری بیش از ۹۰۰ مقاله با محوریت بررسی تفکرات و نظرات شهید مطهری فهرست شده است. به نظر می‌رسد مقالات منتشر شده در این زمینه بیش از این مقدار باشد.

همایش‌ها

تا کنون همایش‌ها و مراسم بزرگداشت متعددی برای معرفی مطهری برگزار شده است. مهم‌ترین این همایش‌ها همایش حکمت مطهر است که از سوی موسسه صدرا و سیمای جمهوری اسلامی ایران برگزار شده است.

موزه

شهید مطهری در سال ۱۳۴۶ش برای نزدیکی به حسینیه ارشاد، به خانه‌ای در محله قلهک نقل مکان کرد و ۹ سال در آن خانه سکونت کرد و بیش­ترین آثار خود را در این خانه تالیف کرد. این خانه در سال ۱۳۸۶ شمسی تبدیل به موزه شهید مطهری شده است. خانه دو طبقه دارد. در طبقه اول دست‌نوشته‌ها و وسایل شخصی شهید مطهری و در طبقه دوم که قرائت خانه‌ای هم دارد، کتاب‌های آن شهید به نمایش درآمده است. شناسایی، گردآوری، ساماندهی، معرفی و نگهداری از آثار استاد شهید از اصلی ترین اهداف این خانه تاریخی است. فضای مناسبی هم برای پژوهشگرانی که قصد مطالعه آثار استاد مطهری را دارند٬ در آنجا مهیاست. برگزاری سمینارها و نشست‌هایی با موضوع آثار استاد نیز از مهم‌ترین برنامه‌های گروهی این خانه موزه است.

منابع

• انتشارات صدرا، سیری در زندگانی استاد مطهری، تهران، ۱۳۷۶ش.
• «حکمت مطهَّر (ویژه سالروز شهادت استاد مرتضی مطهری)»، گلبرگ، اردیبهشت ۱۳۸۳ش، شماره ۵۰.
• سیدناصری٬ حمیدرضا٬ ستوده٬ امیررضا٬ پاره‌ای از خورشید (گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی استاد مطهری)٬ تهران٬ ذکر٬ ۱۳۷۷ش.
• شفیعی دارابی، حسین٬‌ یادواره شهید مطهری، اداره اوقاف و امور خيريه قم٬ ۱۳۶۰ش.
• «گاه‌شمار زندگی استاد شهید مطهری»، در سایت مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.
• گلی زواره، غلامرضا، «قله پارسایی (شرح حال شیخ محمد حسین مطهری، پدر شهید مطهری)»، مبلغان، خرداد و تیر ۱۳۸۶، شماره۹۲.
• مجموعه آثار استاد شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، تهران.
• «مطهری انقلابی حقیقی بود...»، مصاحبه با حجت‌الاسلام والمسلمین شیخ علی اصغر مروارید، در مجله شاهد یاران، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۵ش، ش۵و۶.
• «مطهری در قامت همسر: هر کس احساس می‌کرد تنها فرد زندگی آقاست»، مصاحبه با عالیه روحانی، در مجله شاهد یاران، ش۵و۶، فروردین و اردیبهشت ۱۳۸۵ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران و قم، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
• مطهرى، مرتضى، يادداشتهاى استاد مطهرى، (١٥ج)، انتشارات صدرا، تهران، ١٣٧٨ش.
• مطهری٬ مرتضى، پیرامون انقلاب اسلامی، قم٬ صدرا.
• نصری، عبدالله٬ حاصل عمر: سیری در اندیشه‌های استاد مطهری، تهران٬ دفتر نشر فرهنگ اسلامی٬ ۱۳۸۶ش.

پیوند به بیرون

• پایگاه جامع استاد شهید مرتضی مطهری
• دانلود آثار شهید مطهری
• بنیاد علمی و فرهنگی استاد شهید مرتضی مطهری
• مطالعه و دانلود آثار شهید مطهری
• استاد شهید مرتضی مطهری، رموز توفیق و ماندگاری