آستان قدس رضوی

آستان قدس رضوی

آستان قدس
اطلاعات کلی
نوع فعالیت	اداری • خدماتی
گستره فعالیت	اداری • فرهنگی • اقتصادی
اهداف	اداره‌ حرم امام رضا(ع)، املاک و موقوفات و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن
مکان	مشهد
ساختمان مرکزی	سازمان مرکزی آستان قدس رضوی
رئیس/مسئول	احمد مروی
جانشین	مصطفی فیضی
سایر
منابع مالی	نذورات • موقوفات • فعالیت‌های اقتصادی
وبگاه	آستان قدس رضوی

آسْتان قُدْس رَضَوی نهاد اداری-خدماتی بزرگ غیردولتیِ اداره‌کنندهٔ حرم امام رضا(ع)، املاک و موقوفات و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن.

گفته شده تشکیلات آستان قدس رضوی دست‌کم از دوره صفویان وجود داشته و این دوره، دورهٔ گسترش و تثبیت نظام دیوانی آستان قدس رضوی بوده است. در دورهٔ قاجار، آستان قدس دستخوش اصلاحات اداری و مالی شده، اما در مقاطعی با آشفتگی اوضاع سیاسی، سامان آن هم رو به ضعف نهاده است. در دورهٔ پهلوی اول و دوم تلاش‌های بسیاری برای تغییر نظام اداری آستان صورت گرفته، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت‌های آستان گسترش و سرعت بیشتری یافته است.

در برخی منابع، بعضی مشاغل و اصطلاحات آستان قدس در دوره‌های مختلف تاریخی توصیف شده است: از میان مشاغل، تولیت و نیابت تولیت و خدمه، و از میان اصطلاحات، کشیک و تشریفات. دارالشفا و مهمان‌سرا از جمله زیرمجموعه‌های خدماتی آستان قدس رضوی است که گفته می‌شود قدمت آنها به دورهٔ صفویان برمی‌گردد.

قدیمی‌ترین و شاخص‌ترین بخش فرهنگی آستان قدس، کتابخانه آن دانسته شده است که از سدهٔ نهم قمری تا دورهٔ قاجاریان به‌عنوان نهادی مستقل و سازمان‌یافته فعالیت می‌کرده است. در دورهٔ پهلوی، فعالیت‌های مذهبی آستان محدود شد، اما نقش فرهنگی آن با توسعهٔ کتابخانه، موزه و برنامه‌های آموزشی و پژوهشی تقویت گردید. در دورهٔ جمهوری اسلامی،‌ عرصه فعالیت‌های فرهنگی گسترش قابل توجه یافت. بر اساس گزارشی، پانزده نهاد، فعالیت‌های فرهنگی آستان را اجرا می‌کنند؛ از جمله مؤسسهٔ کتابخانه و موزهٔ ملی ملک و بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

گزارش شده که آستان قدس رضوی برای تأمین پشتوانهٔ مالی، فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای در سه محور خدمات، صنعت و معدن و کشاورزی، و عمران دارد. طبق آماری، ۸۴ شرکت زیرنظر آستان فعالیت می‌کنند و بیش از ۱۲ هزار نفر در شرکت‌ها و مؤسسات تابعهٔ آن مشغول به کار هستند؛ از جمله شرکت نفت و گاز رضوی، و شرکت نان رضوی.

معرفی، جایگاه و اهداف

آستان قدس رضوی نهاد اداری-خدماتی بزرگ غیردولتیِ اداره‌کنندهٔ حرم امام رضا(ع)، املاک و موقوفات و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن است. این نهاد دارای تشکیلات کهنی است که گفته شده ساختار، مناصب و آیین‌های آن دارای ارزش‌های فرهنگی است.

به‌گفتهٔ عزیزالله عُطارِدی، محقق شیعه، آستان قدس رضوی در طول تاریخ خود مستقل بوده و دولت‌ها در آن دخالتی نداشته‌اند و امور اداری، انتظامات و خدمات آن توسط کارگزاران آستان انجام می‌گرفته، و نیز متولیان آستان تنها در برابر حاکم کشور مسئولیت داشته و هیچ‌کدام از مقامات حکومت حق مداخله در امور را نداشته‌اند؛ چنانکه در سفرنامهٔ یک روس، در سال ۱۲۷۴ق، از استقلال آستان قدس از حکومت یاد شده و اینکه نوعی حکومت در حکومت است.

گفته شده که اصطلاح «آستان قدس رضوی» از اوایل دورهٔ صفویه پدید آمده و برای خواندن اماکن حرم به‌کار رفته است؛ اما رواج بیشتر این نام در دوره‌های متأخر بوده است. پیش از آن، عبارت‌های «روضهٔ مقدسهٔ رضویه»، «آستان روضهٔ منوره» و «آستان مقدس» برای این اماکن و تشکیلات به کار می‌رفته است.

حرم امام رضا(ع) از جمله مجموعه‌های تحت مدیریت آستان قدس رضوی.

احمد مروی تولیت آستان قدس رضوی از سال ۱۳۹۸ش.

تشکیلات

تشکیلات اداری آستان قدس رضوی دارای پیشینه‌ای از دوره صفوی است که در دوره‌های مختلف پس از آن تا دوره جمهوری اسلامی، دچار تغییر و تحول و گسترش شده است.

