عبدالجواد ادیب نیشابوری

عبدالجواد ادیب نیشابوری (۱۲۴۳ـ۱۳۰۵ش)، ادیب، مدرس و شاعر دوره مشروطه و مقیم مشهد بود. او از یک چشم، نابینا بود و علاوه بر شعر و ادبیات فارسی در ادبیات عرب نیز مهارت داشت. او بیش از ۴۰ سال در حوزه علمیه مشهد تدریس کرد.از شاگردان او می‌توان به ملک الشعرای بهار، بدیع الزمان فروزانفر، ادیب طوسی اشاره کرد. دیوان اشعار ادیب، حاوی ۶ هزار بیت از شعرهای او است.

عبدالجواد ادیب نیشابوری

ادیب، مدرس و شاعر دوره مشروطه
اطلاعات فردی
تاریخ تولد	۱۲۸۱ق
زادگاه	روستای بجن‌گرد (بیژن‌گُرد) از توابع نیشابور
تاریخ وفات	۱۵ ذی‌القعده ۱۳۴۴ق /۶ خرداد ۱۳۰۵ش
محل دفن	حرم امام رضا(ع)
اطلاعات علمی
شاگردان	سید عبدالاعلی سبزواری • محمدعلی مدرس افغانی • ملک الشعرای بهار • بدیع الزمان فروزانفر • ادیب طوسی
سایر	تدریس در حوزه علمیه مشهد

زندگی

او در روستای بجن‌گرد (بیژن‌گُرد) از توابع نیشابور زاده شد. ولادت او را در ۱۲۸۴ق و ۱۲۸۰ق نوشته‌اند، اما چنان‌چه او خود گفته، سال تولدش ۱۲۸۱ق بوده است. پدرش، کشاورزی تنگدست بود. عبدالجواد در ۴ سالگی به بیماری آبله مبتلا شد و بینایی یک چشم خود را از دست داد و برای چشم دیگر نیز بینایی اندکی ماند، از این رو، پدرش او را به مکتب نمی‌فرستاد. اما عبدالجواد با نمایاندن حافظه قوی و استعداد خود به پدر، او را بر آن داشت که فرزند را به مکتب بسپارد. ادیب در ۱۵ ذی‌القعده سال ۱۳۴۴ق برابر با ۶ خرداد ۱۳۰۵ش درگذشت. و در یکی از رواق‌های حرم امام رضا(ع) به خاک سپرده شد. در مجلس بزرگداشت وی که در انجمن ادبی خراسان برپا شد، دوستان و شاگردان او خطابه‌ها و مرثیه‌ها سرودند.

تحصیلات

ادیب نیشابوری پس از فراگیری خواندن و نوشتن و آموختن مقدمات زبان عربی در زادگاه خود، رهسپار نیشابور شد و در مدرسه گلشن دروس مقدماتی عربی را ادامه داد و منطق را فراگرفت. سپس برای تکمیل آموخته‌های خویش در حدود سال ۱۲۹۷ق به مشهد رفت و در مدارس خیرات خان، فاضل خان و نواب مسکن گزید.

ادیب در مشهد، برخی از متون عربی مانند شرح قَطر النَّدی و بَلُّ الصَّدى اثر ابن هشام(ابومحمد عبدالله جمال‌الدین بن هشام انصاری متوفی ۷۶۱ ق)، شرح سیوطی بر الفیه ابن مالک و شرح جامی بر کافیه ابن حاجب را نزد چند تن از استادان آموخت، اما پس از آن دیگر نزد استادی نرفت و سطوح عالی ادبیات عرب و کتاب‌هایی چون مغنی اللبیب ابن هشام، مطول تفتازانی، مقامات بدیعی و مقامات حریری را با مطالعه و ممارست خویش فرا می‌گرفت و در همان حال سطوح پایین‌تر را درس می‌داد. ادیب پیش از مرگ پدرش سفری به نیشابور کرد و در حدود سال ۱۳۱۰ق به مشهد بازگشت و تا پایان عمر در مدرسه نواب اقامت گزید و تدریس جدی او از همین سال آغاز شد.

تدریس

ادیب در دو سطح متوسط و عالی تدریس می‌کرد. در سطح متوسط برای عموم طلاب بیشتر شرح نظّام بر الشافیه ابن حاجب، مغنی و مطول می‌گفت و برای شاگردان خصوصی، سطح عالی ادبیات عرب را از متن‌هایی چون مقامات بدیعی و مقامات حریری و معلقات سبع، حماسه ابوتمام و مجموعه‌ای در باب عروض که خود گرد آورده بود، درس می‌داد و گاه منظومه ملا هادی سبزواری در فلسفه و منطق را نیز تدریس می‌کرد.

جایگاه ادبی

تسلط و مهارت ادیب در فنون ادبی و محفوظات نظم و نثر عربی و پارسی او، شگفتی همگان را برمی‌انگیخت. ادیب در علوم عقلی و نقلی چون فلسفه، نجوم، ریاضیات، طب، موسیقی نظری، فقه، اصول، رجال و تاریخ دستی داشت. شیوه تدریس او خطابی بود و شاگرد اجازه بحث و پرسش نداشت. وی بر آن بود که با این روش درس را به گونه‌ای تقریر کند که هیچ اشکالی حتی برای شاگردی با پایین‌ترین سطح استعداد، بر جای نماند.

شاگردان

ادیب به لفظ قلم سخن می‌گفت و به یاری حافظه، تمامی دانسته‌های خویش را به صورت منسجم به شاگردان القا می‌کرد و گاه بیش از ۳۰۰ طالب علم در جلسه درسش حضور می‌یافتند. نخستین دانشکده ادبیات در ایران، به دست شاگردان او تأسیس شد. از دانش‌آموختگان مکتب وی می‌توان به این اسامی اشاره کرد:

1. ملک الشعرای بهار
2. بدیع الزمان فروزانفر
3. محمد علی مدرس افغانی
4. حسینعلی راشد
5. محمد تقی مدرس رضوی
6. محمدابراهیم آیتی
7. محمد پروین گنابادی
8. سید عبدالاعلی سبزواری
9. ادیب طوسی
10. سید محمد باقر عربشاهی سبزواری
11. محمود فرخ
12. مجدالعلای بوستان

به گفته پروین گنابادی، هنگامی که قصیده دماوند، سروده محمدتقی بهار به چاپ رسید، ادیب با آنکه رنجشی از ملک‌الشعرا در دل داشت، از خواندن سروده او بسیار به وجد آمد و بهار را استاد شاعران ایران خواند.

ویژگی‌های اخلاقی

دوری از مناصب و صاحب‌منصبان

ادیب با آنکه تنگدست بود، همگان از مناعت طبع و عزت نفس او یاد می‌کرده‌اند. وی به مستمری سالانه مدرسه نواب و عایدی اندکی که از ملک ارثی به او می‌رسید، بسنده می‌کرد و دعوت ثروتمندان و خان‌های خراسان را نمی‌پذیرفت و در اواخر عمر از بزرگان جز صیدعلی خان با کسی مراوده نداشت و در برابر صاحب‌منصبان سر تعظیم فرود نمی‌آورد و کسی را مدح نمی‌کرد. با این حال او در مراسم افتتاح مجلس شورای ملی، قصیده‌ای در ستایش مظفرالدین شاه خوانده است.مطهری در کتاب تعلیم و تربیت در اسلام از ارادت ادیب به امام رضا(ع) داستانی را با واسطه نقل کرده که نشانگر اخلاص او نسبت به مقام امامان است.

پیشنهاد ریاست انجمن ادبی خراسان را نیز با سخنانی گزنده و تند رد کرد و به گفته ادیب طوسی حتی پیشنهاد مدرسی آستان قدس رضوی را که مستمری قابل توجهی داشت، نپذیرفت. زندگی او در در درس و بحث خلاصه می‌شد. تنها یک بار در اواخر عمر به زادگاهش و کاشمر و مَحوَلات (از بخش‌های تربت حیدریه) سفر کرد. تنها تفریح او گردش در باغ‌های مشهد بود که آن هم به بحث‌های ادبی می‌گذشت و گاه در پایان هفته به منزل دوستانش از جمله ایرج میرزا و میرزا قهرمان (شکسته) می‌رفت. وضع ظاهری ادیب بر خلاف محیط طلبگی آن روز، آمیزه‌ای از سنت‌های قدیم و جدید بود. با این حال نسبت به امور مذهبی تعصب داشت.

