حسینعلی منتظری (۱۳۰۱-۱۳۸۸ش) از مراجع تقلید شیعه، عضو شورای انقلاب اسلامی ایران، رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی، مدرس حوزه علمیه قم و قائم‌مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش بود. او در فروردین سال ۱۳۶۸ش از قائم‌مقام رهبری عزل شد.
| مرجع تقلید | |
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| تاریخ تولد | سال ۱۳۰۱ش |
| زادگاه | نجف‌آباد اصفهان |
| تاریخ وفات | ۲۹ آذر سال ۱۳۸۸ش |
| محل دفن | حرم حضرت معصومه(س) |
| شهر وفات | قم |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سیدمحمد محقق داماد • آیت‌الله بهاءالدینی • علامه طباطبایی • آیت‌الله بروجردی • امام خمینی |
| تألیفات | دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه • سفیر حق و صفیر وحی و ... |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | عضو شورای انقلاب اسلامی ایران • رئیس مجلس خبرگان قانون اساسی • مدرس حوزه علمیه قم • عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم • قائم‌مقام رهبری جمهوری اسلامی ایران از ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ش |
| اجتماعی | تأسیس دانشگاه امام صادق(ع) • تعیین قضات شرع و ائمه جمعه |
| وبگاه رسمی | https://amontazeri.com |
منتظری نزد آیت‌الله بروجردی و امام خمینی درس خوانده است. او پیش از انقلاب در مبارزات علیه حکومت پهلوی، بارها زندانی و تبعید شد. پیشنهاد نامگذاری هفته وحدت، تأسیس شورای مدیریت حوزه علمیه قم، تأسیس دانشگاه امام صادق(ع)، تعیین قضات شرع و ائمه جمعه، از فعالیت‌های او بوده است.
منتظری تألیفاتی دارد ازجمله آنها کتاب دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة است که حاصل درس‌های او در تبیین نظریه ولایت فقیه است.
زندگینامه و تحصیلات
حسینعلی منتظری در سال ۱۳۰۱ش (۱۳۴۰ق/۱۹۲۲م) در نجف‌آباد اصفهان متولد شد.[۱] پدرش حاج‌علی، کشاورز بود که در کنار کار روزانه‌اش امام جماعت می‌شد و سخنرانی می‌کرد.[۲] منتظری از هفت‌سالگی یادگیری ادبیات فارسی و صرف و نحو را آغاز کرد.[۳] او بخشی از شرح لمعه و بخشی از رسائل و مکاسب را نزد محمدحسن عالم خواند.[۴] همچنین قسمتی از رسائل را از سید مهدی حجازی آموخت. با رحیم ارباب قسمتی از منظومه منطق را خواند[۵] و در درس نهج‌البلاغه میرزا علی‌آقا شیرازی شرکت می‌کرد.[۶] هیأت، فارسی و تشریح الافلاک شیخ بهایی در علم هیأت را از مجدالعلماء آموخت.[۷]
مهاجرت به قم
منتظری در سال ۱۳۲۰ش در ۱۹ سالگی به قم مهاجرت کرد،[۸] او در درس سید محمد محقق داماد با مرتضی مطهری آشنا شد و با یکدیگر هم‌حجره و هم‌بحث و هم‌درس شدند.[۹] قسمت‌هایی از کتاب مکاسب را در درس عبدالرزاق قایینی شرکت کرد و نزد آیت‌الله بهاءالدینی قسمتی از رسائل را خواند.[۱۰] کفایه و قسمتی از مکاسب را در کلاس درس سید محمد محقق داماد شرکت کرد. منظومه حکمت،[۱۱] کتاب اسفار[۱۲] و بخشی از کفایه را نزد امام خمینی خواند.[۱۳] همچنین در دروس اخلاق او شرکت کرد.[۱۴]