قبل از صفویان

به‌گفتهٔ علی مؤتمن، پژوهشگر آستان قدس، اطلاعات قابل‌توجه و مستندی درباره تشکیلات و چگونگی اداره حرم امام رضا تا قبل از دورهٔ صفویه، در دست نیست. با این حال، با اتکا به یکی از آثار شیخ صدوق، سابقهٔ تشکیلات برای ادارهٔ حرم امام رضا(ع)، به حدود دوران دفن امام رضا(ع) در بقعه هارونیه برگردانده شده و گفته شده که در این دوران حرم دارای خادم بوده و آنان طبق برنامه‌ای درهای حرم را شب‌ها می‌بسته و در روز می‌گشوده‌اند.

گزارش شده که آستان قدس رضوی از قرن سوم تا دوران صفویان، تحت نظر نقبای سادات زیدی، موسوی و رضوی اداره می‌شده، و در این دوران، تشکیلات آستان هر چند در ابتدا ساده بوده، به‌مرور، به‌خصوص در دوره تیموریان، رو به گسترش نهاده است؛ آنچنان که با اتکا به گزارش فضل بن روزبهان خُنْجِی، فقیه و ادیب سنی دوازده‌امامی دستگاه ازبکان، در سال ۹۱۱ق، وجود تشکیلات منسجم و مستقل برای آستان قدس، نتیجه گرفته شده است.

خدمهٔ آستان قدس در حال شست‌وشوی گنبد طلای حرم امام رضا(ع). عکس: سید شهاب‌الدین واجدی.

از صفویان تا افشاریان

گفته شده که تشکیلات مختصر اما رو به گسترش آستان قدس رضوی در دورهٔ تیموریان، در آغاز قرن دهم قمری، وارد دورهٔ صفویه شد و با رسمی‌شدن تشیع، توجه حکومت به امور آستان قدس افزایش یافت و این توجه موجب افزایش زائران و غنای آستان از نظر مالی و گسترش تشکیلات آن شد.

در دورهٔ طهماست اول صفوی، که دورهٔ تثبیت نظام دیوانی ایران دانسته شده، تشکیلات دیوانی آستان هم گسترش و تثبیت یافت. گفته شده که شکل‌گیری منسجم کشیک‌های منظم در این دوره و از سال ۱۰۱۰ق محتمل است؛ و این روند کمابیش گسترش یافته، تا آنکه در «دستورالملوک میرزا رفیعا»، از متون دیوانی دورهٔ صفویه، از تشکیلات منسجم و خدمات قابل‌توجه آستان در دوران شکوفایی آن یاد شده است.

گزارش شده که در پنج سال پایانی حکومت نادرشاه افشار، تشکیلات آستان دچار ضعف شد؛ زیرا نادر تعداد کشیک‌های آستان را از پنج به سه رساند.

نقش مهرهای کتابخانه آستان قدس در دوره‌های مختلف تاریخی.

قاجاریان

گزارش‌هایی مبنی بر تلاش‌های اولین تا سومین پادشاهان قاجار، آقامحمدخان، فتحعلی‌شاه و محمدشاه، برای انتظام امور آستان قدس در منابع آمده است؛ انتظامی که گاه با شورشی دچار خلل می‌شده است. گفته شده که با آغاز حکومت ناصرالدین شاه، در ۱۲۶۴ق، تا اندازه‌ای آرامش در خراسان برقرار شد و انتظام و رونق نسبی به آستان بازگشت.

به‌نوشتهٔ عطاردی، در دورهٔ ناصری، عضدالملک قزوینی متولی وقت آستان برای ساماندهی به وضعیت موقوفاتْ طوماری (طومار عضدالملک) از موقوفات را تا سال ۱۲۷۳ق تهیه کرد. در این طومار اعضای خدمهٔ آستان شامل چهل خادم، بیست فراش، پنج کفشدار، سه مؤذن و ۲۲ دربان گزارش شده است. در حدود یک دهه بعد (۱‍۲۸۳ق)، تعداد خدمهٔ رسمی و غیررسمی، از اعیان و کارگزاران حکومتی، بیش از هزار نفر گزارش شده است. همچنین، اولین نظام‌نامه‌ٔ ادارهٔ آستان به‌کوشش متولی وقت، محمدتقی‌میرزا رکن‌الدوله، تدوین شد.

گفته شده که پس از انقلاب مشروطه و در سال ۱۳۲۵ق، با تشکیل وزارت معارف و اوقاف، امور آستان قدس به آن واگذار شد. این وزارتخانه نیز در ۲۷ ذیقعدهٔ ۱۳۲۹ق برای اصلاح امور آستان قانونی نوشت که در آن متولی آستان را، به‌موجب اجازه شاه و از طریق مجلس شورای ملی، به وزارت اوقاف واگذار کرد و وزارت اوقاف نیز نایِبُ التُّولیَّه را مکلف به اصلاح تشکیلات داخلی و حفظ اموال آستان کرد.

به‌گزارش مؤتمن، در اواخر دورهٔ قاجاریان به‌تبع پریشانی اوضاع کلی ایران، انتظام امور در آستان هم رو به ضعف نهاد؛ به‌طوری که برخی املاک و مستغلات آستان به تملک دیگران درآمد.

پهلوی

بنابر برخی منابع، در دورهٔ پهلوی اول و دوم تلاش‌های بسیاری برای تغییر ساختار اداری آستان قدس رضوی صورت گرفت؛ به‌گزارش محمد احتشام کاویانیان، از پژوهشگران و کارگزاران حرم، شاه در این دوره با عنوان تولیت عظمی خوانده شد و عنوان متولی‌باشی آستان به نایب‌التولیه عظمی تغییر کرد.

