فقر

از ویکی شیعه

فقر یا تنگدستی به‌معنای ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی است. آموزه‌های فقهی، روایی و قرآنی به تبیین این اصطلاح پرداخته و پیرامون ماهیت، احکام، عوامل و آثار فقر مطالبی ارائه کرده‌اند. به‌گفته پژوهشگرانِ حوزه مسائل اجتماعی، مفهوم فقر در عصر حاضر وسعت پیدا کرده و تنها به تنگدستی و تهیدستی خلاصه نشده و مفاهیم جدیدی همچون؛ عدم دسترسی به آموزش و بهداشت، محرومیت از قابلیت‌های فردی و اجتماعی را نیز در خود جای داده است. در روایات اسلامی، برای کسانی که در این دنیا مبتلا به فقر شده‌‌اند، اجر و پاداشی همچون راحتی حساب در روز قیامت، نجات از هلاکت و کفاره گناهان قرار داده شده است.

ناصر مکارم شیرازی در جمع بین روایات مربوط به فقر، که بخشی فقر را ممدوح دانسته و بخش دیگر مذموم، گفته است: فقر مذموم فقری است که شخص را در آستانه مرگ قرار دهد و فقری که ممدوح معرفی شده فقری است که شخص چیزی برای خوردن دارد ولی آنچه سزاوار اوست وجود نداشته باشد. علامه مجلسی نیز فقر ممدوح را به فقر الی‌الله و اظهار نیاز به سوی خدا معنا کرده و فقر مذموم را همان اظهار نیاز به سوی مردم دانسته است.

حسین بن سعید اهوازی، فقیه و محدث شیعه، در کتاب الزهد، آزمایش و امتحان الهی را یکی از عوامل مبتلاشدن به فقر معرفی کرده است. قطع رحم، تنبلی و بی‌برنامگی، عادت به دروغ‌گویی و اسراف، تبذیر از دیگر عواملی است که به استناد احادیث در فقیر شدن افراد مؤثر دانسته شده است. در متون اسلامی خواندن برخی از اذکار، تلاوت برخی از سُوَر قرآن، صله رحم، میانه‌روی در صَرف هزینه‌ها، رفتن به حج و احسان به پدر و مادر برای رهایی از فقر مؤثر دانسته شده است. در برخی از کتب تفسیری و روایات اسلامی، وظایفی برای مؤمن در مواجهه با فقر تعیین شده که صبر در برابر فقر، و پنهان نگه‌داشتن آن، عفت‌ورزی و پرهیز از اظهار نیاز به مردم از جمله آنهاست.

عنوان فقر در ابوابی از فقه، همچون زکات، کفارات، خمس، انفال، جهاد، وقف، وصیت، نکاح، ارث و دیات به‌کار رفته است.

جایگاه

در روایات اسلامی، کفاره گناه[۱]، راحتی حساب در روز قیامت[۲]، نجات از هلاکت[۳] به عنوان اجر و جبران‌‌کننده فقر در دنیا معرفی شده است. محمد بن یعقوب کلینی پیرامون مشقت‌ها و مشکلات ناشی از فقر، در کتاب الکافی روایتی را از امام صادق(ع) نقل کرده که امام باقر(ع) در مواجهه با فقر و دوری شدن از آن هر روز دعای «اللَّهُمَّ إِنِّی أَعُوذ بِکَ مِنَ الْفَقْر» را تکرار می‌کرده است.[۴] تشکیل نهادهای حمایتی،[۵] تعیین خط فقر[۶] و پرداخت یارانه[۷] از دیگر اموری است که امروزه در مواجهه با فقر مورد توجه قرار گرفته است.

عنوان فقر در ابوابی از فقه، همچون زکات، کفارات، خمس، انفال، جهاد، وقف، وصیت، نکاح، ارث و دیات به‌کار رفته است.[۸] به‌گفته فقیهان شیعه، اگر عنوان فقر ثابت شود احکام مربوط به فقیر همچون جواز دریافت خمس، زکات و کفارات نیز مطرح خواهد شد.[۹]

شعر منسوب به امام علی(ع)

بیهقی نیشابوری کیدری در کتاب دیوان امام علی(ع)‏، درباره مشکلات و معایب دنیویِ فقر، شعری به امام علی(ع) نسبت داده است:[۱۰]

یُغَطِّی عُیُوبَ الْمَرْءِ کَثْرَةُ مَالِهِ
فَصُدِّقَ فِیمَا قَالَ وَ هُوَ کَذُوبٌ‏
وَ یُزْرِی بِعَقْلِ الْمَرْءِ قِلَّةُ مَالِهِ
فَحَمَّقَهُ الْأَقْوَامُ وَ هُوَ لَبِیبٌ‏
ترجمه
هرکس که شود مال جهان را صاحب
گویند که صادق است و باشد کاذب‏
معروف به ابلهی است دانای فقیر
با آنکه بود بر همه اقران غالب‏

مفهوم‌شناسی و انواع فقر

فقر به ناتوانی در تأمین نیازهای اساسی معنا شده[۱۱] و فقیر به کسی که توانایی تأمین تمام یا بخشی از نیازهای اساسی خود را در حد کافی و شایسته نداشته باشد اطلاق شده است.[۱۲] در اصطلاح فقه، به نداشتن خرجی سال به قدر کفایت خود و کسانی که واجب‌النفقه او هستند معنا شده است.[۱۳] پژوهشگران علوم اسلامی مفهوم فقر را تنها مادی ندانسته و علاوه بر فقر مطلق (محرومیت از امکانات ضروری زندگی)[۱۴] و فقر نسبی (عدم برخورداری و دسترسی به امکانات رفاهی)،[۱۵] فقر معنوی را نیز زیرمجموعه آن دانسته‌[۱۶] و آیاتی همچون آیه ۱۵ سوره فاطر و آیه ۶۰ سوره توبه را بیان‌گر آن دانسته‌اند.[۱۷] کلینی در کتاب الکافی، کاستی در دینداری را نیز نمونه‌ای از فقر معنوی معرفی کرده است.[۱۸]

به اعتقاد پژوهشگرانِ حوزه مسائل اجتماعی، امروزه معنای فقر تنها به تنگدستی و تهیدستی خلاصه نشده و مفاهیم جدیدی همچون عدم دسترسی به آموزش و بهداشت، محرومیت از قابلیت‌های فردی و اجتماعی از جمله عدم برخورداری از آزادی‌های سیاسی و اجتماعی، نبود امکان برخورداری از مشارکت در نهادهای اجتماعی و نقض حقوق مدنی را نیز در خود جای داده است.[۱۹]

فقر طبیعی همچون کمبود یا فقدان منابع طبیعی و فقر فرهنگی همچون جهل و بی‌رغبتی به کسب دانش نیز از اقسام فقر دانسته شده که امروزه پژوهشگرانِ حوزه مسائل اجتماعی به آن اشاره کرده‌اند.[۲۰]

ممدوح یا مذموم بودن فقر

در باب فقر دو دسته روایت ذکر شده که برخی همچون گفته پیامبر(ص): «الْفَقْرُ فَخْرِی وَ بِهِ أَفْتَخِرُ عَلَی سَائِرِ الْأَنْبِیَاءِ: فقر فخر من است و بواسطه آن بر سایر انبیا افتخار می‌کنم.» آن را مدح کرده[۲۱] و دسته‌ای دیگر همچون روایت «کادَ الفقرُ انْ یَکونَ کُفراً: نزدیک است که فقر به کفر بیانجامد»[۲۲] و «الفقرُ الموتُ الاکبرُ: فقر مرگ بزرگ‌تر است»؛ یعنی فقیر به خاطر سختی‌ها و مشقت‌های برگرفته از فقر، بدتر و بیشتر از یکبار می‌میرد.[۲۲] فقر را مذمت کرده است. علامه مجلسی در جمع بین دو دسته از روایات گفته است: منظور از فقری که پیامبر(ص) از آن به خدا پناه می‌برد محتاج شدن به مردم و اظهار نیاز به آن‌هاست و فقری که پیامبر(ص) به آن افتخار کرده، اظهار نیاز به سوی خداوند است.[۲۱] همچنین ناصر مکارم شیرازی در جمع بین این روایات نوشته است: آن دسته از روایاتی که فقر را مذمت می‌کند، ناظر به فقری هستند که فقیر، مضطّر شده باشد و عواملی همچون گرسنگی او را تهدید به مرگ کرده باشد؛ در مقابل روایاتی که فقر را مدح کرده ناظر به فقری هستند که فقیر بواسطه آن تهدید به مرگ نمی‌شود ولی چیز قابل توجهی برای خوردن ندارد.[۲۲]

عوامل

حسین بن سعید اهوازی، فقیه و محدث امامی نیمه اول قرن سوم در کتاب الزهد با بیان روایتی از موسی بن جعفر(ع)، علت فقیر شدن برخی از مؤمنان را آزمایش و امتحان الهی معرفی کرده است.[۲۳] عوامل مؤثر دیگری همچون رعایت نکردن برخی از آداب اسلامی،[۲۴][یادداشت ۱] تنبلی[۲۶] و بی‌برنامگی،[۲۷] قَسم دروغ،[۲۸] اسراف و تبذیر،[۲۹] قطع رحم،[۳۰] خیانت در امانت،[۳۱] زنا،[۳۲] کفران نعمت،[۳۳] عادت به دروغ‌گویی،[۳۴] فقیرنمایی[۳۵] و گناه[۳۶] نیز در روایات اسلامی به عنوان عامل فقر ذکر شده است.

وظیفه مؤمن در برابر فقر

در روایات اسلامی و برخی از کتب تفسیری، وظایفی برای مؤمنان در برابر فقر بیان شده که برخی از آن‌ها عبارت است از:

نجات از فقر

در روایات اسلامی راهکارهایی برای زدوده شدن فقر و رهایی از آن سفارش شده که خواندن برخی از اذکار و ادعیه،[۴۵] قرائت برخی از سوره‌های قرآن همچون سوره محمد[۴۶] و سوره یس،[۴۷] رفتن به حج،[۴۸] صدقه پنهانی،[۴۹] صله رحم،[۵۰] میانه‌روی در صَرف هزینه‌ها،[۵۱] کثرت استغفار،[۵۲] و احسان به پدر و مادر[۵۳] بخشی از آنهاست.

در ارتباط با وظیفه حکومت‌ها در مبارزه با فقر و ایجاد رفاه عمومی، راهکارهایی همچون برطرف ساختن نارسایی‌‌های اقتصادی،[۵۴] محرومیت زدایی و توسعه مناطق محروم[۵۵] و حمایت از خانواده‌های نیازمند[۵۶] مؤثر دانسته شده است.

پانویس

  1. محمدی ری‌شهری، حکمت‌نامه پیامبر اعظم(ص)، ۱۳۸۷ش، ص۴۴۹.
  2. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۶۰.
  3. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۵۲
  4. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۵۲۶.
  5. غفاری، «راهکارهای کاهش فقر: رهیافتی در اقتصاد نهادگرایی»، ص۲۱۵.
  6. پژویان، «فقر، خط فقر و کاهش فقر»، ص۶
  7. غفاری، «راهکارهای کاهش فقر: رهیافتی در اقتصاد نهادگرایی»، ص۲۲۳.
  8. مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۷۲۰-۷۲۱.
  9. مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۷۲۰-۷۲۱.
  10. بیهقی نیشابوری کیدری، دیوان امام علی علیه‌الاسلام، ۱۳۸۱ش، ص۷۲.
  11. ایروانی، «بررسی حد فقر و عوامل مؤثر بر آن از دیدگاه امام علی(ع)»، ص۴۷.
  12. ایروانی، «بررسی حد فقر و عوامل مؤثر بر آن از دیدگاه امام علی(ع)»، ص۴۷.
  13. مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۵، ص۷۲۰.
  14. پورصفر و یزدی، «بررسی انواع فقر و پیامدهای آن از منظر قرآن و روایات»، ص۷-۸.
  15. پورصفر و یزدی، «بررسی انواع فقر و پیامدهای آن از منظر قرآن و روایات»، ص۸.
  16. پروینی و آزادبختی، «بررسی نشانه‌های فقر معنوی در قرآن و روایات»، ص۱۳۰.
  17. پورصفر و یزدی، «بررسی انواع فقر و پیامدهای آن از منظر قرآن و روایات»، ص۶.
  18. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۶۶.
  19. غفاری، «راهکارهای کاهش فقر: رهیافتی در اقتصاد نهادگرایی»، ص۲۱۵.
  20. پورصفر و یزدی، «بررسی انواع فقر و پیامدهای آن از منظر قرآن و روایات»، ص۸ و ۱۹.
  21. ۲۱٫۰ ۲۱٫۱ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۹، ص۳۲.
  22. ۲۲٫۰ ۲۲٫۱ ۲۲٫۲ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۲۲.
  23. کوفی اهوازی، الزهد، ۱۳۹۹ق، ص۳۲.
  24. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۳، ص۳۱۴.
  25. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۳، ص۳۱۴.
  26. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  27. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  28. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۳۶۴ش، ص۲۲۶.
  29. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  30. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۳، ص۳۱۴.
  31. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  32. برقی، المحاسن، دار الکتب الإسلامیة، ج۱، ص۱۰۶.
  33. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  34. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۳، ص۳۱۴.
  35. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  36. رشیدی و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، ص۶۰.
  37. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۶۳.
  38. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۶۰.
  39. ورام، مجموعه ورام «آداب و اخلاق در اسلام»، ۱۳۶۹ش، ص۱۷۳.
  40. کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۶۳و۲۶۵.
  41. طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۶۶۷.
  42. طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن،‌ ۱۳۵۲ش، ج۷، ص۲۷۴-۲۷۵.
  43. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۳۰۵.
  44. مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۴، ص۴۶۶.
  45. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۳۶۴ش، ص۸؛ محمدی ری‌شهری، نهج‌الذکر، ۱۳۸۷ش، ج۴، ص۷۸.
  46. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۴.
  47. شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۳۶۴ش، ص۱۱۱.
  48. کوفی اهوازی، الزهد، ۱۳۹۹ق، ص۱۳.
  49. کوفی اهوازی، الزهد، ۱۳۹۹ق، ص۳۳.
  50. حقانی، نظام اخلاقی اسلام، ۱۳۷۳ش، ص۴۰۸.
  51. برقی، المحاسن، دار الکتب الإسلامیة، ج۱، ص۳.
  52. شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۱۵.
  53. طبرسی، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ۱۳۸۵ق، ص۱۶۲.
  54. خداداد کاشی و شمسی، «بررسی اثرات سیاست های حمایتی بر کاهش فقر در ایران»، ص۱۵۴.
  55. خداداد کاشی و شمسی، «بررسی اثرات سیاست های حمایتی بر کاهش فقر در ایران»، ص۱۵۴.
  56. خداداد کاشی و شمسی، «بررسی اثرات سیاست های حمایتی بر کاهش فقر در ایران»، ص۱۵۴.

یادداشت

  1. علامه مجلسی در کتاب بحار الأنوار، ترک کردن برخی از آداب اسلامی همچون خوردن و آشامیدن در حال جنابت (اگر وضو نگرفته باشد و آب در دهان مضمضه نکرده باشد)، ادرار کردن در حمام، موی سر را ایستاده شانه زدن، از بین نبردن تار عنکبوت از خانه و رها کردن خاکروبه و زباله در خانه، را از عوامل مؤثر در فقر معرفی کرده است.[۲۵]

منابع

  • ایروانی، جواد، «بررسی حد فقر و عوامل مؤثر بر آن از دیدگاه امام علی (ع)»، در مجله پژوهش‌های نهج البلاغه، شماره ۵۲، بهار ۱۳۹۶ش.
  • پروینی، خلیل و زینب آزادبختی، «بررسی نشانه های فقر معنوی در قرآن و روایات»، در مجله پژوهش‌های نوین در آموزه‌های قرآن و سنت، شماره ۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
  • پژویان، جمشید، «فقر، خط فقر و کاهش فقر»، در مجله برنامه‌ریزی و بودجه، شماره ۲، خرداد ۱۳۷۵ش.
  • پورصفر، مسلم و محمد یزدی، «بررسی انواع فقر و پیامدهای آن از منظر قرآن و روایات»، در مجله سخن جامعه، شماره ۶، پاییز ۱۳۹۴ش.
  • رشیدی، علیرضا و دیگران، «علل فردی بروز فقر از منظر قرآن و حدیث»، در مجله مهندسی فرهنگی، شماره ۸۰، تابستان ۱۳۹۳ش.
  • غفاری، مجتبی، «راهکارهای کاهش فقر: رهیافتی در اقتصاد نهادگرایی»، در مجله برنامه‌ریزی و بودجه، شماره ۱۲۷، زمستان ۱۳۹۳ش.
  • مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
  • مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامی در نهج البلاغه، قم، نسل جوان، ۱۳۸۵ش.
  • برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیة، بی‌تا.
  • بیهقی نیشابوری کیدری، محمد بن حسین، دیوان امام علی علیه‌الاسلام، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۸۱ش.
  • حقانی، حسین، نظام اخلاقی اسلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۳ش.
  • خداداد کاشی، فرهاد، و سوده شمسی، «بررسی اثرات سیاست‌های حمایتی بر کاهش فقر در ایران»، در مجله اقتصاد مقداری، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۱ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، ۱۳۶۲ش.
  • شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
  • طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۳۵۲ش.
  • طبرسی، علی بن حسن‏، مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.
  • طبرسی، فضل بن حسن‏، مجمع البیان فی تفسیر القرآن‏، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۳ش.
  • کوفی اهوازی، حسین بن سعید، الزهد، قم، المطبعة العلمیة، ۱۳۹۹ق.
  • مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بيت (ع)، ۱۳۸۲ق.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، حکمت‌نامه پیامبر اعظم(ص)، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۷ش.
  • محمدی ری‌شهری، محمد، نهج‌الذکر، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۸۷ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
  • ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام «آداب و اخلاق در اسلام»، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹ش.