حسین بن سعید اهوازی
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسین بن سعید اهوازی |
| خویشاوندان | حسن بن سعید اهوازی |
| ولادت | ؟ کوفه |
| محل زندگی | کوفه، اهواز، قم |
| وفات | بعد از ۲۵۴ق ، قم |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) |
| مشایخ | ابن ابی عُمَیر، علی بن نعمان، حسن بن محبوب و محمد بن سَنان |
| شاگردان | احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادری، احمد بن محمد بن خالد برقی، و احمد بن محمد دینوری |
حسین بن سعید اهوازی، فقیه و محدث امامی نیمه اول قرن سوم که همراه با برادرش حسن، آثار فقهی و حدیثی مهمی تألیف کرد. نام وی در اسنادِ بیش از پنج‌هزار حدیث شیعه آمده است.
وی از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بوده است.
ولادت و نسب
حسین بن سعید، در کوفه به دنیا آمد، ولی سال تولدش مشخص نیست. درباره پدرش سعید، در منابع فقط به این نکته اشاره شده که لقب او دَنْدان بوده[۱] و ابن داوود حلی نام وی را در شمار راویان مجهول آورده است.[۲]
به گزارش منابع، حسین و حسن بن سعید و نیاکانشان از آزادشدگان (موالی) امام سجاد(ع) بودند.[۳] دو دایی آنها، علی بن یحیی و جعفر بن یحیی، که به ترتیب از یاران امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بودند، در منابع علم رجال، ثقه معرفی شده‌اند.[۴]
اساتید (مشایخ)
حسین‌بن سعید از اصحاب امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) به‌شمار می‌رود.[۵] او از این امامان بدون واسطه حدیث نقل کرده و به واسطه مشایخی چون ابن ابی عُمَیر، ایوب بن نوح بن دراج[۶]، علی بن نُعمان، حسن بن محبوب و محمد بن سَنان از امامان پیشین هم روایت کرده است.[۷]
به نوشته نجاشی،[۸] نقلِ بی‌واسطه حسین‌بن سعید از فَضّالة بن ایوب (زنده در ۱۸۳ق)[۹] و زُرعة بن محمد حَضْرَمی (زنده تا ۱۸۳)، که در پاره‌ای منابع به آن اشاره شده است، ممکن نیست و او، به‌واسطه برادرش حسن، از آنان روایت کرده است. احتمالاً در نسخ قدیمی نام حسین، به اشتباه، به جای حسن ضبط شده است.[۱۰]
شاگردان
از جمله شاگردان و راویان حدیث از او، احمد بن محمد بن عیسی اشعری ، احمد بن ادریس (متوفی ۳۰۶)، احمد بن محمد بن خالد برقی (متوفی ۲۸۰)، و احمد بن محمد دینوری (متوفی ۲۸۲) بودند.[۱۱] حسین بن سعید پیش از مرگش کتاب‌های خود را به فرزند میزبان خود در قم، حسین بن حسن بن ابان، داد و از این‌رو، ابن ابان همه کتاب‌های حسین بن سعید را روایت کرده است.[۱۲]
از منظر عالمان شیعه
عالمان رجالی چون برقی[۱۳] و طوسی،[۱۴] حسین‌بن سعید را فردی موثق دانسته‌اند. وجود نام وی در اسنادِ بیش از پنج‌هزار حدیث موجود شیعه، نشان‌دهنده رتبه والای او در فقه و حدیث است.[۱۵] فقها و سیره‌نگاران نیز مقام او را ستوده‌اند. مثلاً محقق حلی[۱۶] او را از فقهای معتبر شمرده و ابن ندیم وی و برادرش حسن را آگاه‌ترین افراد عصر خود به فقه و آثار شیعه دانسته است.
آثار
نجاشی نام کتاب‌های حسین بن سعید را چنین ذکر کرده است:
- الوضوء
- الصلوة
- الزکاة
- الصوم
- الحج
- النکاح
- الطلاق
- العِتْق و التدبیر و المکاتبة
- الاَیمان و النذور
- التجارات و الاجارات
- الخمس
- الشهادات
- الصید و الذبائح
- المکاسب
- الاشربة
- الزیارات
- التقیه
- الرَّدُ علی‌الغُلاة
- المناقب
- المثالب
- الزهد
- المروّة
- حقوق المؤمنین و فضلهم
- تفسیرالقرآن
- الوصایا
- الفرائض
- الحدود
- الدیات
- الملاحم
- الدعاء.
در فهرست‌های متأخر، نام برخی کتاب‌ها با اندکی تفاوت آمده است.[۱۷]
نکته مهم درباره نام و تعداد کتاب‌های حسین بن سعید آن است که نجاشی و شیخ طوسی در شرح حال برخی فقها و محدّثان، آنان را مانند حسین بن سعید، دارای سی کتاب یا بیشتر دانسته‌اند، از جمله صفوان بن یحیی، محمد بن سَنان، موسی بن قاسم بَجَلی (زنده تا ۲۲۰)، علی بن مهزیار اهوازی (متوفی ح ۲۵۴)، محمد بن اَوْرَمه قمی (زنده تا ۲۵۴)، محمد بن حسن صفّار (متوفی ۲۹۰)، محمد بن علی صیرفی کوفی و یونس بن عبدالرحمان.[۱۸]
بدین‌ترتیب نام و تعداد کتاب‌های سی‌گانه حسین بن سعید در فقه و حدیث شیعه نمادی برای یک دوره کامل موضوعات فقهی بوده است و از این‌رو گاه مجموعه آثار فقهی برخی فقها که از لحاظ اعتبار یا تعداد یا نام با کتاب‌های سی‌گانه مزبور مشابهت داشته‌اند «کتاب کامل» یا «کتاب مُکَمَّل» خوانده شده‌اند.[۱۹]
همچنین بر پایه پژوهشی جدید، کتابی که با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمد بن محمد بن عیسی قلمداد گردیده، در واقع گزیده و تلفیقی از کتاب‌های سی‌گانه حسین بن سعید است یا لااقل بخش عمده کتاب، اثر اوست، زیرا در اسناد احادیثِ اثر یادشده، نام افرادی مانند محمد بن فُضَیل، نَضْرِ بن سُوَید و فَضالة بن ایوب وجود دارد که احمدبن محمد بن عیسی از آنان روایت نمی‌کرده است و آنان فقط از مشایخ حسین‌بن سعید بوده‌اند.[۲۰] با این همه، باتوجه به شهرتِ کتاب‌های حسین بن سعید و در دسترس نبودن بیشتر آنها به شکل اصلی خود، آثار وی جای پژوهش و تفحص بسیار دارد.
آثار غیرفقهی
بیشتر کتاب‌های حسین بن سعید درون‌مایه فقهی دارند، ولی در میان آنها دو اثر اخلاقی، که اینک در دسترس‌اند، یعنی کتاب المؤمن و کتاب‌الزهد، و اثری کلامی با نام الرّدُ عَلَی اَلغُلاة (الغالیة) و نیز کتاب‌التفسیر به‌چشم می‌خورد. احادیث کتاب‌الزهد غالباً با عبارت «حَدَّثَنا حسین بن سعید» آغاز می‌شود که دالّ بر این است که راوی کتاب، از فرزندان یا شاگردان حسین بن سعید، مانند علی‌بن حاتِم، بوده است.[۲۱]
برخی از عناوین فصول این کتاب، که از نوع اندرزنامه است، عبارتند از: فضیلت سکوت و ترک دنیا، حسن خلق، مدارا و غضب، نیکی به پدر و مادر و اعضای خانواده، نحوه رفتار با بردگان (زیردستان)، حقیقت دنیا و طالبان آن، تواضع و تکبر، توبه و استغفار، گریه کردن از ترس خدا و اوصاف بهشت و جهنم.
کتاب‌الزهد را علی‌بن حاتِم قزوینی تلخیص کرده است.[۲۲]
علاوه بر کتاب‌های مذکور، اثری با نام کتاب البهار به حسین بن سعید نسبت داده شده که نسخه‌ای قدیمی از آن نزد رضی‌الدین علی بن طاووس بوده و او در کتاب خود، الیقین، از آن نقل‌قول کرده است.[۲۳]
وفات
حسین بن سعید و برادرش حسن از کوفه به اهواز رفتند. پس از مدتی، حسین به قم مهاجرت کرد و در آنجا سکنا گزید. میزبان او در قم حسن بن ابان قمی بود. حسین‌بن سعید در قم درگذشت. سال درگذشت او مشخص نیست، ولی گفته‌اند که تا ۲۵۴ق زنده بوده است.[۲۴]
پانویس
- ↑ کشی، ص۵۵۱؛ علامه حلّی، ص۹۹
- ↑ ابن داود، ص۵۵۳
- ↑ کشی، ص۵۵۱؛ طوسی، فهرست، ص۱۳۶، ۱۴۹
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۶۰، ۳۷۴؛ نجاشی، ص۵۸.
- ↑ برقی، ص۵۴، ۵۶؛ طوسی، رجال، ص۳۵۵، ۳۷۴، ۳۸۵
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۶۳.
- ↑ حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ص۱۹، ۲۳، ۲۶، ۲۹، ۹۷-۹۹؛ طوسی، فهرست، ص۱۶۲؛ تفرشی، ج۲، ص۹۲
- ↑ نجاشی ص۳۱۱
- ↑ شوشتری، ج۳، ص۴۵۹
- ↑ مامقانی، ج۲۲، ص۱۰۳
- ↑ طوسی، فهرست، ص۲۲، ۱۶۲، ۱۹۵، ۴۸۱؛ تفرشی، ج۲، ص۹۱-۹۲
- ↑ طوسی، رجال، ص۴۲۴؛ طوسی، تهذیب، ج۱۰، مشیخه، ص۶۶
- ↑ برقی، ص۵۴، ۵۶
- ↑ طوسی، ۱۴۱۵، ص۳۵۵
- ↑ خویی، ج۵، ص۲۴۵-۲۶۵
- ↑ محقق حلی ج۱، ص۳۳
- ↑ ابن‌شهر آشوب، ص۴۰؛ خویی، ج۵، ص۲۴۴؛ کولبرگ، ص۱۵۰
- ↑ نجاشی، ص۲۵۳، ۲۶۲؛ طوسی، فهرست، ص۲۴۲،۲۶۵، ۴۰۶-۴۰۸،۴۱۲،۴۵۳،۵۱۱
- ↑ نجاشی، ص۲۶۲؛ آقابزرگ طهرانی، ج۱۶، ص۲۹۹، ج۱۷، ص۲۵۱
- ↑ شبیری، ص۲۳-۲۶
- ↑ حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، مقدمه عرفانیان، صف، نیز برای نمونه رجوع کنید به همان، ص۱۲
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱۲، ص۶۴، ج۲۰، ص۲۰۴
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۳، ص۱۵۷؛ کولبرگ، ص۱۳۳-۱۳۴
- ↑ ابن‌ندیم، ص۲۷۷؛ نجاشی، ص۵۹-۶۰؛ طوسی، فهرست، ص۱۴۹؛ موسوعة طبقات الفقهاء، ج۳، ص۲۲۰
یادداشت
منابع
- ابن ندیم، کتاب الفهرست، چاپ محمدرضا تجدد، تهران ۱۳۵۰ش.
- ابن‌بابویه، کتاب‌مَن‌لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن‌غضائری، الرجال‌لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، قم، ۱۴۲۲ق.
- برقی، احمد بن محمد، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، ۱۳۴۲ش.
- حسین بن سعید اهوازی، الزهد، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم، ۱۳۹۹ق.
- حسین بن سعید اهوازی، کتاب‌المؤمن، چاپ مرتضی حسین صدرالافاضل، کراچی ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، قم، مرکز نشر آثار الشیعة، ۱۴۱۰ق.
- شبیری، محمدجواد، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین‌بن سعید؟»، آینه پژوهش، سال ۸،ش ۴ (مهر آبان ۱۳۷۶).
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلّی، حسن‌بن یوسف، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۷ق.
- کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفةالرجال، [تلخیص] محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
- مامقانی، عبداللّه، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳؛
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح‌المختصر، ج ۱، قم، ۱۳۶۴ش.
- مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، بیروت ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
- موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸-۱۴۲۴ق.
- نجاشی، احمدبن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دایرة المعارف بزرگ اسلامی