آفرین لاهوری
| اطلاعات | |
|---|---|
| لقب | شاه فقیرالله |
| ملیت | پاکستان |
| محل زندگی | لاهور |
| محل دفن | لاهور - خانه‌اش |
| دیوان اشعار | کلیات آفرین لاهوری |
| تخلص | آفرین |
| تأثیرگذاشته بر | حاکم لاهوری |
آفَرینِ لاهوری مشهور به شاه فقیرالله (حدود ۱۰۷۰-۱۱۵۴ق)، از شاعران شیعی اهل پاکستان در قرن دوازدهم قمری. از آثار مشهور وی سه مثنوی راز و نیاز یا هیر و رانجها، انبان معرفت، ابجد فکر و تعدادی قصیده و غزل است که مجموعاً با عنوان کلیات آفرین، در دو بخش گردآوری شده است. او در اشعارش از پیامبر اسلام(ص)، ائمه(ع) و شهدای کربلا با احترام یاد کرده و غزل‌هایی در ستایش آنان و ترجیع‌بندی درباره شهادت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) سروده است. وی از صائب تأثیر پذیرفته و خود بر شاعرانی چون حاکم لاهوری تأثیر گذاشته است.
نام و نسب
آفرین از قبیله جویه و خاندان شیعی گوجر در لاهور بود.[۱] تذکره‌نویسان از تاریخ تولد آفرین یاد نکرده‌اند، اما با توجه به اینکه حاکم لاهوری شاگرد و همشهری آفرین، سن او را هشتاد و چند سال و تاریخ وفاتش را ۱۱۵۴ نوشته است[۲]، می‌توان گفت تولد او ۱۰۷۴ یا اندکی پیشتر بوده است.[۳]
آقا بزرگ تهرانی در الذریعة و مدرس تبریزی در ریحانة الادب، او را با نام شاه فقیرالله از بزرگان زرتشتی لاهور دانسته‌اند که اسلام آورده و در سال ۱۱۴۳ یا ۱۱۵۳ق درگذشته است.[۴] برخی معتقدند آقابزرگ و صاحب ریحانة الادب او را با آفرین دیگری خلط کرده‌اند. زیرا آن دو آنچه را که سامی در قاموس الاعلام نوشته[۵]، عیناً ترجمه کرده‌اند و سامی بدون مأخذ و منبع او را از اکابر مجوسان لاهور دانسته که اسلام آورده است. همچنین ذکر دو تاریخ وفات را شاهدی بر این خلط گرفته‌اند.[۶] آفتاب رای لکهنوی از دو شاعر دیگر به نام‌های شمس الدین و میرزا زین‌العابدین اصفهانی با تخلص آفرین یاد کرده است.[۷] در صبح گلشن نیز از آفرین الله آبادی یاد شده است.[۸] آقابزرگ از دیوان او به «دیوان آفرین الله آبادی» یاد می‌کند که این نیز خود می‌تواند شاهد دیگری بر این خلط باشد.[۹]
زندگی‌نامه
آفرین در لاهور زاده شد[۱۰] و در محله بخاری این شهر سکونت داشت.[۱۱] حاکم لاهوری، از دیدار آفرین در خردسالی با ناصر علی سرهندی(۱۰۴۸-۱۱۰۸) یاد می‌کند.[۱۲] در ۲۰ سالگی با یکی از شاگردان صائب به نام حاجی فریدون متخلص به سابق دیدار می‌کند و در مجلس حفظه الله خان به شعرخوانی می‌پردازد او با اغلب ادبای عصر در ارتباط بود خان آروز از نامه‌های او یاد می‌کند.[۱۳]
او در نوجوانی، به شعر فارسی علاقه بسیار یافت و از سرودههای شاعران بزرگ این زبان بسیار حفظ کرد. بعدها به تدریس مثنوی مولوی پرداخت. اما مضامین و اندیشههای تازه، فراوان دارد.[۱۴]
آفرین در ۱۱۵۴ق درگذشت و در خانه‌اش مدفون شد، حاکم لاهوری قطعۀ وفاتش را «رفت نقاد معنی از عالم» سروده است.[۱۵]
آفرین زندگی درویشانه‌ای داشت، او با مأموران محلی مغولان که بر هندوستان حکمرانی می‌کردند، آشنایی داشت. از همنشینی با حکام پرهیز می‌کرد، چنانکه عبدالصمد خان بارها خواستار دیدار او شده بود، اما آفرین نمی‌پذیرفت، تا سرانجام به اصرار این دیدار روی داد عبدالصمد خان و فرزندش زکریا خان در بزرگداشت آفرین کوشیدند و یک روپیه مقرری روزانه آفرین تعیین شد.[۱۶] سلوک درویشانه، کاربرد مضامین عرفانی در اشعار و یاد کردن از پیر چشت در غزلی گرایش آفرین را به تصوف نشان می‌دهد.[۱۷] وی با اینکه طبعی صوفیانه داشت، اما به هیچ یک از سلسلههای صوفیان متعلق نبود.