به مدت ده سال در درس علامه طباطبایی شرکت کرد.[۱۵] قسمتی از منظومه حکمت را با جواد فریدنی[۱۶] و کتاب شوارق را با سید احمد خوانساری خواند.[۱۷] ده ماه در درس اصول سید محمد حجت کوه‌کمری[۱۸] و چند سال هم در درس خارج فقه و اصول آیت‌الله بروجردی شرکت کرد.[۱۹]
وی همچنین در سال ۱۳۲۳ش از افراد استقبال‌کننده از آیت‌الله بروجردی هنگام ورود به قم بود.[۲۰]
درگذشت
منتظری در ۲۹ آذر سال ۱۳۸۸ش در قم درگذشت و پس از تشییع، در حرم حضرت معصومه(س) دفن شد.[۲۱]
تدریس و تألیف
منتظری در فقه، اصول و معارف اسلامی تألیفاتی دارد. برخی از آنها حاصل تدریس او و برخی نیز توسط او نگارش شده است. دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، شرح خطبه حضرت فاطمه زهرا(س)، اسلام دین فطرت، موعود ادیان، مجازات‌های اسلامی و حقوق بشر، حکومت دینی و حقوق انسان و مبانی نظری نبوت، نهایة الاصول تقریر درس اصول آیت‌الله بروجردی، البدرالزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر تقریر درس فقه آیت‌الله بروجردی، کتاب الزکاه، کتاب الخمس و الانفال، محاضرات فی الاصول، کتاب الصلاه، کتاب الصوم و رساله توضیح‌المسائل.
دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة
منتظری از سال ۱۳۶۴ش بحث حکومت اسلامی را آغاز کرد که بیشتر از چهار سال ادامه داشت. حاصل این تدریس، کتاب چهار جلدی «دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة» است که بین سال‌های ۱۳۶۶ تا ۱۳۷۰ش منتشر شد.منتظری در این کتاب از نظریه انتخابی بودن ولایت فقیه دفاع کرده است.[۲۲] از این‌رو معتقد بود مردم می‌توانند با توجه به شرایط زمانی، اختیارات کمتر یا بیشتری را به فقیه واگذار کنند.[۲۳] البته می‌گویند او زمانی که ریاست مجلس خبرگان را بر عهده داشت به پیروی از استادان خود ولایت فقیه را انتصابی می‌دانست.[۲۴]
سفیر حق و صفیر وحی
کتاب «سفیر حق و صفیر وحی» گفتگو و پاسخ منتظری به نظریه عبدالکریم سروش است. سروش درباره کیفیت وحی معتقد بود که مضمون و معنای وحی از سوی وحی بر جان پیامبر(ص) نشسته است اما کلمات و قالب‌ها بر اساس انتخاب پیامبر(ص) است. منتظری با نقد نظریه سروش، استدلال می‌کند که به اجماع اهل اسلام معنا و الفاظ قرآن از سوی مبدءِ غیبی وحی بوده است.[۲۵]
رساله حقوق
رساله حقوق کتابی است برگرفته از رساله حقوق امام سجاد(ع)، در این کتاب مباحث حقوق بشر طرح و بررسی شده است این کتاب در ۱۳۴ صفحه در سال ۱۳۸۳ش منتشر شده است.[۲۶]
تدریس نهج البلاغه
منتظری از آغاز انقلاب اسلامی درس‌هایی از نهج البلاغه را برای عموم مردم تدریس می‌کرد. در سال‌های نخست انقلاب، این درس‌ها از رادیو و تلویزیون ایران پخش و قسمت‌هایی از آن توسط نهادها به صورت کتاب منتشر شد. مؤسسه روزنامه اطلاعات بخشی از این درس‌ها را با عنوان شرح خطبه قاصعه انتشار داد. متن پیاده شده این‌درس‌ها در ۱۲ جلد چاپ شده است.[۲۷]
او تدریس خارج فقه در حوزه علمیه قم را از شهریور ۱۳۵۹ش شروع کرد.
امام خمینی در مواردی احتیاط‌های فقهی را به او ارجاع داده است از جمله آنها می‌توان جریمۀ مالی به عنوان تعزیر، حد و مرز موسیقی و غنا، و احتیاطات موجود در فقه فتوایی خود را نام برد.از اوایل پائیز ۱۳۶۱ش امامان جمعه و جماعات برخی از شهرهای ایران خواستار انتشار آرای فقهی و رساله عملیه او جهت ارجاع احتیاطات واجب امام خمینی به او شدند. رساله توضیح‌المسائل آقای منتظری در اوایل سال ۱۳۶۳ش منتشر شد. روش فقه او تطبیقی یا مقارن بود او در هنگام بررسی مسائل فقهی، روایات و فتاوای اهل‌سنت را نیز ملاحظه می‌کرد. در روش فقهی او توجه به شرایط صدور روایات و شرایط اجتماعی و ذهنی راویان احادیث مهم است.
فعالیت‌های سیاسی قبل از انقلاب
منتظری از مبارزان علیه حکومت پهلوی بود. وی از سال ۱۳۴۰ش و بعد از درگذشت آیت‌الله بروجردی، معتقد به اعلمیت امام خمینی برای مرجعیت بود و در مبارزات علیه پهلوی از یاران اصلی امام خمینی محسوب می‌شد و از سال ۱۳۴۲ش تا ۱۳۵۷ش چند بار زندانی و تبعید شد. بخشی از فعالیت‌های او عباتند از:
- منتظری از مؤسسان تشکلی بود که با حضور مدرسان حوزه علمیه، فعالیت‌های مذهبی-سیاسی انجام می‌دادند و از حامیان اصلی نهضت امام خمینی بودند. این تشکل بعدها به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم مشهور شد.[۲۸]
- بعد از بازداشت امام خمینی در قیام ۱۵ خرداد، تلگرامی مبنی بر حمایت از امام خمینی با عنوان مرجعیت، تنظیم و به امضای علما رساند[۲۹] و همین مسأله باعث دستگیری چند روزه منتظری شد.
- عید نوروز سال ۱۳۴۵ش، پس از دستگیری محمد منتظری به دلیل پخش اعلامیه، ساواک پدرش را نیز بازداشت کرده و هفت ماه زندانی شد.[۳۰]
- در سال ۱۳۴۶ش جهت زیارت عتبات عالیات و ملاقات با امام خمینی راهی عراق شد، اما هنگام بازگشت از عراق دستگیر و روانه زندان گردید، که پس از حدود پنج ماه به مسجدسلیمان تبعید شد.[۳۱]
- در سال ۱۳۴۷ش و به‌دنبال سخنرانی در خطبه‌های نمازجمعه نجف‌آباد دستگیر و به سه سال زندان و در دادگاه تجدیدنظر به یک سال و نیم زندان محکوم شد و به زندان قصر انتقال داده شد.
- در سال ۱۳۴۹ش، منتظری دستگیر و به نجف‌آباد تبعید شد.[۳۲] در سال ۱۳۵۲ش او به سه سال تبعید در طبس محکوم شد.[۳۳] در اواسط سال ۱۳۵۳ش حکومت پهلوی به تبعید مجدد وی تصمیم گرفت و او را از طبس به خلخال[۳۴] و بعد از مدتی به سقز منتقل کرد.[۳۵]
- در تیر ۱۳۵۴ش از تبعیدگاه سقز به زندانی در تهران منتقل کردند و به ده سال زندان محکوم شد.[۳۶] اما پس از گذراندن حدود سه سال و نیم از دوران محکومیت به همراه سید محمود طالقانی در ۸ آبان ۱۳۵۷ش از زندان آزاد شد.[۳۷]
فعالیت‌های سیاسی پس از انقلاب اسلامی
با تشکیل شورای انقلاب در دی ۱۳۵۷ش، منتظری به عضویت این شورا درآمد[۳۸] او در انتخابات خبرگان قانون اساسی، به‌عنوان یکی از نمایندگان تهران انتخاب شد[۳۹] و به ریاست مجلس خبرگان برگزیده شد.[۴۰] بعد از درگذشت سید محمود طالقانی، امام خمینی در ۲۱ شهریور ۱۳۵۸ش، منتطری را به امامت جمعه تهران نیز منصوب کرد[۴۱] و تا دی ۱۳۵۸ش (زمان بازگشتش به قم) این منصب را بر عهده داشت.[۴۲]
منتظری با موافقت امام خمینی شورای مدیریت حوزه علمیه قم را تأسیس کرد.[۴۳] همچنین مجمع نمایندگان طلاب حوزه با پیام امام و با پیگیری‌های او تشکیل شد.[۴۴] تاسیس مرکز جهانی علوم اسلامی ویژه طلاب غیرایرانی،[۴۵] تاسیس مدارس علمیه رسول اکرم(ص)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و بعثت[۴۶]، تأسیس مدرسه عالی تخصصی فقه،[۴۷] تأسیس مدارس علمیه در خارج کشور[۴۸] و بازسازی و گسترش مدرسه دارالشفاء قم از اقدامات منتظری در حوزه‌های علمیه بود.[۴۹]
به پیشنهاد او از ۱۲ تا ۱۷ ربیع‌الاول به هفته وحدت[۵۰] و روز نیمه شعبان به عنوان روز جهانی مستضعفین نامگذاری شد.
