میرزا نورالله مشهور به عَمّان سامانی و ملقب به تاجُ الشُعَرا (۱۲۵۸-۱۳۲۲ق)، شاعر شیعه در زمان قاجار بود. گنجینة الاسرار، مثنوی ۸۱۲ بیتی او درباره واقعه عاشورا، یکی از آثار ادبی عاشورایی است و نگاهی تأویلی و عرفانی به حرکت امام حسین(ع) دارد. علاوه بر گنجینة الاسرار، بیشتر اشعار او حماسی و مذهبی است و در مدح و ثنای پیامبر اکرم و امامان معصوم سروده شده است.
 تمبر عمان سامانی | |
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | میرزا نورالله عَمّان سامانی |
| لقب | تاج الشعرا |
| زمینه فعالیت | شعر آیینی و ادبیات عرب |
| ملیت | ایرانی |
| محل زندگی | اصفهان |
| محل دفن | مسجد جامع سامان/ نجف |
| هم‌زمان با | قاجاریه |
| مذهب | شیعه |
| دیوان اشعار | گنجینةالاسرار • سفینة الدّرر • معراج نامه • دیوان اشعار |
| تخلص | عَمان سامانی |
| تحصیلات | حوزوی/مدرسه صدر اصفهان |
| علت شهرت | شاعر اشعار حماسی و مذهبی |
زندگی
میرزا نورالله عمان سامانی، فرزند عبدالله، فرزند میرزا عبدالوهاب قطره اصفهانی، ملقب به تاج الشعرا و متخلص به عمان[۱]، در ذی‌الحجه سال ۱۲۵۸ هجری قمری (دی ۱۲۲۱ ش) در سامان، واقع در چهارمحال و بختیاری امروزی متولد شد. پدرش میرزا عبدالله (ذره)، عمویش میرزا لطف‌الله (دریا) و جد او، از شاعران سرشناس عهد ناصرالدین شاه قاجار بودند، اما شهرت هیچکدام به عمان سامانی نمی‌رسد[۲].
عمان سامانی، در شوال ۱۳۲۲ق (آذر ۱۲۸۳ش) درگذشت و در مسجد جامع سامان دفن شد. جنازه او بعدها بر اساس وصیتش به نجف منتقل و دفن شد[۳].
تحصیلات و سلوک
عمان سامانی، تحصیلات مقدماتی را در مکتب‌خانه‌های زادگاه خود به پایان رساند و سپس به اصفهان رفت و در مدرسه علمیه نیماورد مشغول به تحصیل شد. پس از آن وارد مدرسه صدر شد و از محضر اساتید بزرگ حوزه اصفهان در آن عصر، مانند آخوند کاشی بهره‌مند شد.[۴] او همچنین به تدریس عروض و ادبیات عرب مشغول بود.[۵]
او مدتی در خانقاه صوفیان نعمت‌اللهی تحت تعلیم صفیعلی شاه بود. مشربی عارفانه داشت و از مریدان میر محمدهادی پاقلعه‌ای از اقطاب سلسله نعمت‌اللهی بود. اما پس از درگذشت حاج زین‌العابدین شیرازی و بروز اختلاف بر سر ریاست فرقه نعمت‌اللهی، در جوانی از صوفیان نعمت‌اللهی جدا شد[۶] و سپس نزد حاج آقا رضا نائینی رفت و سال‌ها تحت تعلیم معنوی او بود.[۷]
آثار
گنجینة الاسرار
مثنوی گنجینة الاسرار که به گفته بسیاری، از شاهکارهای ادب فارسی و از برجسته‌ترین اشعار عاشورایی در زبان فارسی است، در سال ۱۳۰۵ق[۸] سروده شده است. این اثر شامل دیباچه (مقدمه) عمان سامانی، ۴۱ بخش[۹] و ۸۱۲[۱۰] یا ۸۳۰ بیت[۱۱] شعر است و در ابتدای آن، حدیث مشهور کنز[۱۲] آورده شده است. پس از آن با تأویلی عارفانه، سخن از تجلی نخست و دوم خداوند و آیه امانت[۱۳] به میان آمده است.[۱۴]
از نگاه عمان سامانی در این مثنوی، امام حسین (ع)، انگیزه خداوند از آفرینش است، توبه آدم (ع) با شفاعت او پذیرفته شده، نوح با او از طوفان گذشت و آتش به واسطه حسین (ع) بر ابراهیم (ع) سرد شد. عمان در گنجینة الاسرار، امام حسین (ع) را آن راز سر به مهری می‌داند که خداوند در روز آفرینش آدم، برای ملائک نگشود و با تعبیر «إنی اعلم ما لاتعلمون» از آن یاد کرد.[۱۵]
مثنوی گنجینة الاسرار در بحر رمل مسدس محذوف ساخته شده و به روش زبدة الاسرار میرزا حسن صفی علی شاه سروده شده است.[۱۶]نقدهایی همچون استفاده زیاد از واژه‌گان عربی، بیان وقایع تحریف شده مانند عروسی حضرت قاسم(ع)[۱۷] و نکات غلو آمیز به گنجینة الاسرار وارد است.[۱۸]
ابیات وداع زینب (س) با امام حسین (ع) در گنجینة الاسرار، یکی از مشهورترین و زیباترین بندهای این مثنوی خوانده شده است:
عبدالحسن ترکی درباره این چند بیت نوشته است: «عمان، تصرف ولایی سالار شهیدان در خواهر، و فنای زینب در انسان کامل و ولی حق و ارتباط و اتصال معنوی آن دو و به عبارتی «تجلیات جمال حسینی در آیینه وجود زینبی» را با بیانی بس بلیغ و سرشار از سوز و گداز عارفانه تبیین و ترسیم می‌کند.»[۱۹]
سفینة الدّرر
سفینة الدّرر یا مخزن الدّرر، نثر مسجع و مقفی است و درباره شاعران و عارفان چهارمحال و بختیاری سروده شده است.[۲۰] نثر عمان، متکلفانه و منشیانه است، بر خلاف شعر او که روشن و روان و در عین حال ژرف و عمیق است.[۲۱]
دیوان اشعار
دیوان اشعار عمان سامانی، حاوی غزلیات و قصاید او، چاپ نشده است، اما بنابر شواهدی ۱۰ تا ۱۲ هزار بیت دارد.[۲۲]
معراج‌نامه
منظومه معراج‌نامه، درباره توحید، و همچنین در منقبت پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) است.[۲۳]
پانویس
- ↑ رضوی، «مرثیه آفتاب»، ص ۶۵.
- ↑ دائرة المعارف تشیع، ج ۱۱ ص ۴۶۷، و پرتوی راد، مدخل «عمان سامانی»، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۷.
- ↑ دائرة المعارف تشیع، ج ۱۱ ص ۴۶۷.
- ↑ پرتوی راد، مدخل «عمان سامانی»، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۳۵۷.
- ↑ رحیم‌خانی، «کیست این پنهان مرا در جان و تن(پیرامون زندگی و آثار عمان سامانی) شاعر و عارف شیعی مذهب عصر قاجاریه»، ص ۶.
- ↑ امیری خراسانی و هدایتی، «فضل تقدم با کیست؟ صفیعلی شاه اصفهانی یا عمان سامانی»، ص ۳.
- ↑ امیری خراسانی و هدایتی، «فضل تقدم با کیست؟ صفیعلی شاه اصفهانی یا عمان سامانی»، ص ۳.
- ↑ عمان سامانی، گنجینة الاسرار، ۱۳۹۳ش، ص۴۱–۴۲.
- ↑ عمان سامانی، گنجینة الاسرار، ۱۳۹۳ش، ص۳۵ تا ۴۴.
- ↑ نادری‌فر، «تاثیر آثار سعدی بر گنجینة الاسرار عمان سامانی»، ص ۴۲.
- ↑ محمدی و قربانپور، تحلیل سبک‌شناسی و آسیب‌شناسی دو اثر عرفانی-عاشورایی (آتشکده نیّر تبریزی و گنجینة الاسرار عمان سامانی)، ص۱۸۶–۱۹۰.
- ↑ «كنت كنزاً مخفياً فأحببت أن أعرف فخلقت الخلق لكي أعرف؛ من گنج پنهان بودم. دوست داشتم كه آشكار شوم. پس خلق را آفريدم تا شناخته شوم.» بحارالانوار، ج ۸۴، ص ۲۰.
- ↑ «اِنّا عَرَضنا الاَمانَةَ علی السَّمواتِ و الارْضِ و الجبالِ فَاَبَیْنَ اَنْ یَحْمِلْنَها وَ اَشْفَقْنَ مِنها وَ حَمَلَها الاِنسانُ اِنَّهُ کانَ ظلُوما جَهولاً؛ بی‌گمان، ما امانت (تکلیف) را بر آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها عرضه داشتیم، اما آنها از برداشتن آن سر باززدند و از آن ترسیدند و انسانْ آن را به دوش کشید، راستی که او بسیار بیداد پیشه و نادان است.» قرآن کریم، احزاب، ۷۲.
- ↑ نادری‌فر، «تاثیر آثار سعدی بر گنجینة الاسرار عمان سامانی»، ص ۴۲.
- ↑ نادری‌فر، «تاثیر آثار سعدی بر گنجینة الاسرار عمان سامانی»، ص ۴۲.
- ↑ رحیم خانی، «کیست این پنهان مرا در جان و تن(پیرامون زندگی و آثار عمان سامانی) شاعر و عارف شیعی مذهب عصر قاجاریه»، ص ۷.
- ↑ عمان سامانی، گنجینة الاسرار، ۱۳۹۳ش، ص۱۸۷.
- ↑ محمدی و قربانپور، تحلیل سبک‌شناسی و آسیب‌شناسی دو اثر عرفانی-عاشورایی (آتشکده نیّر تبریزی و گنجینة الاسرار عمان سامانی)، ص۱۹۴-۱۹۵.
- ↑ ترکی، «گنجینه روشنان: عمان سامانی، شاعری از قبیله آب»، ص ۶۱.
- ↑ رحیم خانی، «کیست این پنهان مرا در جان و تن(پیرامون زندگی و آثار عمان سامانی) شاعر و عارف شیعی مذهب عصر قاجاریه»، ص ۷.
- ↑ رحیم خانی، «کیست این پنهان مرا در جان و تن(پیرامون زندگی و آثار عمان سامانی) شاعر و عارف شیعی مذهب عصر قاجاریه»، ص ۶۱.
- ↑ آهی، «مرثیه آفتاب»، ص۴۷.
- ↑ رحیم خانی، «کیست این پنهان مرا در جان و تن(پیرامون زندگی و آثار عمان سامانی) شاعر و عارف شیعی مذهب عصر قاجاریه»، ص ۷.
منابع
- آهی، حسین، «مرثیه آفتاب»، کیهان فرهنگی، مهر ۱۳۶۳ش، شماره ۷.
- امیری خراسانی، احمد و فاطمه هدایتی، «فضل تقدم با کیست؟ صفیعلی شاه اصفهانی یا عمان سامانی»، فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی، تابستان ۱۳۹۲ش، شماره۱۸.
- پرتوی راد، طیبه، مدخل «عمان سامانی»، فرهنگ سوگ شیعی، به سرویراستاری محسن حسام مظاهری، تهران، ۱۳۹۵ش.
- ترکی، عبدالحسین، «گنجینه روشنان: عمان سامانی، شاعری از قبیله آب»، کیهان فرهنگی، فروردین ۱۳۸۷ش، شماره ۲۵۸.
- رحیم خانی، احمد، «کیست این پنهان مرا در جان و تن(پیرامون زندگی و آثار عمان سامانی) شاعر و عارف شیعی مذهب عصر قاجاریه»، ماهنامه ادبستان فرهنگ و هنر، تیر ۱۳۷۱ش، شماره ۳۱.
- رضوی، سیدمسعود، «رازها و روضه‌ها/ درباره عمان سامانی و منظومه گنجینه الاسرار»، ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت، آذر۱۳۹۰ش، شماره۶۸.
- عمان سامانی، دائرة المعارف تشیع، ج۱۱، ص۴۶۷.
- عمان سامانی، نورالله، گنجینة الاسرار: گنجینه اسرار جان، تصحیح و شرح سید محمدسادات اخوی، سازمان تبلیغات اسلامی- شرکت چاپ و نشر بین الملل، ۱۳۹۳ش.
- محمدی، برات و علیرضا قربانپور، «تحلیل سبک‌شناسی و آسیب‌شناسی دو اثر عرفانی-عاشورایی (آتشکده نیّر تبریزی و گنجینة الاسرار عمان سامانی)»، در مجله سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی، شماره ۸، ۱۴۰۲ش.
- نادری‌فر، عبدالرضا، «تاثیر آثار سعدی بر گنجینة الاسرار عمان سامانی»، فصلنامه رشد آموزش زبان و ادب فارسی، زمستان ۱۳۸۹ش، شماره ۹۶.