آفرین لاهوری در مجالس ادبی که در صحن مسجد وزیر خان لاهور برگزار می‌شد شرکت می‌کرد و به خاطر مقام والایش در صدر می‌نشست[۱۸]، تذکره نویسان در حکایاتی که بیانگر شعردانی و حدت ذهن آفرین است به مناسب خوانی و پاسخ گویی او به مشکلات شعری اشاره می‌کنند.[۱۹] واله داغستانی[۲۰] در ۱۱۴۷ و آزاد بلگرامی[۲۱] در سال‌های ۱۱۴۳ و ۱۱۴۷ در لاهور با او دیدار کرده‌اند.
محتوای اشعار
 | این صفحه یا بخش حاوی متن نستعلیق است. بدون قلم (فونت) مناسب، ممکن است به جای خط نستعلیق نوشته را با خط عادی ببینید.
|
شعر او پر از احساسات عارفانه است. او در اشعارش از پیامبر اسلام(ص) و ائمّه اطهار(ع) و شهدای کربلا با احترام و شیفتگی بسیار سخن گفته است. شعر او از عیوب عَروضی خالی نیست.[۲۲] آفرین به اهل بیت ارادت می‌ورزید، غزل‌هایی در ستایش آنان[۲۳]و ترجیع‌بند مفصلی در شهادت امام حسن(ع) و امام حسین(ع) با مطلع ذیل سروده است:
آثار
- دیوان اشعار: نخستین مجلد از کلیات آفرین لاهوری در ۱۹۶۷م به اهتمام غلام ربانی عزیر، در انتشارات پنجابی ادبی آکادمی لاهور به چاپ رسید، این دیوان دارای ۸۶۹ غزل، ۱۴ رباعی، ۱۳ تضمین از صائب، طالب آملی، امیرخسرو دهلوی، سعدی، فغانی، نظیری، حافظ و فصیحی هروی در بخشی مستقل از دیگر غزل‌ها، یک مخمس، ترکیب بند در مدح حضرت رسول(ص)، ترجیع بند در شهادت امام حسن و امام حسین، مستزاد، دو ماده تاریخ و قطعه‌ای در وفات یکی از بزرگان دین با تاریخ ۱۱۵۱ق است. مجلد دوم دارای ۳۸ قصیده و سه مثنوی هیر و رانجها، انبان معرفت و ابجد فکر است، که تا سال ۱۳۹۰ش چاپ نشده است[۲۴]، ذبیح الله صفا نسخه‌ای از دیوان آفرین را با تاریخ تحریر ۱۱۴۷ق در کتابخانه موزه بریتانیا مشاهده کرده که بیش از ۴۰،۰۰۰ بیت داشته است[۲۵]، اما واله داغستانی دیوان آفرین را حدود ده، دوازده هزار بیت[۲۶]، و حاکم لاهوری پنج، شش هزار بیت[۲۷] نوشته‌اند. در فهرست مشترک نسخه‌های خطی پاکستان، چهار نسخه از این دیوان معرفی شده که نسخه‌ای بدون آغاز و انجام دارای ۷،۳۰۰ بیت است.[۲۸][۲۹] آقابزرگ تهرانی «دیوان آفرین الله آبادی» که اشعاری به فارسی در آن گرد آمده، را از آثار او معرفی می‌کند.[۳۰] احتمالا اینجا خلطی صورت گرفته است.
