محمد بن خالد برقی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن خالد بن عبد الرحمن برقی |
| کنیه | ابوعبدالله یا ابوالحسن |
| لقب | برقی |
| محل تولد | قم |
| محل زندگی | قم |
| وفات | سال ۲۲۰ق |
| خویشاوندان سرشناس | احمد بن خالد برقی |
| مذهب | شیعه |
| صحابی | امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) |
| اطلاعات حدیثی | |
| راوی از معصوم | امام جواد(ع) |
| روایت از | ابن ابیعُمَیر، صَفوان بن یحیی، اسماعیل بن مِهران |
| راویان از او | ابراهیم بن هاشم، سهل بن زیاد، احمد بن محمد بن عیسی |
| اعتبار | ثقه |
| موضوع روایات | فقهی، اعتقادی، اخلاقی، تفسیری |
| تعداد روایات | با نام محمد بن خالد ۱۰۴۱ روایت در کتب اربعه |
| تألیفات | کتاب الخُطَب، کتاب الاحادیث، کتاب فَضائل القرآن |
محمد بن خالد بَرقی از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع). عبدالله مامقانی، حدیثشناس شیعه، با استناد به گواهی شیخ طوسی و ذکر شواهدی همچون پذیرش روایات او از سوی بیشتر فقها، نقل زیاد شیخ صدوق از وی، وثاقت وی را قطعی دانسته است. او با ارائه دلایلی، نقدهای نَجاشی و ابنغَضائری بر محمد بن خالد را نپذیرفته و آنها را دال بر عدم وثاقت وی ندانسته است.
بر اساس گزارش، نام محمد بن خالد تنها در کتب اربعه در ۱۰۴۱ سند آورده شده است. او از امام جواد(ع)، و روایانی همچون صَفوان بن یحیی، اسماعیل بن مهران، ابن ابیعمیر روایت نقل کرده؛ و راویانی همچون ابراهیم بن هاشم، سهل بن زیاد، احمد بن محمد بن خالد بَرقی (فرزند محمد بن خالد)، از او نقل حدیث کردهاند. طبق گزارش، خاندان برقی به عنوان بیت علم و فقه و حدیث شناخته میشوند.
محمد بن خالد کتابهای متعددی در زمینههای گوناگون اعتقادی، فقهی، تفسیری و اخلاق به رشته تحریر در آورده است.
تاریخ دقیق ولادت محمد بن خالد مشخص نیست، اما زمان وفات او سال ۲۲۰ق گزارش شده است.
معرفی اجمالی
محمد بن خالد بن عبد الرحمن برقی،[۱] اهل قم،[۲] کنیهاش ابوعبدالله[۳] یا ابوالحسن،[۴] و از روایان امامی قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری است.[۵] نجاشی، رجالشناس، او را فردی ادیب و آشنا به علوم عربى و اخبار نیز معرفی کرده است.[۶] همچنین نجاشی، فرزند محمد بن خالد، احمد بن محمد بن خالد بَرقی را از روایان مورد اعتماد شیعه نام برده است.[۷]
طبق گزارش، خاندان محمد بن خالد به عنوان بیت علم و فقه و حدیث شناخته میشوند و برادران، نواده و برادزاده او نیز از روات و عالمان شیعه شمرده شدهاند.[۸]
محمد بن خالد برقی از جمله روایانی است که میراث حدیثی کوفه را به قم منتقل کرده است.[۹] رشد علمی او در قم شکل گرفته و گزارشی از سفرهای علمی او در دسترس نیست؛ اما روایت مستقیم از مشایخ مهم کوفی از ارتباطات او پرده برمیدارد.[۱۰] گونه نقل روایات و گوناگونی شاگردان برقی نشان میدهد او صاحب اندیشه بوده و تنها به نقل وایت بسنده نکرده است؛ پراکنده بودن روایات او در ابواب متعدد و عناوین اصلی مباحث امامشناسی در کتاب الحجة کافی و بصائر گواه این ادعا ذکر شده است.[۱۱] زمان وفات محمد بن خالد سال ۲۲۰ق نقل شده است.[۱۲]
جایگاه حدیثی
در منابع رجالی، محمد بن خالد در شمار اصحاب امام کاظم(ع)،[۱۳] امام رضا(ع)[۱۴] و امام جواد(ع)،[۱۵] نام برده شده است. به گفته محمد محمدی ریشهری، فقیه و حدیثشناس، محمد بن خالد تنها از امام جواد(ع) نقل مستقیم دارد و از دیگر معصومان(ع) بصورت مستقیم روایتی گزارش نکرده است.[۱۶] به اعتقاد خویی، رجالشناس، محمد بن خالد با آنکه دارای روایات بسیاری است اما تنها دو روایت از وی از امام جواد(ع) نقل شده است.[۱۷] در نقلی دیگر سه روایت گزارش شده است.[۱۸]
در منابع حدیثی، نام محمد بن خالد با عبارات مختلفی همچون محمد بن خالد أبوعَبد الله البَرقی، ابی عبدالله البرقی، ابی عبدالله نام برده شده است،[۱۹] که تنها نام محمد بن خالد در کتب اربعه در ۱۰۴۱ سند آمده است،[۲۰] و در منابع حدیثی مختلف، تعداد روایات او با نامهای دیگرش بهطور متفاوت ذکر شده است.[۲۱]
برخی رجالشناسان، روایت محمد بن خالد از امام صادق(ع) را مرسله دانستهاند؛ چرا که محمد بن خالد امکان نقل مستقیم از امام صادق(ع) را ندارد.[۲۲]
وثاقت
عبدالله مامقانی، حدیثشناس شیعه، با استناد به گواهی شیخ طوسی،[۲۳] و بیان شواهدی پذیرش روایات او از سوی بیشتر فقها، نقل زیاد شیخ صدوق و دیگران از محمد بن خالد، وثاقت محمد بن خالد را قطعی دانسته است.[۲۴]
دیدگاه علمای رجال درباره وثاقت محمد بن خالد متفاوت است؛ برخی رجالشناسان محمد بن خالد را ثقه[۲۵] و از بزرگان شیعه،[۲۶] دانستهاند؛ و برخی دیگر همچون نجاشی، حدیثشناس، روایات او را از ضعیف شمردهاند.[۲۷] به باور ابنغضائری، حدیثشناس، محمد بن خالد از ضُعفا زیاد نقل حدیث میکرده و به روایات مُرسَله نیز اعتماد داشته است.[۲۸] او معتقد است، روایات محمد بن خالد گاهی مطلوب و گاهی نامطلوب است.[۲۹]
عبدالله مامقانی در کتاب تنقیح المقال در جمعبندی این دو دیدگاه گفته است؛ نجاشی، حدیثشناس، محمد بن خالد را تضعیف نکرده بلکه احادیث او را ضعیف شمرده است.[۳۰] به باور او، دیدگاه ابنغضائری نیز تنها به این معناست که نباید احادیث محمد بن خالد را بدون بررسی سند و متن پذیرفت، اما این، دلالتی بر عدم حجیت احادیث مُسنَد محمد بن خالد با سند معتبر ندارد.[۳۱]
بر اساس گزارش، با آنکه تعداد روایات محمد بن خالد در منابع حدیثی بسیار ذکر شده است،[۳۲] اما تعداد روایات مرسلهی محمد بن خالد در کتابهای کافی، محاسن، تهذیب و بصائر الدرجات کمتر از ۲۴ مورد گزارش شده است.[۳۳]
مشایخ و شاگردان
به گفته محمدی ریشهری، محمد بن خالد از هفتاد استاد روایت نقل کرده و بیش از سی محدّث از او روایت نقل کردهاند.[۳۴]
۱- برخی از بزرگان و راویانی که محمد بن خالد از آنها روایت کرده عبارتند از:
- امام جواد(ع)،
- ابن ابیعُمَیر،
- اسماعیل بن مِهران،
- صَفوان بن یحیی،
- محمد بن سِنان،
- حسن بن علی بن فَضال.[۳۵]
۲- برخی از شاگردان و راویانی که از محمد بن خالد روایت کردهاند، عبارتند از:
- احمد بن محمد بن عیسی،
- محمد بن علی بن محبوب،
- ابراهیم بن هاشم،
- سَهل بن زیاد،
- احمد بن محمد بن خالد بَرقی (فرزند محمد بن خالد).[۳۶]
تالیفات
در منابع حدیثی روایات محمد بن خالد در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی، اخلاقی و تفسیری ذکر شده است.[۳۷] تالیفات محمد بن خالد در موضوعات تاریخی، ادبی و قرآنی گزارش شده است.[۳۸] برخی از کتابهای وی در رجال نجاشی،[۳۹] و بیشتر آنها در کتاب فهرست ابن ندیم،[۴۰] نام برده شده است.
نجاشی، آثار زیر را برای او یاد کرده است:
- کتاب التنزیل و التعبیر
- کتاب یوم و لیله
- کتاب التفسیر
- کتاب مکة و المدینة
- کتاب حروب الأوس و الخزرج
- کتاب العلل
- کتاب فی علم الباری
- کتاب الخطب.[۴۱]
ابن ندیم فهرستی بلندتر از نجاشی در آثار محمد بن خالد برقی ارائه میکند که بخشی از آن چنین است:
- کتاب العویص
- کتاب التبصرة
- کتاب المحاسن
- کتاب الرجال
- کتاب المحبوبات
- کتاب المکروهات
- کتاب طبقات الرجال
- کتاب فضائل الاعمال
- کتاب التحذیر
- کتاب التخویف
- کتاب الترهيب
- کتاب الحیرة و الصفوة
- کتاب الاحادیث
- کتاب معانی الاحادیث و التحریف
- کتاب الفروق، کتاب الاحتجاج
- کتاب اللطائف
- کتاب المصالح
- کتاب تفسیر الرؤیا
- کتاب صوم الایام
- کتاب السماء
- کتاب الارضین
- کتاب البلدان
- کتاب ذکر الکعبة
- کتاب الحیوان و الاجناس
- کتاب احادیث الجن و الانس
- کتاب فضائل القرآن
- کتاب الازاهیر
- کتاب الاوامر و الرواجز
- کتاب ما خاطب الله به خلقه.[۴۲]
نویسنده رجال برقی و کتاب محاسن؟
دیدگاههای مختلفی درباره نویسنده کتاب رجال برقی وجود دارد؛ برخی آن را به محمد بن خالد[۴۳] و برخی دیگر به احمد بن خالد (فرزند) نسبت میدهند.[۴۴] به باور جعفر سبحانی، مولف کتاب کلیات فی علم الرجال، این کتاب متعلق به فرزند احمد برقی؛ عبدالله بن احمد برقی یا نوهاش؛ احمد بن عبدالله بن احمد برقی است.[۴۵]
همچنین درباره کتاب محاسن دیدگاههای متفاوتی وجود دارد؛ ابنندیم در کتاب فهرست این اثر را به محمد بن خالد نسبت داده است،[۴۶] در حالی که شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه[۴۷] و همچنین رجالیان متقدم،[۴۸] این کتاب را از تألیفات احمد بن خالد برقی ذکر کردهاند.
پانویس
- ↑ علامه حلی، رجال العلامه الحلی، ۱۴۱۱ق، ص۱۳۹.
- ↑ تهرانی، الذريعة الی تصانیف الشيعة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۶۳.
- ↑ علامه حلی، رجال العلامه الحلی، ۱۴۱۱ق، ص۱۳۹.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ص۴۰۴.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۰.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۳۵.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۷۶.
- ↑ سید علیرضا حسینی و بهرامی، «بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی»، ص۴۱.
- ↑ امیرخانی، معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی، ۱۳۹۶ش، ص۱۱۸ و ۱۳۰.
- ↑ سید علیرضا حسینی و بهرامی، «بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی»، ص۴۱.
- ↑ سید علیرضا حسینی و بهرامی، «بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی»، ص۴۳.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۶۳.
- ↑ علامه حلی، رجال العلامه الحلی، ۱۴۱۱ق، ص۱۳۹
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ص۴۰۴.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۰.
- ↑ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص۷۳.
- ↑ سید علیرضا حسینی و بهرامی، «بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی»، ص۴۲.
- ↑ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص۵۹ و ۷۰ و ۷۴.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۱.
- ↑ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص۵۹ و ۶۹ و ۷۰ و ۷۴.
- ↑ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص۶۴.
- ↑ شیخ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۳۶۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، ج۳، ص۱۱۳.
- ↑ علامه حلی، رجال العلامه الحلی، ۱۴۱۱ق، ص۱۳۹.
- ↑ تهرانی، الذريعة الی تصانیف الشيعة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۶۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۳۵.
- ↑ واسطی بغدادی، الرجال (ابنغضائری)، ۱۳۶۴ش، ص۹۳.
- ↑ واسطی بغدادی، الرجال (ابنغضائری)، ۱۳۶۴ش، ص۹۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، ج۳، ص۱۱۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، ج۳، ص۱۱۳.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۱؛ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص۵۹.
- ↑ سید علیرضا حسینی و بهرامی، «بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی»، ص۴۸.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۰.
- ↑ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص۶۹.
- ↑ خویی معجم رجال الحدیث، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۱۷، ص ۶۰ و ۶۹.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۰.
- ↑ محمدی ریشهری، شناخت نامه حدیث، ۱۳۹۷ش، ص۸۱.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۳۵.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ص۴۰۴.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۳۳۵.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ص۴۰۴.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ص۴۰۴.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۷۶.
- ↑ سبحانی، کلیات فی علم الرجال، ۱۴۲۵ق، ص۷۱ و ۷۲.
- ↑ ابن ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ص۴۰۴.
- ↑ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص۴.
- ↑ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۵۲ و نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۷۶.
منابع
- ابن ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، ترجمه محمدرضا تجدد، تهران، بانک بازرگانی ایران (چاپخانه)، ۱۳۴۶ش.
- امیرخانی، علی، معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشيعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- حسینی، سید علیرضا و علیرضا بهرامی، «بازخوانی سیره حدیثی محمد بن خالد برقی»، مجله پژوهشهای قرآن و حدیث، سال چهل و پنجم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۱ش.
- خویی، سید أبو القاسم، معجم رجال الحدیث، بیجا، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بیتا.
- سبحانی، جعفر، کلیات فی علم الرجال، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ ششم،۱۴۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسين حوزه علميه قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، مصحح: جواد قيومى اصفهانى، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، رجال العلامه الحلی، مصحح: محمدصادق بحرالعلوم، نجف اشرف، دار الذخایر، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، محمد بن الحسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنفين و أصحاب الأصول، مصحح: عبدالعزیز طباطبائى، قم، مکتبة المحقق الطباطبائی، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف اشرف، بینا، بیتا.
- محدث، جلالالدین، «مقدمه»، در المحاسن، احمد بن محمد بن خالد، قم، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۱ق.
- محمدی ریشهری، محمد، شناخت نامه حدیث، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث، ۱۳۹۷ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، چاپ ششم، ۱۳۶۵ش.
- واسطی بغدادی، احمد بن حسین غضائری، الرجال (ابنغضائری)، تصحیح: محمدرضا حسینی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.