قائم‌مقام رهبری
منتظری، در ۲۵ تیر سال ۱۳۶۴ش از سوی نمایندگان مجلس خبرگان رهبری به‌عنوان قائم‌مقام رهبری انتخاب شد. برخی معتقدند این انتخاب بدون مشورت با امام خمینی صورت گرفت.[۵۱] [یادداشت ۱] منتظری در این دوران برای انجمن اسلامی دانشجویان خارج کشور نماینده تعیین کرد، هیأت‌هایی به کشورهای مختلف جهت معرفی اهداف انقلاب اسلامی ایران اعزام کرد. ائمه جمعه برخی از شهرها، قضات قوه قضائیه، نمایندگانی برای دانشگاه‌ها تعیین و به‌مناسبت اعیاد گروهی از زندانیان را عفو می‌کرد.[۵۳] دانشگاه امام صادق(ع) با همراهی او شکل گرفت،[۵۴] طلاب و مبلغان را جهت تدریس معارف اسلامی به دانشگاه‌ها اعزام کرد، ستاد مرکزی جهت تقسیم اراضی زیر نظر او شکل گرفت، دادگاه عالی انقلاب در قم با نظارت او تشکیل شد.
عزل از قائم‌مقامی
امام خمینی در فروردین ۱۳۶۸ش در نامه‌ای به منتظری، او را فاقد صلاحیت و مشروعیت آینده رهبری نظام جمهوری اسلامی دانست و دلیل آن را سپردن نظام به دست لیبرال‌ها و از طریق آنان به منافقین عنوان کرد. امام در این نامه سوگند یاد کرد که از همان ابتدا با قائم‌مقامی منتظری مخالف بوده است اما رأی نمایندگان خبرگان را پذیرفته است.[۵۵] منتظری در پاسخ به این نامه، نامه‌ای به امام نوشت و از عدم آمادگی خود برای قائم‌مقامی سخن گفت که مورد موافقت امام خمینی قرار گرفت.[۵۶] منتظری یک سال پس از انتخاب به قائم‌مقام رهبری، به دستگیری سید مهدی هاشمی برادر داماد خود و همچنین به اعدام برخی از زندانیان سیاسی که اکثراً از منافقین بودند اعتراض کرده بود و در دفاع از آنان سخن گفته بود. امام خمینی در نامه خود به منتظری به حمایت از منافقین و سید مهدی هاشمی اشاره کرده است. همچنین در نامه امام به نمایندگان مجلس شورای اسلامی آمده است: «بيش از دو سال است در اعلاميهها و پيغام‌ها تمام تلاش خود را نموده است تا قضيه بدين جا ختم نگردد، ولى متأسفانه موفق نشد».[۵۷] از جمله در نامه‌ای به تاریخ ۱۲ مهر ۱۳۶۵ش، نسبت به حمایت از سید مهدی هاشمی هشدار داده بود.[۵۸]
ری‌شهری نیز درباره دستگیری سید مهدی هاشمی و عدم همکاری منتظری گفته است:
«ما برای این که با پشتوانه قوی جلو برویم، موضوع را با امام در میان گذاشتیم و از ایشان سؤال کردیم که آیا اجازه می‌دهید اقدامات لازم را انجام دهیم یا خیر. امام فرمودند: جلو بروید و ببینید ماجرا چیست. ما تصور می‌کردیم آقای منتظری در این موضوع با ما همراه شوند و در جهت رسیدگی به اقدامات غیرقانونی این افراد با ما همکاری داشته باشند...، اما وقتی این موضوع را با ایشان مطرح کردیم، دیدم آقای منتظری خیلی عادی برخورد می‌کنند و به نوعی کار‌های این افراد را توجیه می‌کند. ایشان گفتند مدارک را به من بدهید. مدارک را به ایشان دادیم و بعدها متوجه شدیم آقای منتظری مدارک را به سید مهدی هاشمی تحویل داده تا از جریان پرونده‌ها باخبر باشد.»[۵۹]
به‌دنبال عزل منتظری، نام و عکس‌های او از کتب درسی، ادارات دولتی و معابر عمومی جمع شد. در ۲۳ آبان سال ۱۳۷۶ش منتظری در سخنرانی ۱۳ رجب، بر محدود بودن قدرت رهبری تأکید کرد و به عملکرد برخی از نهادهای نظام اعتراض نمود که با تجمعات و اعتراضات برخی از حوزویان مواجه شد.[۶۰]
پانویس
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۳.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۴.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۴.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۵۸.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۶۸.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۶۶.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۷۵.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۸۷.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۸۸.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۸۸.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۱.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۱۹۳.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۰.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۴ و۹۵.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۳.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۹۵.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۰.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۱۰۸ و ۱۰۹.
- ↑ https://irdc.ir/fa/news/8262/تعبیر-امام-خمینی-درباره-درس-آیت‌الله-بروجردی-درس-ایشان-جوری-است-که-طلبه‌ها-را-مجتهد-می‌کند
- ↑ تدفین آیت‌الله منتظری در حرم حضرت معصومه(ع)، سایت خبر آنلاین.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۴۱۵.
- ↑ منتظری، انتقاد از خود، ۱۳۸۵ش، ص۳۰.
- ↑ سیر تطور اندیشه آیت‌الله منتظری درباره دین و سیاست
- ↑ منتظری، ۱۳۸۷ش، ص۱۴.
- ↑ باقی،نگاهی به پنج کتاب آیت‌الله منتظری، ص۴۶.
- ↑ باقی، نگاهی به پنج کتاب آیت‌الله منتظری، ص۴۴.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ خاطرات آیت‌الله منتظری، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۴.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۱۵۰.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۳۰۶.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۴.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۷۷۶.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۸۱۸.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۸۶۲.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۹۰۸.
- ↑ لطفی، ستیز با ستم، ۱۳۸۷ش، ص۱۱۰۸.
- ↑ رجایی و نوروزی، نقش شورای انقلاب در تحولات ایران، ۱۳۹۴ش، ص۱۱۱.
- ↑ حسینعلی منتظری نجف‌آبادی، سایت دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
- ↑ صورت مشروح مذاکرات مجلس بررسی نهایی قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ج۱، ص۲۱.
- ↑ نگاه کنید به امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۹، ص۴۹۲.
- ↑ نگاه کنید به امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۲، ص۱۱۶.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
- ↑ آیت‌الله منتظری به روایت عمادالدین باقی، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
- ↑ «زندگینامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت‌الله منتظری.
- ↑ «از پیشنهاد آیت‌الله منتظری تا حرمت سب صحابه»، سایت ایلنا.
- ↑ مؤسسه مطالعاتی تاریخ معاصر ایران
- ↑ خمینی، صحیفه نور، ج۲۱، ص۱۱۲.