کم‌توجهی به مسائل روز

ادیب نیمه دوم زندگی خود را در دوره مشروطه سپری کرد. با این حال شعر او کمتر رنگ شعر مشروطه به خود گرفت. او به دلیل سبب معاشرت با برخی شاعران این دوره از جمله ایرج میرزا، بی‌تردید با انواع شعر زمان خود آشنایی داشت، اما همواره به سنت‌های کهن شعر پارسی پایبند بود و می‌توان او را از پشتیبانان بازگشت ادبی و احیای شعر قدما برشمرد. بنابراین، ادیب در حوزه معانی و صور خیال و کاربرد صنایع ادبی و آرایش‌های لفظی نوآوری نداشت.

وی چنان شیفته شاعران دوره سامانی و غزنوی بود که از کاربرد واژگان ترکستانی و یاد کردن از شهرهای ماوراءالنهر که هرگز آنها را ندیده بود، ابایی نداشت و این شیوه، انتقاد برخی از شاگردان او مثل ملک الشعرای بهار را برانگیخته بود.

رویدادهای مهم تاریخ ایران مانند نهضت تنباکو (۱۳۰۹ق)، حوادث زمان مشروطیت و حتی آنچه در خراسان رخ می‌داد، نظیر حمله نظامی روس‌ها به آستان قدس رضوی (۱۳۳۰ق)، و قیام کلنل محمد تقی خان پسیان (۱۳۰۰ش) انعکاسی در شعر او نداشت. با این همه، او از آن گروه شاعرانی نبود که یکسره به حوادث روزگار بی‌اعتنا باشد. ادیب از آشفتگی اوضاع اجتماعی و سیاسی نگران و از نفوذ بیگانگان در کشور ناخرسند بود. ستایش او از سروده‌های سیاسی احمد بهار بر ضد انگلیس‌ها حاکی از همین امر است. شعر سیاسی ادیب اندک و کم تأثیر است.

محتوا و سبک شعر

سروده‌های ادیب را می‌توان به ۳ دسته تقسیم کرد:

1. اشعاری که در جوانی به پیروی از قاآنی سروده است که بعدها آنها را نمی‌پسندید.
2. اشعاری که به تشویق صیدعلی خان پس از آشنایی با شعرای سبک خراسانی سرود. این شعرها به سبب برخورداری از واژگانی غنی بسیار استادانه دانسته شده است.
3. اشعار عرفانی و صوفیانه‌ای که به سبک صفای اصفهانی سروده، و گویا خود نوع اخیر را بیشتر می‌پسندیده است.

ویژگی‌های شعری

امتیاز شعر ادیب در موسیقی آن است. تنوع وزن‌ها و قافیه‌ها و استفاده از وزن‌های سریع و نشاط‌آور و گاه مهجور، تناسب واژگان و بهره‌گیری از قوافی میانی، به شعر او آهنگی پرنشاط و دلنشین بخشیده است. شعرشناسی ادیب همچون پیشینیان وی غریزی، و بر پایه نقد لفظی استوار بود و در این راه گاه با شهامت به انتقاد از سعدی و تمجید از ابوحنیفه اسکافی می‌پرداخت.

وی شعرشناسی خود را مدیون استاد خود صیدعلی خان می‌دانست و همواره می‌کوشید این فن را در میان شاگردانش رواج دهد. ملک الشعرای بهار نیز سبک‌شناسی خود را وامدار این دو استاد دانسته است. ادیب به هنگام تحصیل در نیشابور با دیوان قاآنی آشنا شد. از این رو در آغاز به سبک وی اشعاری می‌سرود و گاه شعرهای او را تضمین می‌کرد، اما پس از ورود به مشهد و دیدار با صیدعلی خان درگزی و به اشارت وی، به سبک خراسانی روی آورد و با آثار شاعرانی چون فردوسی، فرخی سیستانی، منوچهری، عسجدی، و مسعود سعد سلمان آشنا شد و پس از آن، اشعار قاآنی در نظر او سست می‌نمود. پیوند و ارادت ادیب به صیدعلی خان تا قتل او در ۱۳۳۶ق پایدار بود و این دو به استقبال یکدیگر شعرها سرودند.

