حَمّاد بن عیسی جُهَنی، محدث و فقیه امامیه در قرن دوم که ازامام صادق(ع) و امام کاظم(ع) روایت نقل کرده است. برخی او را معاصر با امام رضا(ع) و امام جواد(ع) نیز دانسته‌اند. از حماد، در منابع حدیثی شیعه، افزون بر ۵۰۰۱ حدیث نقل شده که بیشتر روایات او مربوط به احکام است. او در امامت و اخلاق نیز احادیثی نقل کرده است. کتاب هایی نیز به او منسوب است.
| محدث و فقیه امامیه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حَمّاد بن عیسی جُهَنی |
| وفات | سال ۲۰۹ هجری قمری، جحفه، مدینه |
| محل دفن | مدینه |
| مذهب | شیعه |
| صحابی | امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) |
| اعتبار | ثقه و صدوق |
| تعداد روایات | بیش از ۵۰۰۱ روایت |
| تألیفات | کتاب الزکاة، کتاب الصلاة و کتاب النوادر |
رجالیان شیعه او را با صفاتی چون ثقه و صدوق ستوده‌اند ولی بیشتر رجالیون اهل سنت، او را تضعیف و گاه به افترا و وضع حدیث متهم کرده‌اند.
زندگی نامه
در منابع رجالی، حماد بن عیسی را عربِ کوفی الاصل و ساکن بصره معرفی کرده‌اند.[۱] بدین سبب به بصری معروف شده است.[۲] مؤید این نظر، شهرت حماد به جُهنی است که از انتساب وی به قبیله جُهَینه، شاخه‌ای از عربهای قُضاعه که ساکن کوفه شدند، [۳] حکایت دارد.[۴]
جد حمّاد، عبیدة بن صیفی جهنی، از اصحاب پیامبر بوده و حماد به واسطه پدرش از او حدیث نقل کرده است.[۵]
حماد در سال ۲۰۹، [۶] در نود و چند سالگی[۷] درگذشت. بنابر روایتی، امام کاظم (ع) برای او دعا کرده بود که پنجاه حج نصیبش شود. هنگامی که وی عازم حج پنجاه و یکم شد، در سیلی که از جحفه تا مسجد شجره و از آنجا تا مدینه ادامه داشت، غرق شد و بدین سبب به غریق الجحفه نیز مشهور است.[۸] قبر او نزدیک مدینه، بوده است.[۹]
امامان معاصر با حماد
حماد با امام صادق(ع)، امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) معاصر بوده است.[۱۰] با توجه به سنّش در هنگام وفات، احتمالا بین سالهای ۱۱۰ تا ۱۲۰ متولد شده و در نتیجه با امام صادق(ع) (متوفی ۱۴۸) هم عصر بوده است. برخی گفته‌اند که او تا زمان امام رضا(ع) (متوفی ۲۰۳) زنده بوده است.[۱۱] البته بهاءالدین اربلی[۱۲] از دیدار وی با امام جواد علیه‌السلام سخن گفته است. حماد از اصحاب مشترک امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) شمرده شده، [۱۳] هر چند از او روایتی از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) باقی نمانده است.
خصوصیات
بنابه گفته علامه حلّی، حماد اهل دقت و احتیاط در نقل حدیث بوده است، [۱۴] به همین سبب با اینکه از امام صادق(ع) هفتاد حدیث شنیده بوده، برای اطمینان، به روایت بیست حدیث بسنده کرده است.[۱۵]
دیدگاه علمای رجال
علمای شیعه
حمادبن عیسی از راویان مشترک شیعه و اهل سنّت است. رجالیان شیعه او را با صفاتی چون ثقه و صدوق ستوده‌اند.[۱۶] به گفته شیخ طوسی[۱۷] چند تن از اصحاب امام کاظم(ع) با دیدن معجزات امام رضا(ع) از عقیده وقف برگشتند و به امامت وی گردن نهادند که در این میان از حماد نیز نام برده است هرچند در دیگر منابع به این مطلب اشاره نشده است. کشّی[۱۸] حماد را یکی از شش راوی فقیه از اصحاب امام صادق(ع) شمرده و گفته است شیعیان بر صحت روایات، تصدیق منقولات و اعتراف به فقاهت آنها اجماع دارند. این عده دانشمندترین افراد در طبقه جوان‌تر شاگردان امام صادق(ع) بودند.
علمای اهل سنت
از علمای اهل سنّت فقط یحیی بن معین، حماد را شیخِ صالح دانسته است[۱۹] و دیگران او را تضعیف و‌گاه به افترا و وضع حدیث متهم کرده‌اند.[۲۰] با این حال، محدّثان اهل سنّت در کتابهای خود روایات وی را از امام صادق(ع)، حنظلة بن ابی سفیان جمحی، سفیان ثوری و ابن جریج نقل کرده‌اند.[۲۱]
از راویان حدیث
در اسناد بیش از ۸۰۰۱ حدیث با نام حماد وجود دارد.[۲۲] این حماد ممکن است حماد بن عیسی باشد و ممکن است حماد بن عثمان باشد وتشخیص این که این حماد مذکور در سند کدام یک از این دو حماد است با توجه به قراین دیگر قابل کشف است؛ مثل این که بررسی شود که این حماد، روایت را از چه کسی نقل کرده است. چنانچه آن فرد حریز بن عبدالله سجستانی باشد، میتوان گفت که منظور از حماد، حماد بن عیسی است و اگر آن فرد عبیدالله بن علی حلبی باشد میتوان گفت که منظور از حماد، حماد بن عثمان است.[۲۳]. علاوه بر این نام حماد بن عیسی در سلسله سند ۱۰۳۶ روایت وجود دارد [۲۴]. این حجم روایت نشان می‌دهد که وی محدثی بزرگ بوده است.
بررسی محتوای روایات حماد
بررسی محتوای روایات حماد نشان می‌دهد که او بیشتر به ثبت و نقل احادیث احکام اهتمام داشته است و در این زمینه از راویان پر حدیث به شمار می‌آید. روایاتی نیز درباره امامت و اخلاق دارد.[۲۵] او بیش از همه از امام صادق(ع) و امام کاظم(ع) ، [۲۶] از طریق حدود پنجاه راوی و بیشتر از حریز بن عبدالله سجستانی -از جمله کتاب الصلاة حریز- روایت کرده است.[۲۷]
صحیحه حماد
روایتی مشهور به صحیحه حماد درباره آداب و کیفیت نماز در کتب روایی شیعه وارد شده است[۲۸] که مقبول و مستند فقهای امامیه بوده است.[۲۹]
راویان روایات حماد
بیش از پنجاه راوی مستقیماً از حماد بن عیسی روایت نقل کرده‌اند.[۳۰] که بیش از همه، ابراهیم بن هاشم از او روایت کرده است. در بعضی اسانید، به اشتباه، ابراهیم بن هاشم راوی حماد بن عثمان ذکر شده است، در حالی‌که ابراهیم بن هاشم، حماد بن عثمان را درک نکرده و احتمالا در اسناد، تصحیف یا حذفی رخ داده است.[۳۱]
تألیفات
به حماد چند کتاب نسبت داده شده است: کتاب الزکاة، کتاب الصلاة و کتاب النوادر، [۳۲] که احتمالا حاوی کتابهای حریز بن عبدالله سجستانی بوده‌اند، [۳۳] همچنان که اصول بسیاری از اصحاب ائمه و کتاب سلیم بن قیس از طریق وی روایت شده است.[۳۴] کتاب دیگر او، مسائل التلمیذ و تصنیفه، حاوی پند و اندرز و مطالبی درباره توحید و دانستنی هایی درباره انسان و حیوانات است که حماد از امام صادق(ع) پرسیده و حضرت پاسخ داده است.[۳۵] ابوغالب زراری[۳۶] نیز یک جزء حدیثی از روایات حماد نگاشته که به گفته زراری، این روایات از یکی از کتابهای حماد اخذ شده است.
پانویس
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۲، کشّی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۳۱۶؛ علامه حلی، خلاصه الاقوال، مؤسسه نشر الفقاهة، ص۱۲۴.
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۳۱۶.
- ↑ سمعانی، ج۲، ص۱۳۴
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۳۱۷.
- ↑ ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب، ج۶، ص۴۷ـ۴۸؛ ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، ج۳، ص۳۵۶
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۳.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۶۶۲؛ خویی، معجم الرجال، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۲۳۷.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۲؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۸۷
- ↑ بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۳، ص۵۱۸
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۲؛ بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج۲، ص۴۱۸ـ۴۱۹، ج۳، ص۱۵۷
- ↑ الاختصاص، منسوب به شیخ مفید، ص۲۰۵
- ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج ۳، ص۱۵۷
- ↑ برقی، رجال البرقی، ص۲۱، ۴۸، ۵۳؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۱۸۷، ۳۳۴
- ↑ علامه حلی، خلاصة الاقوال، مؤسسه نشر الفقاهة، ص ۱۲۴.
- ↑ کشّی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۳۱۶
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۵۶؛ طوسی، رجال الطوسی، ص۳۳۴
- ↑ طوسی، کتاب الغیبة، ص۷۱
- ↑ کشی، اختیار معرفة الرجال، ۱۴۰۹ق، ص۳۷۵
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۲۰، ص۴۹؛ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۵، ص۶۳
- ↑ ابوداوود، سؤالات، ج۱، ص۳۶۰، ج۲، ص۱۲۶؛ ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، ج۳، ص۱۴۵؛ ابن حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، ج۱، ص۲۵۳ـ ۲۵۴
- ↑ ابن ماجه، سنن ابن ماجة، ج۲، ص۱۳۸۰؛ ترمذی، سنن الترمذی، ج۵، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ طبرانی، المعجم الاوسط، ج۴، ص۲۳۵، ج۷، ص۱۲۴؛ ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان اللّه تسعة و تسعین اسمآ »، ص۱۵۲ـ۱۵۵
- ↑ خویی، معجم الرجال، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۱۹۹.
- ↑ شوشتری، ج۳، ص۶۶۳
- ↑ خویی، معجم الرجال الحدیث، ۱۳۱۴ق، ج۷، ص۲۲۷.
- ↑ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷۳؛ اردبیلی، جامع الرواة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص.۲۷۶
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۲۳۱، ۴۲۲ـ۴۲۴
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۶، ص۱۸۹، ۲۳۱، ۴۲۶ـ۴۳۷
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۳۱۱؛ ابن بابویه، مَن لایحضُرُه الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۰۰؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۸۱.
- ↑ ابن شهیدثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح، ج۲، ص۶۴ـ۶۵
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳، ج۷، ص۲۲۹.
- ↑ شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۱ق، ج۳، ص۶۵۲.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۲؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۵۶
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۶۲
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، ص۲۲، ۱۹۵، ۲۳۰، ۲۳۵
- ↑ ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، ص۱۲۳؛ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۴۳.
- ↑ زراری، رسالة ابی غالب الزراری، ص۱۷۸
منابع
- آقابزرگ طهرانی.
- ابن ابی حاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۱ـ۱۳۷۳/ ۱۹۵۲ـ۱۹۵۳، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن اثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابة، تهران: انتشارات اسماعیلیان، بی‌تا.
- ابن بابویه، محمد بن علی، مَن لایحضُرُه الفقیه، مصحح، علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی،
چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- ابن حِبّان، کتاب المجروحین من المحدثین و الضعفاء و المتروکین، چاپ محمود ابراهیم زاید، حلب ۱۳۹۵ـ۱۳۹۶/ ۱۹۷۵ـ۱۹۷۶.
- ابن شهید ثانی، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح، الحسان، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ـ۱۳۶۵ش.
- ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ۲۰۰۱.
- ابن غضائری، الرجال لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی جلالی، قم ۱۴۲۲.
- ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت، بی‌تا.
- ابن ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۱ـ۱۴۰۶/ ۱۹۶۲ـ۱۹۸۶.
- سلیمان بن اشعث ابوداوود، سؤالات ابی عبید الآجری أباداود سلیمان بن الاشعث السجستانی، چاپ عبدالعلیم عبدالعظیم بستونی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
- ابونعیم اصفهانی، جزء فیه طرق حدیث «ان اللّه تسعة و تسعین اسمآ »، چاپ مشهوربن حسن بن سلمان، مدینه (۱۴۱۳).
- الاختصاص، (منسوب به) محمدبن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، بی‌تا.
- اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق و الاسناد، بیروت، دارالاضواء، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- احمدبن محمدبرقی، رجال البرقی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (تهران) ۱۴۱۹.
- علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
- محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج۵، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث. بی‌نا، بی‌جا، ۱۴۱۳ق،
- محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
- احمدبن محمد زراری، رسالة ابی غالب الزراری الی ابن انبه فی ذکر آل اعین، چاپ محمدرضا حسینی، قم ۱۴۱۱.
- شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق.
- سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الاوسط، چاپ ابومعاذ طارق بن عوض اللّه، (قاهره) ۱۴۱۵ـ۱۴۱۶.
- فخرالدین بن محمد طریحی، جامع المقال فیما یتعلق باحوال الحدیث و الرجال، چاپ محمدکاظم طریحی، تهران ? (۱۳۷۴)؛
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح، حسن الموسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
- محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
- محمدبن حسن طوسی، کتاب الغیبة، چاپ عبدالله طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱.
- علامه علی،حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، بی‌جا، مؤسسه نشر الفقاهه، بی‌تا.
- محمدامین بن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین، چاپ مهدی رجایی، قم ۱۴۰۵.
- کشی، محمدبن عمر، اختیار معرفة الرجال، تصحیح، محمد بن الحسن طوسی؛ حسن مصطفوی، مشهد، موسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح، علی اکبر غفاری؛ محمد آخوندی، تهران؛ دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، موسسه النشر الاسلامی، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام