جواهر المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی‌طالب (کتاب)

جواهر المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی طالب

اطلاعات کتاب
نویسنده	شمس‌الدین باعونى‏ (متوفای ۸۷۱ق)
تاریخ نگارش	قرن نهم
موضوع	مناقب امام على(ع)
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	مجمع احياء الثقافة الاسلامية
تاریخ نشر	۱۴۱۵ق

جَواهرُ المَطالب فی مَناقب الإمام علی بن أبی طالب(ع) کتابی به زبان عربی اثر شمس‌الدین باعونی (درگذشت ۸۷۱ق) عالم اهل سنت است. این اثر با موضوع مناقب امام علی(ع) با تکیه بر منابع اهل سنت نوشته شده است.

درباره مؤلف

شمس‌الدین باعونی دمشقی در سال ۷۸۰ق در دمشق زاده شد. او به «باعون» از روستاهای منطقه «عَجْلون» در شرق اردن منسوب است. عنوان «باعونی» نسبت مشترکی برای اعضای خاندانی شافعی‌مذهب در صَفَد بود که حدود یک قرن از اواسط سده نهم قمری در جایگاه‌های مختلف فرهنگی درخشیدند. وی با آنکه سنی مذهب بود، اما به علی(ع) و فرزندانش علاقه زیادی داشت.

معرفی کلی

کتاب، چنانکه مؤلف در فهرست عناوین مشخص کرده، در ۸۰ باب تنظیم شده، اما در چاپ موجود که بر اساس نسخه ناقصی انجام گرفته، ۷۹ باب دارد و هر باب به موضوعی خاص و یا منقبتی ویژه از امام علی(ع) اختصاص دارد و چند باب آخر به گوشه‌هایی از زندگانی حسنین پرداخته است.

نخستین مطلب کتاب درباره نسب شریف امیرالمؤمنین است که همان نسب رسول خدا است و تنها در پدر با هم تفاوت دارند. نسب پیامبر این است: (محمد بن عبد الله بن عبد المطلب) و نسب امام علی این‌گونه است:(علی ابن أبی طالب بن عبد المطلب) در ادامه به برخی از ویژگی‌های نیاکان مشترک پیامبر و امیرالمؤمنین اشاراتی شده است. آخرین بخش کتاب باب ۷۶ است که اختصاص دارد به بیان دشمنی بنی‌امیه و بنی‌ عبدشمس با امیرالمؤمنین(ع) و نقل اسباب و عوامل این دشمنی و جدایی مردم از آن حضرت.

انگیزه تألیف

باعونی پس از دیدن کتاب ابن جوزی در مناقب عمر بن خطاب، مصمم شده کتابی در مناقب امام علی(ع) بنویسد. این مطلب را آقا بزرگ تهرانی از نسخه خطی کتاب باعونی نقل کرده که اینک در نسخه چاپی کتاب موجود نیست.

نگرش مؤلف

نویسنده در نقل فضایل امام علی(ع)، گاه به افراط گراییده و مطالبی نقل کرده که امام را فراتر از بشر قرار داده است. او اعتقاد و احترامی برای شخصیت‌هایی مانند معاویه، عمرو عاص و مروان قائل نیست و سمت و سوی گزارش‌های گردآوری‌شده در این کتاب به زیان آن‌هاست؛ چنانکه مروان را از مسببان فتنه قتل عثمان می‌داند. او بر خلاف نویسندگان افراطی اهل سنت، هنگام یاد کردن شیعه، از آنان بدگویی نکرده است. در این کتاب، گوشه‌هایی از اختلافات و درگیری میان صحابه آمده و در خطبه کتاب، منزلت والای امام علی را یاد می‌کند و با توجه به صفاتی که برای او می‌شمرد، وی را در ردیف انبیاء قرار می‌دهد.

باعونی در مقدمه کتاب، با بیانی ادیبانه سخن می‌گوید. بررسی نسب، نام و قیافه ظاهری امام در ابواب اولیه کتاب صورت گرفته و در ادامه، هر یک از مناقب علی(ع) یا مقاطع زندگی وی در یک باب بررسی شده که حجم هر باب، از یک صفحه تا چندین صفحه است.

مولف، امام علی(ع) را اولین مرد مسلمان می‌داند و مواردی چون حدیث رد شمس را نیز در فضائل آن حضرت نقل می‌کند. همچنین برخی از کرامات و ویژگی‌های عامیانه را برای امام علی بیان می‌کند.

منابع کتاب

نویسنده برای نگارش کتاب خویش، از منابع بسیاری استفاده کرده و در متن از نام نویسنده یا کتاب نام برده که اکثر این کتب اینک در دسترس است. منابع مورد استفاده وی را می‌توان در چهار دسته منابع حدیثی، تاریخی، شرح حال و فرهنگ و ادب دسته‌بندی کرد. بیشترین استفاده را وی از کتاب «مسند و مناقب» احمد بن حنبل برده و سپس به ترتیب از کتاب ترمذی، مسلم، ابن حبان، بخاری و مواردی از ابن اسحاق، طبری، ابن اثیر، ابن جوزی صاحب مرآة الزمان، العقد الفرید و... نقل می‌کند. منبع باعونی در نقل خطبه مفصل حضرت زهرا و سخنان وی، نثر الدرر منصور بن حسین آبی است که نویسنده‌ای شیعی محسوب می‌شود.

اهمیت

نویسندگان شیعی در ادوار بعد، از این کتاب استفاده کرده‌اند. مجلسی در منابع بحارالانوار، از جواهر المطالب نام برده است. همچنین نویسندگان معاصر شیعه مانند مرعشی نجفی در شرح احقاق الحق و سید محسن امین در اعیان الشیعة به طور گسترده مطالبی از این کتاب نقل کرده‌اند.

نسخه‌ها

نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه عمومی امام رضا(ع) در مشهد از نُسَخ قرن دهم قمری موجود است که تاریخ وقف آن سال ۱۰۶۷ق بوده و تا باب ۵۹ کتاب در آن دیده می‌شود. نسخه‌ای را آقا بزرگ تهرانی نزد محمدکاظم طریحی دیده و مشخص نیست این همان نسخه مشهد بوده یا نسخه دومی از کتاب است.