مراودات ادبی

ادیب گرچه خود را شاعرتر از استاد خود صیدعلی خان می‌دانست، اما در شعرشناسی به برتری او اذعان داشت. مرگ صیدعلی خان، تاثیر فراوانی بر ادیب گذاشت. گویا آشنایی و همنشینی ادیب با اصحاب سراچه که گروهی صوفی‌منش در مشهد بودند هم توسط صیدعلی خان بوده است و چه بسا آشنایی و ارتباط ادیب با میرزا حبیب خراسانی (درگذشته ۱۳۲۷ق)، عارف نامی خراسان، در همین جمع صورت گرفته باشد. این دو شطحیات و اشعاری به استقبال یکدیگر سروده‌اند. گرایش ادیب به تصوف و گوشه‌نشینی، احتمالا تحت تأثیر این گروه بوده است.

ادیب در سرودن اشعار عرفانی از صفای اصفهانی (درگذشته ۱۳۰۹ق) شاعر شوریده‌حال و منزوی نیز سخت متأثر بود. آگاهی‌هایی که ادیب از اواخر زندگانی صفا به دست داده، بسیار نادر است.

از کسانی که ادیب تا پایان عمر با آنان معاشرت دائمی داشت، ایرج میرزا بود.( بزرگ‌ترین شاعر مشروطه ۱۳۰۴-۱۲۵۲ش) در این همنشینی که گاه دیگران از جمله میرزا قهرمان نیز حضور داشتند، از مسائل ادبی و سیاسی گفتگو می‌شد. ادیب با آنکه با ایرج میرزا اختلاف سبک داشت، شعر او را می‌ستود. ایرج میرزا نیز به ادیب ارادت تمام داشت و در عارف‌نامه خود، او را بزرگ داشته و از ادیب پیشاوری برتر دانسته است.

آثار

از ادیب به سبب ضعف بینایی آثار اندکی بر جای مانده است.

1. بخشی از ابتدای شرح معلقات سبع
2. چند بخش در تلخیص شرح خطیب تبریزی بر حماسه ابوتمام
3. رساله‌ای در جمع مابین عروض فارسی و عربی
4. برخی از تقریرات او مانند «تاریخچه گرگان» نخستین بار در نشریه دبستان، و نیز نکاتی درباره شعر و شاعری در دانشوران خراسان به چاپ رسیده است.
5. دیوان: هر چند دیوان کامل اشعار او در دست نیست، اما چند نفر به جمع‌آوری اشعار او اقدام کرده‌اند.
   1. دیوان جمع‌آوری شده توسط اشراق: شاگرد وی اشراق، دیوان استاد را با بالغ بر ۶ هزار بیت از اشعار پارسی گرد‌ آورد که مفقود است. طبسی به جز اشعار پراکنده، از ۳ هزار بیت شعر ادیب یاد کرده که هیچ‌گاه به چاپ نرسید.
   2. لآلی مکنون: عباس زرین‌قلم خراسانی بخشی از اشعار ادیب را با عنوانی لآلی مکنون در ۱۳۳۳ش در مشهد منتشر ساخت که حدود هزار بیت از اشعار پارسی ادیب را دربرمی‌گیرد و از اشعار عربی تنها دو بیت در پایان این مجموعه آمده است. مرزآبادی در رساله دکتری خود به تصحیح اشعار لآلی مکنون دست یازیده، و ۶۱ بیت فارسی و ۹ بیت عربی به آن افزوده است. نقل قول‌های شفاهی مؤلف از شاگردان ادیب که در منابع دیگر یافت نمی‌شود، بر ارزش رساله می‌افزاید. آخرین تصحیح انتقادی از دیوان همراه با زندگی‌نامه ادیب به کوشش جلالی پندری به چاپ رسیده است. مؤلف با کاوش فراوان در مآخذ توانسته است ابیات دیوان را به ۱۱۸۹ بیت برساند.