اِبْن‌حُسام قُهِسْتانی، یا خوسفی، با نام کامل شمس‌الدین محمد بن حسام‌الدین از شاعران معروف شیعه در قرن نهم قمری. موضوع اشعار وی غالباً حمد خداوند و بیان فضائل و جایگاه رسول اکرم(ص) و امام علی(ع) و فرزندان اوست و در قصاید بسیار به شرح واقعه کربلا، شهادت امام حسین(ع)، قساوت دشمنان اهل بیت(ع) و موضوعات مشابه پرداخته است.
| اطلاعات | |
|---|---|
| نام کامل | شمس‌الدین محمد بن حسام‌الدین |
| لقب | اِبْن‌حُسام قُهِسْتانی، خوسفی |
| زمینه فعالیت | شعر |
| محل دفن | خوسف |
| پیشه | شاعر |
| کتاب‌ها | دیوان اشعار • خاورنامه • نظم نثراللآلی • دلائل النبوة و نسب‌نامه |
ولادت و نسب
شمس‌الدین محمد بن حسام‌الدین، مشهور به ابن‌حسام قهستانی یا خوسفی، در حدود ۷۸۲ق در خوسف قهستان که اکنون از نواحی بیرجند است، زاده شد و در همان جا به تحصیل مقدمات علوم پرداخت. به گفته مولانا حسامی واعظ در مزارنامه، پدران وی اهل علم و ارشاد بوده و در آن ناحیه به زهد و تقوا شهرت داشته‌اند.[۱]
اساتید
از دوران جوانی و چگونگی تحصیلات او اطلاعی در دست نیست؛ جز اینکه گفته شده است که وی نزد امیر سید محمد شیرازی که از دانشمندان آن روزگار بوده، به تحصیل علوم پرداخت و از او اجازه روایت یافت.[۲]
خصوصیات
ابن‌حسام زندگی را با زراعت می‌گذرانید.[۳] به‌گفته دولتشاه سمرقندی در تذکرة الشعراء، وی از کشاورزی روزی می‌خورد و اشعار خود را بر دستهٔ بیل می‌نوشت[۴] و از همین رو با آنکه در قصیده‌سرایی بسیار توانا بوده، به مدح سلاطین و حکام زمان نپرداخته و قصایدش در ستایش بزرگان دین و مدح و ثنای اهل‌بیت(ع) است.
درگذشت
درباره سال وفات ابن‌حسام اختلاف است. دولتشاه سمرقندی[۵] و به‌تبع او قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین[۶] وفات او را در ۸۷۵ق نوشته و خواندمیر در حبیب السیر[۷] سال ۸۹۳ق را و شاگرد خود او حسامی واعظ در مزارنامه[۸] ۲۳ ربیع‌الثانی ۸۷۳ق را ذکر کرده‌اند. حسامی واعظ، شاگرد و خویشاوند نزدیک ابن‌حسام بوده[۹] و سال‌های عمر استاد خود را ۹۲ سال نوشته است.[۱۰] و بدین حساب ولادت او در ۷۸۱ق/۷۸۲ق بوده است.
مدفن ابن‌حسام در کشتزاری در شهر خوسف واقع شده و در ۹۲۰ق در زمان حکومت مقصودبیک مهردار، بقعه و صحنی برای آن ساخته شده است.[۱۱]
ابن‌حسام سه پسر داشته که به زهد و علم و تقوا ستوده شده‌اند.[۱۲]
تألیفات
دیوان اشعار
دیوان اشعار وی شامل قصاید، غزلیات و انواع دیگر نظم چون ترجیع‌بند، ترکیب‌بند، مخمّس، مثمّن، مربّع، ملمّع و لغز است. موضوع اشعار او غالباً حمد خداوند و بیان فضائل و صفات رسول اکرم(ص) و امام علی(ع) و فرزندان اوست و در قصاید بسیاری به شرح واقعه کربلا، شهادت امام حسین(ع)، قساوت دشمنان اهل بیت(ع) و موضوعات مشابه پرداخته است.
ابن‌حسام در قصیده‌سرایی از شیوه سخن‌سرایان بزرگ چون انوری، خاقانی، کمال‌الدین اسماعیل و ظهیر فاریابی و سلمان ساوجی پیروی و در موارد بسیار اشعار آنان را تضمین کرده است. آوردن تلمیحات مناسب، درج آیات و احادیث، اشاره به اشخاص و وقایع تاریخی، و استفاده از نکات علمی و ادبی از خصوصیات شعر او خوانده شده و گفته شده است که در به کار بردن قافیه و ردیف‌های مشکل، التزام‌های دشوار و اشکال شعر غریب چون تربیع و تسدیس و تسمیط و تشجیر توانایی خاص دارد. قصیده مُوَشّح او به‌نام «سحریه» در نعت رسول اکرم(ص)، یکی از نمونه‌های توانایی او در صنایع ادبی معرفی شده است.
خاورنامه
خاورنامه (یا خاوران‌نامه) منظومه‌ای است به وزن متقارب و به تقلید از شاهنامه فردوسی که سرودن آن در ۸۳۰ق به پایان رسیده است. موضوع خاورنامه شرح غزوات علی بن ابیطالب(ع) و دلاوری‌های او و اصحاب اوست و همچون سایر منظومه‌های حماسی و دینی ترکیبی است از وقایع تاریخی و افسانه‌های عامیانه. این منظومه از بهترین نمونه‌های حماسه دینی خوانده شده و چنانکه شاعر گفته است، ناظر به کتابی به زبان عربی سروده شده است.
این منظومه در ایران و هند شهرت و رواج بسیار داشته است. ابن‌حسام را به‌سبب سرودن این منظومه «فردوسی ثانی» لقب داده‌اند.[۱۳] خاوران‌نامه در قرن یازدهم قمری به‌دست شاعری دکنی متخلص به رستمی برای خدیجه سلطان شهربانو، همسر سلطان محمد عادلشاه پادشاه دکن (۱۰۳۷- ۱۰۶۷ق) به زبان دکنی ترجمه شد.[۱۴]
نظم نثراللالی
«نظم نثر اللالی» ترجمه منظوم شماری از کلمات قصار نهج‌البلاغه است. شاعر در این کار به رساله معروف رشیدالدین وطواط، نثر اللئالی من کلام امیرالمؤمنین علی نظر داشته و هر «کلمه» را در یک بیت به نظم درآورده است.
نمونه‌هایی از سروده‌ها
و
دلائل النبوة و نسب‌نامه
«دلائل النبوة و نسب‌نامه» منظومه‌ای است در ذکر دلایل نبوت پیامبر اکرم(ص) که در پی آن نسب‌نامه آن حضرت تا حضرت آدم به نظم درآمده و ضمن دیوان او به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۵۱-۲۵۲.
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۲۰.
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۵۱-۲۵۲.
- ↑ سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۳۸ش، ص۳۳۰.
- ↑ سمرقندی، تذکرة الشعراء، ۱۳۳۸ش، ص۳۳۱.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص۶۸۲.
- ↑ خواندمیر، حبیب السیر، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۳۶.
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۵۴.
- ↑ خواندمیر، حبیب السیر، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۶۱۷.
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۵۲.
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۵۴.
- ↑ آیتی، بهارستان...، ۱۳۲۷ش، ص۲۵۵.
- ↑ قرشی، «حماسه‌های دینی و ابن‌حسام خوسفی»، ص۵۶.
- ↑ علائی حسینی، «سیری در احوال و آثار دو شاعر شیعی...»، ص۱۰۳.
- ↑ خوسفی، دیوان اشعار، رباعیات، شماره ۱۲ https://ganjoor.net/ebnehesam/robaeebn/sh12
- ↑ خوسفی، دیوان اشعار، رباعیات، شماره۷۹. https://ganjoor.net/ebnehesam/robaeebn/sh79
منابع
- آیتی، محمدحسین، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، تهران، دانشگاه فردوسی مشهد، ۱۳۲۷ش.
- ابن‌حسام خوسفی، محمد، دیوان، به‌کوشش احمد احمدی بیرجندی و محمدتقی سالک، مشهد، ۱۳۶۶ش.
- خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ش.
- روملو، حسن‌بیک، احسن التواریخ، به‌کوشش عبدالحسین نوائی، تهران، ۱۳۴۹ش.
- سمرقندی، دولتشاه، تذکرة الشعراء، تهران، ۱۳۳۸ش.
- شوشتری، نورالله، مجالس المؤمنین، تهران، ۱۳۷۵ق.
- صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، ۱۳۶۳ش.
- علائی حسینی، مهدی، «سیری در احوال و آثار دو شاعر شیعی: کسائی مروزی و ابن‌حسام خوسفی»، در مجله ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند، ش۱، بهار ۱۳۸۰ش، ص۱۰۳.
- قرشی، محمدحسین، «حماسه‌های دینی و ابن‌حسام خوسفی»، در مجله کیهان فرهنگی، ش۱۵۷، آبان ۱۳۷۸ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله : دائره المعارف بزرگ اسلامی