- ↑ زندگینامه حضرت آیت‌الله حسینعلی منتظری، پایگاه اطلاع‌رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- ↑ تأسیس دانشگاه امام صادق از زبان آیت‌الله مهدوی کنی، خبرگزاری فارس.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۳۳۰.
- ↑ نگاه کنید به امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۳۳۳-۳۳۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۳۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۱۳۶-۱۳۷.
- ↑ «دلایل عزل منتظری از کسوت قائم مقامی»، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ شیرعلی‌نیا، روایتی از زندگی و زمانه حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، ۱۳۹۴ش، ص۵۹۶.
یادداشت
منابع
- باقی، عمادالدین، حقوق انسان و حقوق خدا (نگاهی به پنج کتاب آیت‌الله منتظری)، مجله ایراندخت شماره ۴۱، دی ماه ۱۳۸۸ش.
- خاطرات آیت‌الله منتظری، بی‌جا، نسخه الکترونیک، ۱۳۷۹ش.
- رجایی، غلامعلی و نوزوری، جواد، نقش شورای انقلاب در تحولات ایران (۱۳۵۹-۱۳۵۷)، فصلنامه ژرفا پژوه، ۱۳۹۴ش.
- «زندگینامه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله منتظری، تاریخ بازدید ۱۳۹۷/۲/۲۳ش.
- شیرعلی‌نیا، جعفر، روایتی از زندگی و زمانه حضرت آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، تهران، ۱۳۹۴ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۳۸۹ش.
- لطفی، مجتبی، ستیز با ستم: بخشی از اسناد مبارزات حضرت آیت الله العظمی منتظری ۱۳۵۷ – ۱۳۳۰، نسخه الکترونیک، قم، ۱۳۸۷ش.
- منتظری، حسینعلی، انتقاد از خود، نسخه الکترونیک، ۱۳۸۷ش.
- منتظری، حسینعلی، گفتگوی سفیر حق و صفیر وحی، نسخه الکترونیک، ۱۳۸۷ش.
- تدفین آیت‌الله منتظری در حرم حضرت معصومه(ع)، سایت خبر آنلاین، تاریخ انتشار خبر: ۲۹ آذر ۱۳۸۸ش.
- زندگینامه حضرت آیت‌الله حسینعلی منتظری، پایگاه اطلاع‌رسانی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- تأسیس دانشگاه امام صادق از زبان آیت‌الله مهدوی کنی، خبرگزاری فارس.
- «دلایل عزل منتظری از کسوت قائم مقامی»، باشگاه خبرنگاران جوان، ، تاریخ انتشار خبر: ۰۶ فروردین ۱۳۹۸ش.
- آیت‌الله منتظری به روایت عمادالدین باقی، سایت تاریخ ایرانی.
- حسینعلی منتظری نجف‌آبادی، سایت دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری.
- https://irdc.ir/fa/news/8262/تعبیر-امام-خمینی-درباره-درس-آیت‌الله-بروجردی-درس-ایشان-جوری-است-که-طلبه‌ها-را-مجتهد-می‌کند
- مراجع تقلید ساکن قم
- مراجع تقلید قرن ۱۵ (قمری)
- مراجع تقلید قرن ۱۴ (شمسی)
- روحانیان فعال در انقلاب اسلامی ایران
- مدفونان در حرم حضرت معصومه
- شاگردان امام خمینی
- شاگردان آیت‌الله بروجردی
- نمایندگان مجلس خبرگان قانون اساسی در ایران
- امامان جمعه تهران
- شاگردان سید محمد محقق داماد
- روحانیان تبعیدشده حکومت پهلوی
- روحانیان سیاستمدار شیعه
- مدافعان تقریب مذاهب اسلامی
- روحانیان شیعه اهل اصفهان
- شاگردان علامه طباطبایی
- شارحان نهج البلاغه قرن ۱۴ (شمسی)
- مدرسان حوزه علمیه قم قرن ۱۴ (شمسی)
- پژوهشگران فقه سیاسی
- دانشآموختگان حوزه علمیه قم (پس از سال ۱۳۰۰ شمسی)
- زندانیان حکومت پهلوی