علی بن حکم
| اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| کنیه | ابوالحسن الضریر |
| لقب | زبیری، نخعی، انباری و کوفی |
| محل زندگی | کوفه و انبار (دو شهر در عراق) |
| خویشاوندان سرشناس | داوود بن نعمان |
| مذهب | شیعه |
| صحابی | امام رضا(ع) و امام جواد(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| روایت از | ابن ابی عمیر، عبدالله بن بُکَیر، ابان بن عثمان، هشام بن حکم، صفوان جمَّال، صفوان بن یحیی |
| راویان از او | فضل بن شاذان، احمد بن محمد برقی، حسین بن سعید اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی اشعری |
| اعتبار | وثاقت |
علی بن حَکَم در منابع رجالی عنوانی مشترک برای چهار اسم است که همگی از اصحاب امام رضا(ع) و امام جواد(ع) دانسته شدهاند. رجالشناسان متقدم مانند نجاشی و شیخ طوسی به اتحاد یا تعدد این اسامی اشاره نکردهاند؛ اما گروهی از رجالپژوهان متاخر همچون عبدالله مامقانی، سید ابوالقاسم خویی، محمدتقی شوشتری، آنها را یک نفر دانستهاند.
عدهای از رجالشناسان شیعی مانند شیخ طوسی، ابنداود، علامه حلی و سید موسی شبیری زنجانی، دو عنوان از این اسامی را ثقه و جلیلالقدر دانستهاند. همچنین کتابی برای علی بن حکم بن زبیر و علی بن حکم کوفی ذکر شده است. به گفته خویی و جعفر سبحانی، این اسامی در سند ۱۴۶۲ روایت واقع شدهاند.
در منابع رجالی برای علی بن حکم، مشایخ و اساتیدی همچون اَبان بن عُثمان، حمَّاد بن عثمان، مُعَلی بن خُنَیس، هشام بن حَکَم، صفوان جمَّال، ذکر شده است. همچنین راویانی مانند فضل بن شاذان، احمد بن محمد برقی، حسین بن سعید اهوازی و احمد بن محمد بن عیسی اشعری نیز از او روایت نقل کردهاند.
جایگاه حدیثی
علی بن حکم، در منابع رجالی عنوانی مشترک است که به چهار شکل آمده است: علی بن حکم،[۱] علی بن حکم کوفی،[۲] علی بن حکم بن زبیر[۳] و علی بن حکم انباری.[۴] همه آنها از اصحاب امام رضا(ع)[۵] و امام جواد(ع)[۶] دانسته شدهاند. بر اساس کتب رجالی، از بین این اسامی، علی بن حکم[۷] و علی بن حکم کوفی[۸] توثیق شدهاند. همچنین علامه مجلسی در الوجیزه، علی بن حکم انباری کوفی نخعی را ثقه دانسته است.[۹]
در کتب رجالی کهن به تعدد یا یکی بودن این اسامی اشارهای نشده است. شهید ثانی[۱۰] صریحاً آنها را متعدد میداند. همچنین برخی پژوهشگران بر این باورند که ظاهر کلام ابنداود و علامه حلی، بر تعدد و تغایر این افراد دلالت دارد.[۱۱] تعدادی از رجالشناسان و فقیهان شیعی متاخر همچون محمد بن علی اردبیلی،[۱۲] علامه مجلسی،[۱۳] مامقانی،[۱۴] خویی،[۱۵] شوشتری،[۱۶] صاحب جواهر،[۱۷] و سید محمدباقر صدر[۱۸] آنها را یک نفر دانستهاند. برای این دیدگاه، دلایل متعددی ذکر شده است.[۱۹]
نجاشی و شیخ طوسی برای علی بن حکم کتابی ذکر کردهاند[۲۰] که محمد بن اسماعیل و احمد بن ابی عبداللّه برقی از آن نقل کردهاند.[۲۱] به گفته خویی و سبحانی، علی بن حکم در سند ۱۴۶۲ روایت واقع شده است.[۲۲]
مشایخ و راویان
به گفته کشّی، علی بن حکم شاگرد ابن ابی عمیر بوده است و بسیاری از اصحاب امام صادق(ع) همچون ابن فضَّال و عبدالله بن بُکَیر را ملاقات کرده است.[۲۳] همچنین از راویان بسیاری همچون ابن ابی عمیر و عبدالله بن بکیر، ابان بن عثمان، حماد بن عثمان، عبدالله بن سنان، عبدالله بن مغیره، معلّی بن خنیس، هشام بن حکم، صفوان جمَّال، صفوان بن یحیی، یونس بن یعقوب و علی بن ابیحمزه بطائنی روایت نقل کرده است.[۲۴]
بر اساس گزارش کتابهای رجالی، راویان بسیاری از علی بن حکم، روایت نقل کردهاند. از جمله آنها؛ فضل بن شاذان،[۲۵] احمد بن محمد برقی، حسین بن سعید اهوازی، سهل بن زیاد، عبدالله بن جعفر حمیری، احمد بن محمد بن عیسی اشعری و محمد بن عیسی یقطینی است.[۲۶]
شخصیتشناسی
به گفته نجاشی، علی بن حکم با القاب کوفی،[۲۷] انباری،[۲۸] زبیری و نخعی شناخته شده است. همچنین کنیه او ابوالحسن الضریر ذکر شده است.[۲۹] شیخ طوسی او را از آزادشدگان قبیله نخعی و اهل کوفه معرفی کرده،[۳۰] درحالیکه علامه حلّی وی را از اهالی شهر الانبار دانسته است.[۳۱] همچنین کشّی نیز بیان کرده که علی بن حکم خواهرزاده داوود بن نعمان بوده است.[۳۲] سبحانی بر این باور است که علی بن حکم پیش از سال ۲۲۰ هجری قمری زنده بوده است.[۳۳]
آقابزرگ تهرانی از قول ابنحجر عسقلانی[۳۴] برای علی بن حکم کتابی رجالی به نام «رجال الشیعه» ذکر کرده که ابنحجر در موارد متعددی به آن استناد کرده است.[۳۵] بااینحال، برخی پژوهشگران بر این باورند که علی بن حکم مشهور، از راویان قرن سوم است، اما نویسنده کتاب «رجال الشیعه» از عالمان قرن پنجم قمری محسوب میشود؛ زیرا در این کتاب، رجال برخی عالمان قرن پنجم به بعد همچون ابنقولویه، جعفر بن محمد بن معروف (استاد کشی) و حسین بن ابراهیم قزوینی (استاد شیخ طوسی) ذکر شدهاند.[۳۶]
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۷۶؛ علامه حلی، خلاصة الأقوال، ۱۴۱۱ق، ص۹۸.
- ↑ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۳؛ علامه حلی، خلاصة الأقوال، ۱۴۱۱ق، ص۹۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۴؛ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۶۱.
- ↑ کشی، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۷۰.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۵۱ و ۳۶۱.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۷۳ و ۳۷۶.
- ↑ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۳؛ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۷، ص۲۱۳۳.
- ↑ ابنداود حلّی، الرجال، ۱۳۴۲ش، ص۲۴۳؛ علامه حلی، خلاصة الأقوال، ۱۴۱۱ق، ص۹۳؛ شهید ثانی، مسالک، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۰.
- ↑ مجلسی، الوجیزة، ۱۴۱۵ق، ص۲۶۰.
- ↑ شهید ثانی، مسالک، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۰ و ۱۳۴.
- ↑ ملکیان، «پانویس»، رجال النجاشی، ۱۳۹۴ش، ج۲، ص۵۱۶.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۷۵-۵۷۶.
- ↑ مجلسی، الوجیزة، ۱۴۱۵ق، ص۲۶۰.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، نجف، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ایران، ۱۳۷۲ش، ج۱۲، ص۴۱۱.
- ↑ شوشتری، قاموسالرجال، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۴۴۶.
- ↑ صاحب جواهر، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۱۰۸.
- ↑ صدر، بحوث فی شرح العروة الوثقی، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۹۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ایران، ۱۳۷۲ش، ج۱۲، ص۴۲۶؛ شوشتری، قاموسالرجال، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۴۴۶-۴۴۹؛ صدر، بحوث فی شرح العروة الوثقی، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۸۲-۱۹۰.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۴؛ شیخ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ۱۴۲۰ق، ص۲۶۴.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۹۳.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ایران، ۱۳۷۲ش، ج۱۲، ص۴۱۲؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۹۳.
- ↑ کشی، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۷۰.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۹۲.
- ↑ کشی، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۴۳.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقاتالفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۹۳.
- ↑ شیخ طوسی، رجالالطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۶۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۴۵۶.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۷۴.
- ↑ شیخ طوسی، رجالالطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۶۱.
- ↑ علامه حلی، خلاصة الأقوال، ۱۴۱۱ق، ص۹۸.
- ↑ کشی، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۵۷۰.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۹۱.
- ↑ ابنحجر عسقلانی، لسان المیزان، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۵۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۳۵.
- ↑ دشتی، «انباء و جهود: علی بن الحکم و کتابة مشایخالشیعة، من هو؟ این هو؟»، ص۲۸۳.
منابع
- ابنحجر عسقلانی، احمدبن علی، لسانالمیزان، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابنداود حلّی، حسن بن علی بن داود، الرجال، تهران، دانشگاه تهران، چاپ اول، ۱۳۴۲ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیفالشیعة، تحقیق احمد حسینی اشکوری، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- برقی، احمد بن محمد، رجالالبرقی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۲ش.
- بروجردى، سید حسین، تقریرات ثلاث، تقریر علىپناه اشتهاردى، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- دشتی، عبدالله، «انباء و جهود: علی بن الحکم و کتابة مشایخالشیعة، من هو؟ این هو؟»، مجله علوم حدیث، شماره ۲۲، رجب ۱۴۲۸ق.
- سبحانی تبریزی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- شبیری زنجانى، سید موسى، کتاب نکاح، تصحیح مؤسسه پژوهشى راىپرداز، قم، مؤسسه پژوهشى راىپرداز، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شهید ثانى، زین الدین بن على، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، تحقیق گروه پژوهش مؤسسه معارف اسلامى، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شوشتری، محمدتقی، قاموسالرجال، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجالالطوسی، تصحح جواد قیومی اصفهانی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، قم، مکتبة المحقق الطباطبایی، ۱۴۲۰ق.
- صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تحقیق عباس قوچانى و على آخوندى، بیروت دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- صدر، سید محمدباقر، بحوث فی شرح العروة الوثقی، تصحیح سید محمود هاشمى، قم، مجمع الشهید آیة الله الصدر العلمی، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- علامه حلى، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال فی معرفة أحوال الرجال، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، نجف، دارالذخائر، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
- کشى، محمد بن عمر، إختیار معرفة الرجال، تصحیح محمد بن حسن طوسى و حسن مصطفوى، مشهد، دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف، بینا، بیتا.
- مجلسی، محمدباقر، الوجیزة فی علم الرجال، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- محقق اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة و ازاهة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- ملکیان، محمدباقر، «پانویس»، رجال النجاشی، تالیف احمد بن علی نجاشی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۴ش.
- نجاشی، احمدبن علی، رجال النجاشی، قم، موسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.