- مثنوی ابجد فکر: منظومه‌ای عرفانی است که در بحر خفیف مخبون سروده شده است آفرین در آغاز آن به ستایش اورنگ زیب می‌پردازد، ابجد فکر دارای بخش‌های مناجات، مدح خدا، وصف پیامبر(ص)، مدح اورنگ زیب، ظهور آدم، صبر، توکل، هوا و هوس، رضا، حکایت ابراهیم ادهم، عشق و حکایت در این معنا و خاتمة الکتاب است. دو نسخه از ابجد فکر در کتابخانه موزه کراچی(N.M 1963-262) و گنج بخش(ش ۳۷۶۸) وجود دارد.[۳۱]
- مثنوی مهتاب و کتان (جان و دل)؛ داستان عاشقانه شاهزاده‌ای به نام دل و دختری به نام جان است و در بحر هزج مسدس محذوف سروده شده است، نسخه‌ای ناتمام از این مثنوی در دانشگاه پنجاب، مجموعه آذر(ش o7309) نگهدری می‌شود.[۳۲]
- مثنوی هیر و رانجها: داستان عشق رانجها به دختری به نام هیر است که از افسانه‌های کهن هندی به شمار می‌رود. آفرین این مثنوی را پیرامون ۲۱۳۲ بیت و در بحر متقارب مثمن محذوف سروده است، آزاد بلگرامی در نخستین دیدار خود در ۱۱۴۳ق با آفرین در او را سرگرم سرودن این مثنوی دیده است، این منظومه به فرخ سیر (۱۱۲۵- ۱۱۳۱) پیشکش شده است و دو بار در امرتسر (۱۳۱۹ق) و کراچی (۱۹۵۷) به چاپ رسیده است.
- انبان معرفت: این مثنوی در بحر رمل مسدس مخبون محذوفی[۳۳] و در روزگار بهادرشاه سروده شده است[۳۴] و تا کنون نسخه‌ای از آن معرفی نشده است.
شاگردان
در تذکره‌های مختلف از شاعرانی یاد شده است یا شاگرد آفرین بوده‌اند و یا از او اصلاح شعر گرفته‌اند.
- حاکم لاهوری؛ به شاگردی آفرین افتخار می‌کند.[۳۵]
- میرمحمد زمان لاهوری (مفتون)
- حاجی بیگ لاهوری (هنر)
- میرزا نصرالله بیگ لاهوری (یتیم)
- میر عالی نسب لاهوری(وجدان)
- نورالعین بتالوی (واقف)
- ابوالحسن قابل خان لاهوری (میرزا)
- صوفی مشتاق احمد لاهوری (مشتاق)
- کشمیری ثم لاهوری (سرآمد)
- محمد احسن لاهوری (خبرت)
- عبدالعزیز لاهوری (تحسین)[۳۶]
حاکم لاهوری، از میراحمد فائق، خواجه عبدالله سامی و میر محمد علی رائج سیالکوتی به هم مشق و هم طرح آفرین یاد کرده است.[۳۷]
تک نگاری
در زبان فارسی کمتر به معرفی آفرین پرداخته شده است، به جز چند سطری در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی و منبعی که این مقاله از آن گرفته شده، در فهرست مقالات فارسی، مقاله‌ای درباره آفرین لاهوری معرفی نشده است. مصحح کلیات آفرین لاهوری در مقدمه‌ای چهار صفحه‌ای به زبان اردو به معرفی آفرین پرداخته است. و در مجلد سوم کتاب «پاکستان مین فارسی و ادب» که در پاکستان چاپ شده است، زندگی و آثار آفرین در مقاله‌ای به زبان اردو نیز مورد بررسی قرار گرفته است.[۳۸] کتاب احوال و افکار و آثار شاه فقیرالله آفرین لاهوری درباره آفرین به زبان اردو توسط محمد عرفان در ۱۹۸۶م منتشر شده است. چاپ این کتاب سنگی و کاتب آن انصار احمد عمری است.[۳۹][۴۰]
پانویس
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، ۱۹۰۰م، ص۳۰؛ صدیق حسن، شمع انجمن، ۱۲۹۲ق، ص۳۴.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۲۲.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص۳۷.
- ↑ مدرس تبریزی، ج۱، ص۵۱؛ آقا بزرگ، الذریعه، ج۹، ص۱۰.
- ↑ قاموس الاعلام، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص۴۹.
- ↑ لکنهوی، تذکره ریاض العارفین، اسلام آباد، ص۱۳-۱۴.
- ↑ حسن خان، صبح گلشن، ۱۲۹۵ق، ص۷.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ج۹، ص۱۰.
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، ۱۹۰۰م، ص۳۰؛ صدیق حسن، شمع انجمن، ۱۲۹۲ق، ص۳۴.
- ↑ آزاد بلگرامی، آزاد بلگرامی، مآثر الکلام، ۱۳۲۸ق، ص۲۰۵.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۱۹.
- ↑ خان آرزو، مجمع النفایس، ۱۳۸۵ش، ص۴۳.
- ↑ مولوی، «آفرین لاهوری»، ج۱، ص۴۴۹.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۲۳.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۳۰.
- ↑ کلیات، ص۹۲؛ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص۳۹.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۲۰.
- ↑ مظفر، روز روشن، ۱۲۹۷ق، ص۷۹۴؛ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، ص۲۹؛ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۱۹-۲۱.
- ↑ واله داغستانی، تذکرة ریاض الشعراء، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، ۱۹۰۰م، ص۲۹؛ آزاد بلگرامی، مآثر الکلام، ۱۳۲۸ق، ص۲۰۶.
- ↑ خوشگو، سفینه، ۱۹۵۹م، ج۳، ص۲۴۰.
- ↑ آفرین لاهوری، کلیات، غزل‌های ص۳۳، ۱۷۰،۱۸۷، ۴۷۲، ۵۳۹.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص۳۹.
- ↑ صفا، ج۵، بخش۲: ۱۴۰۲.
- ↑ واله داغستانی، تذکرة ریاض الشعراء، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۳۰۹.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۱۸.
- ↑ منزوی، ج۸، ص۱۰۹۳.
- ↑ کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- ↑ آقا بزرگ، الذریعه، ج۹، ص۱۰.
- ↑ منزوی، ج۸، ص۱۰۹۳.
- ↑ منزوی، ج۸، ص۱۰۹۳.
- ↑ آزاد بلگرامی، خزانه عامر، ۱۹۰۰م، ص۲۹ و آزاد بلگرامی، مآثر الکلام، ۱۳۲۸ق، ص۲۰۵.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۱۸.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۱۹۲.
- ↑ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص۳۸-۳۹.
- ↑ حاکم لاهوری، تذکره مردم دیده، دانشگاه پنجاب، ص۱۹.
- ↑ منزوی، ج۸، ص۱۰۹۳؛ بزرگ بیگدلی، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری...»، ص۳۶.
- ↑ پایگاه اطلاع رسانی کتابخانه‌های ایران.
- ↑ کتابخانه و اسناد دیجیتال.
منابع
- آزاد بلگرامی، میرغلام علی، خزانه عامر، کانپور، لونکشور، ۱۹۰۰م.
- آزاد بلگرامی، میرغلام علی، مآثر الکلام: موسوم به سرو آزاد، به اهتمام محمد قادر علیخان صوفی، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۸ق.
- لکنهوی، آفتاب رای، تذکرة ریاض العارفین، تصحیح سید حسام الدین راشدی، انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، اسلام آباد.
- آفرین لاهوری، فقیر الله، کلیات آفرین لاهوری، ج۱، به اهتمام غلام ربانی عزیر، لاهور، پنجابی ادبی آکادمی، ۱۹۶۷م.
- بزرگ بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم، «بررسی و تحلیل جایگاه آفرین لاهوری در شعر فارسی شبه قاره»، در فصلنامه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شماره ۱۲، سال ۱۳۹۰ش.
- حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکره مردم دیده، به اهتمام سید عبدالله لاهور، دانشگاه پنجاب.
- حسن خان، علی، صبح گلشن، بهوپال، مطبع شاهجهانی، ۱۲۹۵ق.
- خان آرزو، سراج الدین علی، مجمع النفایس (بخش معاصران)، تصحیح میرهاشم محدث، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
- خوشگو، بنْدر ابن داس، سفینه، به کوشش محمد عطاء الرحمن عطا کاکوی، ج۳، پتنه، اداره تحقیقات عربی و فارسی، ۱۹۵۹م.
- سامی، شمس الدین، قاموس الاعلام، ج۱، استانبول، مطبعه مهران، ۱۳۰۶ق.
- آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم و تهران، اسماعیلیان و کتابخانه اسلامیه، ۱۴۰۸ق.
- صدیق حسن، محمد، شمع انجمن، بهوپال، مطبع شاهجهانی، ۱۲۹۲ق.
- صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، انتشارات فردوس، ۱۳۷۱ش.
- مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، ریحانة الادب در شرح احوال و آثار علما، عرفا، فقها، فلاسفه، شعرا و خطاطین بزرگ اسلامی از آغاز تا عصر حاضر، انتشارت خیام، ۱۳۶۹ش.
- مظفر، محمدحسین، روز روشن، بهوپال، مطبع شاهجهانی، ۱۲۹۷ق.
- منزوی، احمد، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج۸، اسلام‌آباد، انتشارات مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، ۱۳۶۶ش.
- واله دغستانی، علینقی بن محمدعلی، تذکرة ریاض الشعراء، تصحیح‌محسن ناجی نصرآبادی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۴ق.
- مولوی، محمدعلی، «آفرین لاهوری»، در دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱.