فقر

فقر یا تنگدستی به‌معنای ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی است. آموزه‌های فقهی، روایی و قرآنی به تبیین این اصطلاح پرداخته و پیرامون ماهیت، احکام، عوامل و آثار فقر مطالبی ارائه کرده‌اند. به‌گفته پژوهشگرانِ حوزه مسائل اجتماعی، مفهوم فقر در عصر حاضر وسعت پیدا کرده و تنها به تنگدستی و تهیدستی خلاصه نشده و مفاهیم جدیدی همچون؛ عدم دسترسی به آموزش و بهداشت، محرومیت از قابلیت‌های فردی و اجتماعی را نیز در خود جای داده است. در روایات اسلامی، برای کسانی که در این دنیا مبتلا به فقر شده‌‌اند، اجر و پاداشی همچون راحتی حساب در روز قیامت، نجات از هلاکت و کفاره گناهان قرار داده شده است.

ناصر مکارم شیرازی در جمع بین روایات مربوط به فقر، که بخشی فقر را ممدوح دانسته و بخش دیگر مذموم، گفته است: فقر مذموم فقری است که شخص را در آستانه مرگ قرار دهد و فقری که ممدوح معرفی شده فقری است که شخص چیزی برای خوردن دارد ولی آنچه سزاوار اوست وجود نداشته باشد. علامه مجلسی نیز فقر ممدوح را به فقر الی‌الله و اظهار نیاز به سوی خدا معنا کرده و فقر مذموم را همان اظهار نیاز به سوی مردم دانسته است.

حسین بن سعید اهوازی، فقیه و محدث شیعه، در کتاب الزهد، آزمایش و امتحان الهی را یکی از عوامل مبتلاشدن به فقر معرفی کرده است. قطع رحم، تنبلی و بی‌برنامگی، عادت به دروغ‌گویی و اسراف، تبذیر از دیگر عواملی است که به استناد احادیث در فقیر شدن افراد مؤثر دانسته شده است. در متون اسلامی خواندن برخی از اذکار، تلاوت برخی از سُوَر قرآن، صله رحم، میانه‌روی در صَرف هزینه‌ها، رفتن به حج و احسان به پدر و مادر برای رهایی از فقر مؤثر دانسته شده است. در برخی از کتب تفسیری و روایات اسلامی، وظایفی برای مؤمن در مواجه با فقر تعیین شده که صبر در برابر فقر، و پنهان نگه‌داشتن آن، عفت‌ورزی و پرهیز از اظهار نیاز به مردم از جمله آنهاست.

عنوان فقر در ابوابی از فقه، همچون زکات، کفارات، خمس، انفال، جهاد، وقف، وصیت، نکاح، ارث و دیات به‌کار رفته است.

مفهوم‌شناسی

مقالهٔ اصلی: فقیر

فقر به ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی معنا شده و فقیر به کسی که توانایی تأمین تمام یا بخشی از نیازهای اساسی خود را در حد کافی و شایسته نداشته باشد اطلاق شده است. در اصطلاح فقه، نداشتن خرجی سال به قدر کفایت خود و کسانی که واجب‌النفقه او هستند معنا شده است. پژوهشگران علوم اسلامی مفهوم فقر را تنها مادی ندانسته و فقر معنوی را نیز زیرمجموعه آن دانسته‌ و آیاتی همچون آیه ۱۵ سوره فاطر و آیه ۶۰ سوره توبه را بیان‌گر آن دانسته‌اند. کلینی در کتاب الکافی، کاستی در دینداری را نیز نمونه‌ای از فقر معنوی معرفی کرده است.

توسعه معنای فقر در عصر حاضر

به اعتقاد پژوهشگرانِ حوزه مسائل اجتماعی، امروزه معنای فقر تنها به تنگدستی و تهیدستی خلاصه نشده و مفاهیم جدیدی همچون عدم دسترسی به آموزش و بهداشت، محرومیت از قابلیت‌های فردی و اجتماعی از جمله عدم برخورداری از آزادی‌های سیاسی و اجتماعی، نبود امکان برخورداری از مشارکت در نهادهای اجتماعی و نقض حقوق مدنی را نیز در خود جای داده است. تشکیل نهادهای حمایتی، تعیین خط فقر و پرداخت یارانه از دیگر اموری است که امروزه در مواجهه با فقر مورد توجه قرار گرفته است.

جایگاه

در روایات اسلامی، کفاره گناه، راحتی حساب در روز قیامت، نجات از هلاکت به عنوان اجر و جبران‌‌کننده فقر در دنیا معرفی شده است. محمد بن یعقوب کلینی پیرامون مشقت‌ها و مشکلات ناشی از فقر، در کتاب الکافی روایتی را از امام صادق(ع) نقل کرده که امام باقر(ع) در مواجه با فقر و دوری شدن از آن هر روز دعای «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذ بِکَ مِنَ الْفَقْر» را تکرار می‌کرده است.

عنوان فقر در ابوابی از فقه، همچون زکات، کفارات، خمس، انفال، جهاد، وقف، وصیت، نکاح، ارث و دیات به‌کار رفته است. به‌گفته فقیهان شیعه، اگر عنوان فقر ثابت شود احکام مربوط به فقیر همچون جواز دریافت خمس، زکات و کفارات نیز مطرح خواهد شد.

شعر منسوب به امام علی(ع)

بیهقی نیشابوری کیدری در کتاب دیوان امام علی(ع)‏، درباره مشکلات و معایب دنیویِ فقر، شعری به امام علی(ع) نسبت داده است:

یُغَطِّی عُیُوبَ الْمَرْءِ کَثْرَةُ مَالِهِ

فَصُدِّقَ فِیمَا قَالَ وَ هُوَ کَذُوبٌ‏

وَ یُزْرِی بِعَقْلِ الْمَرْءِ قِلَّةُ مَالِهِ

فَحَمَّقَهُ الْأَقْوَامُ وَ هُوَ لَبِیبٌ‏

ترجمه

هرکس که شود مال جهان را صاحب

گویند که صادق است و باشد کاذب‏

معروف به ابلهی است دانای فقیر

با آنکه بود بر همه اقران غالب‏

ممدوح یا مذموم بودن فقر

در باب فقر دو دسته روایت ذکر شده که برخی همچون گفته پیامبر(ص): «الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ عَلَی سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ: فقر فخر من است و بواسطه آن بر سایر انبیا افتخار می‌کنم.» آن را مدح کرده و دسته‌ای دیگر همچون روایت «کادَ الفقرُ انْ یَکونَ کُفراً: نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد» و الفقرُ الموتُ الاکبرُ: «فقر مرگ بزرگ‌تر است؛ یعنی فقیر به خاطر سختی‌ها و مشقت‌های برگرفته از فقر، بدتر و بیشتر از یکبار می‌میرد.» فقر را مذمت کرده است. علامه مجلسی در جمع بین دو دسته از روایات گفته است: منظور از فقری که پیامبر(ص) از آن به خدا پناه می‌برد محتاج شدن به مردم و اظهار نیاز به آن‌هاست و فقری که پیامبر(ص) به آن افتخار کرده، اظهار نیاز به سوی خداوند است. همچنین ناصر مکارم شیرازی در جمع بین این روایات گفته است: آن دسته از روایاتی که فقر را مذمت می‌کند، ناظر به فقری هستند که فقیر، مضطّر شده باشد و عواملی همچون گرسنگی او را تهدید به مرگ کرده باشد؛ در مقابل روایاتی که فقر را مدح کرده ناظر به فقری هستند که فقیر بواسطه آن تهدید به مرگ نمی‌شود ولی چیز قابل توجهی برای خوردن ندارد.

عوامل

حسین بن سعید اهوازی، فقیه و محدث امامی نیمه اول قرن سوم در کتاب الزهد با بیان روایتی از موسی بن جعفر(ع)، علت فقیر شدن برخی از مؤمنان را آزمایش و امتحان الهی معرفی کرده است. عوامل مؤثر دیگری همچون رعایت نکردن برخی از آداب اسلامی، تنبلی و بی‌برنامگی، قَسم دروغ، اسراف و تبذیر، قطع رحم، خیانت در امانت، زنا، کفران نعمت، عادت به دروغ‌گویی، فقیرنمایی و گناه نیز در روایات اسلامی به عنوان عامل فقر ذکر شده است.

وظیفه مؤمن در برابر فقر

در روایات اسلامی و برخی از کتب تفسیری، وظایفی برای مؤمنان در برابر فقر بیان شده که برخی از آن‌ها عبارت است از:

• صبر در برابر فقر
• پنهان نگه‌داشتن فقر
• عفت‌ورزی در زمان فقر
• رضایت به آنچه خواست خدا بوده
• پرهیز از اظهار نیاز به مردم
• عدم ترس از فقیر شدن در آینده: علامه طباطبایی ذیل آیه ۱۵۱ سوره انعام ترس از فقیر شدن را مذموم دانسته و گفته است: در میان عرب، جاهلیتی سنتی جاری بوده که از ترس ذلت فقر، فرزندان خود را می‌کشتند که این آیه نازل شد و آن‌ها را از این کار نهی کرد و به رزّاق بودن خدا توجه داد. همچنین به‌گفته مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، آیات ۱۰۰ سوره اسراء و ۳۲ سوره نور انفاق نکردن و ترک ازدواج را ترس از فقیر شدن اعلام کرده است.

نجات از فقر

در روایات اسلامی راهکارهایی برای زدوده شدن فقر و رهایی از آن سفارش شده که خواندن برخی از اذکار و ادعیه، قرائت برخی از سوره‌های قرآن همچون سوره محمد و سوره یس، رفتن به حج، صدقه پنهانی، صله رحم، میانه‌روی در صَرف هزینه‌ها، کثرت استغفار، و احسان به پدر و مادر بخشی از آنهاست.

در ارتباط با وظیفه حکومت‌ها در مبارزه با فقر و ایجاد رفاه عمومی، راهکارهایی همچون برطرف ساختن نارسایی‌‌های اقتصادی، محرومیت زدایی و توسعه مناطق محروم و حمایت از خانواده‌های نیازمند مؤثر دانسته شده است.