به‌گزارش مؤتمن، اولین نایب‌التولیهٔ آستان در این دوره،‌ محمدولی اسدی (فعالیت: ۱۳۰۴-۱۳۱۴ش)، در اقداماتی اصلاحی شمار خادمان را کاهش داد و اولین بودجه آستان قدس را به‌طرز جدید تنظیم کرد. اسدی، پس از لغو تشکیلات سابق آستان و القاب و عناوین مربوط به آن، نظام‌نامهٔ اداری جدیدی تدوین کرد: نظام‌نامه اساسی آستانه که در ۱۶ مرداد ۱۳۰۵ش به نایب‌التولیه ابلاغ شد. گزارش شده که در دورهٔ نیابت تولیت فتح‌الله پاکروان (فعالیت: ۱۳۱۴-۱۳۲۰ش) شیوهٔ خدمت موروثی ملغی شد، قدرت کشیک‌ها کاهش یافت و ادارهٔ تشریفات، مسئول حفظ انتظامات و مراقبت امور داخلی حرم شد.

بیمارستان فوق تخصصی رضوی از جمله مراکز درمانی آستان قدس رضوی.

برخی از اقدامات اصلاحی در آستان قدس در زمان پهلوی دوم چنین بیان شده است:

• در سال ۱۳۲۱ش، با توجه نارضایتی خدمه، تشکیلات کشیک‌ها احیا شد و تنها امور انضباطی و تشریفاتی به‌عهدهٔ ادارهٔ تشریفات قرار گرفت؛
• در سال ۱۳۲۸ش، بنابر نیازهای جدید آستان، آیین‌نامه‌ای جدید با عنوان «آیین‌نامهٔ سازمان و خدمات آستان قدس» تدوین و تصویب شد؛
• در سال ۱۳۴۱ش، کمیسیون‌هایی برای رسیدگی به امور آستان تشکیل شد تا به تقاضاها و شکایت‌ها رسیدگی کند؛
• در دورهٔ زمانی ۱۳۴۴ تا ۱۳۴۶ش، سمت مدیریت كل حوزهٔ حرم به‌منظور نظارت بر امور کتابخانه، خزانه و موزه و ادارهٔ تشریفات و خدمه آستان قدس ایجاد شد؛
• در سال‌‌های ۱۳۴۶ و ۱۳۴۷ش، بار دیگر نظام‌نامهٔ تشکیلات اداری آستان قدس مورد بازنگری قرار گرفت؛
• در اوایل دههٔ ۱۳۵۰ش، از سوی سازمان برنامه کشور، تشکیلات سازمان جدید آستان قدس تنظیم شد. در رأس این تشکیلات، نیابت تولیت عظمی و قائم‌مقام او قرار داشت؛ نیابت تولیت، چهار معاونت اداری،‌ طرح و برنامه و آموزش،‌ مالی و تدارکاتی و فنی و امور املاک داشت.

سند پرداخت انعام مؤذنان حرم امام رضا(ع) توسط مالیهٔ آستان قدس از سال ۱۲۶۲ق.

دورهٔ جمهوری اسلامی

گفته شده که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فعالیت‌های آستان قدس رضوی گسترش و سرعت بیشتری یافت. یکی از تغییرات این دوره، انتخاب تولیت برای ادارهٔ امور آستان قدس و ملغی‌شدن جایگاه نایب‌التولیه بود. این تغییر موجب استقلال مدیریت آستان و قدرت‌یافتن قائم‌مقام تولیت، به‌عنوان نمایندهٔ منصوب تولیت، تلقی شده است.

بنابر برخی گزارش‌ها، با گسترش اماکن حرم و شبانه‌روزی‌شدن آن در این دوره، تعداد کشیک‌ها به هشت‌ نوبت افزایش یافت، و بدین ترتیب تعداد کارکنان هر کشیک افزایش یافت.

بر اساس منابع موجود، در دورهٔ جمهوری اسلامی، تولیت آستان قدس، با مشورت هیأت امنا و شورای انقلاب فرهنگی، سیاست‌های کلان و مدیران عالی آستان را تعیین می‌کند. سازمان مرکزی آستان قدس زیرنظر قائم‌مقام تولیت فعالیت می‌کند و شش معاونت اصلی دارد: معاونت توسعهٔ مدیریت و پشتیبانی، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی، معاونت امور حقوقی و موقوفات، معاونت املاک و اراضی‌، معاونت اماکن متبرکه و امور زائران، و معاونت فنی و عمران موقوفات.

بر این اساس، مدیریت سازمان مرکزی آستان نیز زیرنظر قائم‌مقام تولیت اداره می‌شود. این سازمان پنج حوزهٔ مدیریت حسابرسی داخلی و ممیزی، مدیریت نظارت و بازرسی و رسیدگی به شکایات، مدیریت دفتر مرکزی تهران، مدیریت حراست و مدیریت اراضی حریم حرم امام رضا(ع) را در اختیار دارد. همچنین، شورای توسعه مدیریت و سرمایهٔ انسانی، شورای فناوری اطلاعات و ارتباطات، مشاوران و کمیسیون مشارکت‌ها و عمران موقوفات نیز زیرنظر قائم‌مقام آستان اداره می‌شود. اداره کل روابط عمومی، نذورات کل، دبیرخانه کل، خزانه‌داری کل و هستهٔ مرکزی گزینش از دیگر بخش‌های ادارهٔ مرکزی گزارش شده است.

عصای نقرهٔ دربانان آستان قدس رضوی. عکس: سید سجاد علویان.

مشاغل و اصطلاحات

در برخی منابع، بعضی مشاغل و اصطلاحات آستان قدس در دوره‌های مختلف تاریخی توصیف شده است:

تولیت و نیابت تولیت

مقالهٔ اصلی: فهرست متولیان حرم امام رضا(ع)

تولیت به‌معنای واگذاری ریاست آستان قدس رضوی و موقوفات آن به‌همراه مدیریت حرم امام رضا(ع) به شخصی دارای شرایط است. به‌نوشته برخی منابع، آستان از ابتدا دارای متولی بوده، و در دوره‌های مختلف عموماً تولیت حرم امام رضا(ع) با پادشاهان و حاکمان بوده و آنان افرادی را به‌عنوان نایب خود (نایِبُ التُّولیَّه) منصوب می‌کرده‌اند.

خدمه

از میان مشاغل آستان قدس رضوی،‌ مشاغل مربوط به حرم امام رضا(ع) در قالب عبارت «خدمه» تعریف شده است. خدمه مجموعهٔ خدمتگزاران حرم بوده‌اند که مطابق آداب و رسوم مقررْ، در بقعه، رواق‌ها، صحن‌ها و کفشداری‌های و سایر اماکن حرم انجام وظیفه می‌کنند.

با تکیه بر اطلاعات پراکندهٔ برخی منابع گفته شده که از نخستین سال‌های پس از شهادت امام رضا(ع) تا قرن دهم قمری حضور خادمانی در حرم قابل تأیید است. بر اساس گزارشی از دورهٔ قاجاریان، تعداد خدمهٔ حرم در سال ۱۳۰۰ق، ۱۲۰۰ نفر بوده‌ است.

گفته شده که پس از انقلاب اسلامی، با توسعه اماکن حرم و افزایش زائران، بر تعداد خدمهٔ حرم افزوده شده است. بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، خدمه در هشت کشیک به‌صورت رسمی، افتخاری و تَشَرُّفی، زیرنظر مدیریت امور خدمه، خدمت می‌کنند. طبق گزارشی از سال ۱۳۹۷ش، خدمه، برحسب نوع و مکان خدمت، شامل خادم، فَرّاش، حافظ (حُفّاظ)، کفشدار، دربان، خادم علمی و خادم فرهنگی هستند.

حکم متولی آستان قدس به شخصی برای خدمت کشیک سوم در سال ۱۳۳۱ق.

سایر مشاغل

به‌غیر از خدمه، در منابع هر دوره، از برخی دیگر از مشاغل آستان قدس رضوی یاد شده است:

• دورهٔ صفویان: مستوفی، بیماردار، حکیم، مهماندار، سرکار عمارت، صاحب‌نسق، کتابدار، سقا، توپچی، علمدار، سفره‌چی، طَبّاخ، پیش‌خدمت، قصاب، مُطَهِّر، بناء، بیل‌دار، باغبان، نجار، چاهخو (مُقَنّی)، سقا و جاروکش.
• دورهٔ افشاریان: ناظر کل، مستوفی، هم‌قلم، مُحَرِر دفتر، طبیب، تحویلدار، یَساول، ضابط نذورات، کشیک‌نویس، صاحب جمع شَمّاعْخانه (شمع‌سازی)، مشعل‌دار، سفره‌چین‌باشی، شربتدار، کلیددار کتابخانه، صَحّاف، مصحح، طباخ، سقاباشی، بخورسوز، بنا، بیل‌دار و خاکش.
• دورهٔ قاجاریان: ناظر کل، ناظم کل، قائم‌مقام، وزیر اعظم، امین کل، ضابط کل اسناد، سررشته‌دار، برات‌نویس، محرر اجارات، منجم‌باشی، ملک‌الشعراء، معاون‌الفقراء، کشیک‌نویس، ایشیک‌آقاسی‌باشی، صاحب‌نسق، مدیر املاک، ضابط املاک، مشیر املاک، ناظم موقوفات، تحویلدار، ساعت‌ساز، روضه‌خوان،‌ نواب‌الزیارة، طغرانویس، مُذَهِّب‌باشی، زرگرباشی، کتیبه‌نویس، رئیس‌ کتابخانه، معین‌الکتاب، کتابدار، صحاف، خازن‌التولیه، خزانه‌دار، چراغچی‌باشی، دربان چراغ‌خانه،‌ معمارباشی، نقاش‌باشی، کَحّال (چشم‌پزشک)، طبیب و جراح‌باشی.

گفته شده که در دورهٔ پهلوی اول و دوم و جمهوری اسلامی، به‌دلیل ایجاد نهاد اداری برای آستان، به‌جز خدمهٔ آستان، سایر مشاغل با عناوین جدید اداری جایگزین شدند؛ برای نمونه، روشنایی حرم، که در دورهٔ قاجار بر عهدهٔ چراغچی‌باشی قرار داشت، طبق گزارشی در دورهٔ پهلوی دوم برعهدهٔ واحد روشنایی قرار گرفت. به گفتهٔ عطاردی، این واحد پس از انقلاب گسترش یافت و به ادارهٔ روشنایی تبدیل شد.

کشیک

اصطلاح کشیک در آستان قدس رضوی به مجموع خدمه (خادم، فراش، دربان، کفشدار و مؤذن) اطلاق شده که در مدت معین (یک شبانه‌روز در هفته) در داخل اماکن حرم خدمت می‌کنند. آغاز نظام کشیکی در آستان از دورهٔ صفویه دانسته شده است. گفته شده که این نظام در دوره‌های مختلف، به‌تبع شرایط سیاسی روز و تعداد زائران، دچار تغییر می‌شده است؛ برای نمونه، احتشام کاویانیان گزارش کرده که پس از واقعه مسجد گوهرشاد، محمدولی اسدی، نایب‌التولیه وقت، برای رفع اتهام از خود نظام کشیکی را با اخراج خدمه برچید و سازمان ادارهٔ تشریفات را جایگزین آن کرد. به‌گفته او، این تغییر تا سقوط پهلوی اول پابرجا بود و بعد از آن با اعتراض و پیگیری خدمه، بار دیگر نظام کشیکی احیا شد.

به‌گزارش برخی منابع، آیین تحویل کشیک هر ۲۴ ساعت یک‌بار، طی مراسمی خاص، انجام می‌گیرد: هر روز، یک ساعت پس از طلوع آفتاب، خدمهٔ کشیک در محل‌هایی مشخص گرد هم می‌آیند. سرکشیک یا معاون کشیک با قرائت خطبه در حمد الهی و ثنای امام رضا(ع) و انجام سجدهٔ شکر کشیک را تحویل می‌دهد.

گفته شده که به‌سبب کمبود اسناد، از تعداد اعضای کشیک‌ها در دورهٔ صفوی اطلاع دقیقی در دست نیست. بر اساس طومار علیشاهی، تعداد اعضای هر کشیک در دورهٔ افشاریان ۶۸ تن برآورد شده که شامل سرکشیک و خادم‌باشی، ۱۷ خادم، ۲۰ فراش، ۵ کفشدار، ۲ مدرس، ۳ بخورسوز، ۱۴ دربان و ۵ مؤذن بوده است. بر اساس طومار عضدالملک، گزارش شده که در دورهٔ قاجار با احداث صحن نو (آزادی) اعضای کشیک‌ها افزایش یافت و به ۱۰۱ تن رسید. به‌گزارش احتشام کاویانیان، در اوایل دورهٔ پهلوی (۱۳۰۵ش) تعداد اعضای کشیک‌ها ۱۷۰۰ نفر بود، که محمدولی اسدی، نایب‌التولیه وقت، این تعداد را به نصف تقلیل داد.

به‌نقل از برخی منابع، با گسترش اماکن حرم بعد از انقلاب اسلامی و به‌خدمت‌گرفتن خدام تشرفی و افتخاری، تعداد خدمه افزایش یافت. بر طبق گزارشی از سال ۱۳۹۹ش، تعداد اعضای کشیک بر طبق آخرین آمار شامل حدود ۱۰۰۰ خادم، ۴۲۵ فراش، ۶۰ حافظ، ۱۲۲۰ دربان و ۱۸۶۰ کفشدار است.

دارالشفای آستان قدس رضوی در دورهٔ پهلوی دوم.

تشریفات

اصطلاح تشریفات ناظر به انجام اموری خاص، مطابق رسم و سنت، در حوزهٔ اماکن آستان قدس رضوی برای گرامی‌داشت شأن و منزلت امام رضا(ع) یا احترام و اکرام شخصیت‌هایی که به زیارت می‌روند به کار می‌رود. بر اساس گزارش‌هایی، گفته شده که تشریفات در آستان قدس پیش از صفویان نیز وجود داشته، اما از این دوره تولیت آن به یکی از شئون سلطنتی و افتخارات پادشاهان ایران تبدیل شده است. همین، علتی دانسته شده که به‌تدریج جلوه‌های سلطنتی و تشریفاتی در این تشکیلات پدید آید.

بر اساس گزارش احتشام کاویانیان، اداره‌ای به نام «تشریفات» در سال ۱۳۱۴ش در آستان تأسیس شد و برگزاری مجالس و مراسم آستان از جمله وظایف آن قرار گرفت. در سال ۱۳۷۲ش، سامانه تشریفات آستان با نام «معاونت اماکن متبرکه و تشریفات آستان قدس رضوی» شناخته شد. این نام، در سال ۱۳۸۲ش، به «مدیریت انتظامات و تشریفات در حوزهٔ اماکن متبرکه» تغییر یافت.

زیرمجموعه‌های خدماتی

پاره‌ای از زیرمجموعه‌های خدماتی آستان قدس رضوی چنین معرفی شده است:

دارالشفای آستان قدس رضوی در دههٔ ۱۳۶۰ش.

دارالشفا

دارالشِفا، مرکز درمانی وابسته به آستان قدس رضوی است که سابقهٔ تاریخی آن به اوایل دورهٔ صفویان برمی‌گردد. گزارش شده که دارالشفاء، پس از دوره‌هایی از ضعف اداری، در اواخر دورهٔ قاجاریان به‌همت دکتر امیرخان امیراعلم، رئیس مجلس حفظ‌الصحهٔ دولتی، مرمت و تجهیز شد؛ به‌طوری که به یکی از بیمارستان‌های مجهز شرق ایران تبدیل شد. گفته شده که با احداث بیمارستان امام رضا(ع) در دورهٔ پهلوی اول دارالشفای حرم در این بیمارستان ادغام شد.

در سال ۱۳۲۷ش، فعالیت‌های دارالشفا در قالب مرکز درمانی کوچکی در طبقهٔ بالای مهمان‌سرای حضرت در بست بالا (بست شیخ طوسی) ادامه یافته، و پس از تخریب این ساختمان، دارالشفا به ضلع جنوبی صحن انقلاب (محل رواق دارالحکمه) منتقل شد، و در اواخر سال ۱۳۵۹ش، ساختمان جدید دارالشفا متصل به صحن آزادی به بهره‌برداری رسید. همچنین در سال ۱۳۸۸ش، دارالشفای حرم به ساختمان مجهزی در ضلع شرقی بست خیابان شیرازی منتقل شده که خدمات مختلف پزشکی و درمانی، در قالب درمانگاه‌های تخصصی و عمومی، به بیماران ارائه می‌شود.

مهمان‌سرا

مقالهٔ اصلی: مهمان‌سرای آستان قدس رضوی

مهمان‌سرا، از زیرمجموعه‌های آستان قدس رضوی، محلی برای پذیرایی از زائران، مستمندان، خدام و کارکنان حرم امام رضاست و گفته شده قدمتی بیش از ۵۰۰ سال دارد. از نظر اداری، این مهمان‌سرا توسط ادارهٔ امور مهمان‌سرا، از زیرمجموعه‌های معاونت اماکن متبرکه و امور زائران، اداره می‌شود. مهمان‌سرای حرم در دوره‌های مختلف به نام‌های مطبخ (صفویان و افشاریان)، کارخانهٔ مبارکه (قاجاریان)، مهمان‌سرای حضرتی و مهمان‌سرای حضرت (دورهٔ پهلوی) خوانده می‌شده است.

قدیمی‌ترین اطلاع دربارهٔ مهمان‌سرای آستان به دورهٔ تیموریان برگردانده شده است. بنابر منابع موجود، در سال ۱۳۵۳ش، ساختمان جدیدی برای مهمان‌سرای حرم امام رضا ساخته شد، که پس از انقلاب اسلامی تجدید بنا گردید و بنای دیگری هم در غرب صحن غدیر به آن اضافه شد.

طبق گزارشی از سال ۱۳۹۴ش، در مهمان‌سرای آستان، با استفاده از موقوفات و نذورات، روزانه بالغ بر ۶ هزار غذا پخته می‌شود و دعوت‌نامهٔ مهمان‌سرا همه‌روزه توسط نمایندگان آستان قدس در محل‌های مختلف اسکان زائران توزیع می‌شود.

سند مخارج مهمان‌سرای آستان قدس از سال ۱۳۲۱ق.

اداره آگاهی حرم

ادارهٔ آگاهی حرم، از زیرمجموعه‌های آستان قدس رضوی است که عهده‌دار امنیت مجموعه حرم امام رضا(ع) است. دفتر آگاهی حرم مطهر در سال ۱۳۶۶ش با هدف ایجاد محیط امن و آرام برای زائران در صحن انقلاب اسلامی تأسیس شد. از سال ۱۳۸۰ش، قوه قضائیه ایران برای تسریع در رسیدگی به جرائم در حوزه اماکن حرم، دادگاه ویژه حرم مطهر را تشکیل داد.

گفته شده که با توجه به گستردگی حوزه اماکن حرم، در سال ۱۳۸۳ش، بخش آگاهی حرم مطهر به اداره آگاهی ارتقا یافت و شامل سه بخش کشف جرائم، امور اجتماعی و مشاوره و تجسس و پیگیری امور حقوقی زائران شد. بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، این اداره با تجهیز به سیستم مرکزی رایانه، ثبت سوابق و اثر انگشت، شبکه داخلی و دوربین مداربسته، به‌صورت شبانه‌روزی مشغول به کار است.

مؤسسه امداد آستان قدس رضوی

مؤسسه امداد آستان قدس رضوی از مؤسسات زیرمجموعهٔ آستان است که در سال ۱۳۵۹ش با هدف ارائهٔ خدمات اجتماعی، فرهنگی و رفاهی به فقرا تشکیل شده است. فعالیت‌های این مؤسسه شامل کمک‌های نقدی و غیرنقدی به نیازمندان، حمایت از دانش‌آموزان محروم و یتیم، برقراری مستمری برای خانواده‌های بی‌سرپرست و اطعام نیازمندان در مناسبت‌های مذهبی است. هزینه‌های این مؤسسه از محل موقوفات آستان قدس و کمک مؤسسات وابسته تأمین می‌شود.

مهمان‌سرای آستان قدس در دورهٔ پهلوی.

فعالیت‌های فرهنگی

فعالیت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی در دوره‌های مختلف تاریخی در منابع ذکر و گزارش شده است:

تا دورهٔ پهلوی

گفته شده که قدیمی‌ترین بخش فرهنگی آستان قدس و شاخص‌ترین و مشهورترین سازمان آن کتابخانه است که طبق گزارشی، از سدهٔ نهم قمری، نهادی مستقل و سازمان‌یافته بوده است. تاریخ قدیمی‌ترین قرآن وقفی در کتابخانه، ۳۲۷ق است و پس از آن نسخه‌های متعددی از قرآن و آثار تفسیری به آن افزوده شده است. همچنین گفته شده که در دورهٔ صفوی، با وقف نسخه‌های ارزشمند توسط شخصیت‌هایی چون شیخ بهایی و شاه عباس اول، اهمیت کتابخانه افزایش یافت و به مرکز مراجعه عالمان و طلاب در مشهد تبدیل شد.

گزارش شده که در دورهٔ قاجار، کتابخانه دارای تشکیلات اداری کامل بوده و به مرکزی فرهنگی و هنری برای دسترسی عمومی به منابع علمی بدل شده است. همچنین، در این زمان نسخه‌ها نه‌تنها نگهداری، بلکه تکثیر و مرمت می‌شده و هنرمندان صحاف، مُذَهِّب و مرمتگر در کنار کتابداران در این کتابخانه مشغول به کار بوده‌اند.

طبق گزارشی، از دورهٔ صفوی به بعد، فعالیت‌های دینی و تبلیغی در آستان، مانند قرائت قرآن، روضه‌خوانی و مجالس مذهبی، رونق فراوانی داشته، و این فعالیت‌ها با پشتوانهٔ موقوفات خاص پشتیبانی می‌شده است.

کتیبهٔ سردر مهمان‌سرای آستان قدس رضوی در صحن غدیر.

در زمینهٔ آموزشی، گزارش شده که در زمان شاه طهماسب اول صفوی مکتبخانه‌ای در آستان دایر بوده که ابتدا به کودکان یتیم اختصاص داشته و بعدها دامنهٔ فعالیتش گسترش یافته است. علاوه بر این،‌ یکی از عوامل تأثیرگذار بر فضای فرهنگی آستان، مدارس علمیهٔ اطراف آن بوده است؛ از جمله مدارس بالاسر، پریزاد و دودر که در دورهٔ تیموریان در نزدیکی بقعه تأسیس شدند. همچنین در دورهٔ صفوی و قاجار مدارس پرشماری در اطراف صحن‌ها ایجاد گردید که نقش مهمی در رونق علمی و فرهنگی شهر مشهد داشتند.

رسیدگی به امور مدیریتی مدارس، اقامت طلاب و استادان در اطراف حرم، رفت‌وآمد علمی و فرهنگی آنان در این فضا و ارتباطشان با کتابخانه، بخشی از تعاملات گسترده میان آستان و مراکز آموزشی محسوب شده است.

دورهٔ پهلوی

احمدعلی رجایی بخارایی، ادیب و استاد دانشگاه، اولین مدیرکل فرهنگی آستان قدس رضوی.

گفته شده که در دورهٔ پهلوی اول، به‌تبع تغییرات سیاسی و اجتماعی و نوسازی گسترده، نظامات ادارهٔ فرهنگی آستان قدس هم دچار تغیرات قابل‌توجه شد؛ از جمله مکتبخانه‌های آستان قدس به مدارس جدید تبدیل و به دولت واگذار شد، مدارس علمیهٔ تحت پوشش آستان تعطیل شد، از نفوذ روحانیت در آستان کاسته شد، تدریس علوم دینی در حرم منع شد و به‌طور کلی فعالیت‌های مذهبی آستان کاهش یافت.

در مقابل، کتابخانهٔ آستان، به‌دلیل هماهنگی با مؤسسات تمدنی جدید، بیشتر مورد توجه قرار گرفت و نقش مهم‌تری یافت.گزارش شده که در سال ۱۳۱۶ش، بنای جدید موزه و کتابخانه ساخته شد تا آثار نفیس حرم به نمایش گذاشته شود و شرایط نگهداری کتاب‌ها بهبود یابد؛ مجموعه‌ای که بخش عمده‌ای از آن، نسخه‌های خطی بود.

بخشی از فهرست کتابخانه آستان در اوایل دورهٔ صفوی (۱۰۱۰ق).

گفته شده که در دورهٔ پهلوی دوم،‌ به‌خصوص ده سال پایانی آن، رویکرد فرهنگی و خدمات فرهنگی در آستان قوت و شدت یافت؛ از جمله انتشار نشریه اختصاصی آستان قدس رضوی با عنوان «نامهٔ آستان قدس»، دعوت از محمدتقی ادیب نیشابوری (درگذشتهٔ ۱۳۵۵ش) برای تدریس در رواق مقبرهٔ شیخ بهایی، و دعوت از جلال‌الدین اِعْتِضادی (خوشنویس، درگذشتهٔ ۱۳۶۰ش) برای برگزاری کلاس هنری در آستان.

غنی‌تر شدن کتابخانهٔ آستان در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۰ش، تأسیس بخش فرهنگی مستقل در آستان با عنوان «مدیر کل فرهنگی آستان قدس» به‌سرپرستی احمدعلی رجایی بخارایی (ادیب و استاد بازنشستهٔ دانشگاه مشهد، درگذشتهٔ ۱۳۵۷ش)، تأسیس «سازمان امور فرهنگی و کتابخانه‌های آستان قدس» در سال ۱۳۵۱ش، انتشار آثار تحقیقی درباره موضوعات مختلف آستان، وقف کتابخانه‌های باارزش برای آستان قدس، برگزاری مجالس وعظ و خطابه با هدف آشنایی زائران و جوانان با معارف اسلامی در رواق دارالزهد و برگزاری کلاس برای زیارتنامه‌خوانان آستان از دیگر فعالیت‌های فرهنگی آستان ذکر شده است.

مهمترین اقدام فرهنگی در این دوره، تأسیس ساختمان‌های جدید برای موزه و کتابخانه آستان بیان شده است. گزارش شده که ساختمان موزه با نگاهی مدرن به معماری سنتی ایران در پنج طبقه ساخته شد و از به‌روزترین امکانات برای تجهیز آن استفاده شد.

دورهٔ جمهوری اسلامی

گفته شده که فعالیت‌های فرهنگی در دورهٔ جمهوری اسلامی گسترش قابل‌توجهی در آستان قدس رضوی یافت؛ از جمله تأسیس ساختمان جدید کتابخانهٔ آستان قدس، تأسیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی، گسترش فعالیت‌های پژوهشی و انتشاراتی و راه‌اندازی مجموعه‌ای از مراکز فرهنگی و آموزشی.

در بخش مدیریت فرهنگی آستان، گزارش شده که در سال ۱۳۵۹ش ادارهٔ امور فرهنگی جایگزین مدیریت امور فرهنگی و اجتماعی دورهٔ پهلوی شد. این اداره شامل چهار بخش اصلی بوده که مهم‌ترین فعالیت آن چاپ و انتشار کتاب‌های تبلیغی و تحقیقی بوده است. در سال ۱۳۶۳ش نیز ادارهٔ امور فرهنگی به معاونت امور فرهنگی ارتقا یافت و شامل دو ادارهٔ کتابخانه مرکزی و ادارهٔ امور فرهنگی بوده که دومی در سال‌ ۱۳۷۶ش، به‌دلیل گسترش زمینه فعالیت‌ها، به مدیریت تبلیغات و ارتباطات اسلامی ارتقا یافت و سه ادارهٔ روابط بین‌الملل، تبلیغات اسلامی و آموزش علوم قرآنی، زیر نظر این مدیریت قرار گرفتند.

گزارش شده که در سال ۱۳۷۸ش، تولیت وقت آستان قدس تشکیلاتی به‌نام دبیرخانهٔ شورای عالی فرهنگی را ایجاد کرد که سیاست‌گذاری‌های کلان برای فعالیت‌های فرهنگی آستان از جمله وظایف اصلی آن است. این شورا که متشکل از شخصیت‌های برجسته فرهنگی حوزوی و دانشگاهی است وظیفه دارد چشم‌انداز بیست‌سالهٔ آستان را تدوین کند، اساس‌نامه‌های مؤسسات فرهنگی زیرمجموعه را تصویب کند و در میان این مؤسسات همگرایی ایجاد نماید.

سردر کتابخانه آستان قدس رضوی

زیرمجموعه‌های فرهنگی

بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۴ش، فعالیت‌های فرهنگی آستان قدس رضوی با تکیه بر ۱۵ نهاد انجام می‌شود که عبارتند از:

سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۷۷ش، از ادغام ادارهٔ کل کتابخانهٔ مرکزی و مرکز اسناد و ادارهٔ موزه‌های آستان قدس رضوی تشکیل شده است. قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بخش این سازمانْ کتابخانهٔ مرکزی آستان قدس رضوی است. بخش‌های دیگر عبارتند از: معاونت امور کتابخانه‌های وابسته، مدیریت اسناد و مطبوعات و معاونت امور موزه‌ها.

در بخش کتابخانه،‌ این سازمان علاوه بر مدیریت کتابخانهٔ مرکزی،‌ مدیریت کتابخانه‌های متعلق به آستان، از جمله ۱۷ کتابخانه در شهر مشهد، ۲۱ کتابخانه در سایر نقاط ایران و کتابخانهٔ راجای محمودآباد در کشور هند را بر عهده دارد. به‌جز کتابخانهٔ راجای محمودآباد،‌ کتابخانهٔ وزیری و مروج یزد، هرندی کرمان و مسجد گوهرشاد از جمله مهم‌ترین این کتابخانه‌هاست.

این سازمان در بخش موزه، علاوه بر مدیریت موزهٔ مرکزی آستان و بخش پژوهش و بخش حفاظت و مرمت آثار فرهنگی، مدیریت ۱۲ گنجینهٔ تخصصی را بر عهده دارد: گنجینهٔ قرآن و نفایس، گنجینهٔ تاریخ حرم رضوی،‌ موزهٔ فرش، گنجینه‌های تمبر و اسکناس، گنجینه‌های سکه و مدال،‌ گنجینهٔ آثار اهدایی به مقام معظم رهبری، گنجینهٔ آبزیان، گنجینهٔ نجوم، ساعت، ظروف و هنرهای تجسمی و گنجینهٔ مردم‌شناسی.

قالی شکارگاه از جمله آثار موزه ملی ملک.

مؤسسهٔ کتابخانه و موزهٔ ملی ملک

مؤسسهٔ کتابخانه و موزهٔ ملی ملک، نهادی برای اداره کتابخانه و موزه‌ای است که از موقوفات حسین ملک برای آستان قدس رضوی است. کتابخانه ملی ملک از بزرگترین و باارزش‌ترین کتابخانه‌های وقفی ایران دانسته شده و همچنین موزه ملک هم شامل مجموعه‌هایی بسیار نفیس از نقاشی، سکه، تمبر، خوشنویسی، آثار لاکی و سایر هنرهای تزئینی توصیف شده است.

بنیاد پژوهش‌های اسلامی

مقالهٔ اصلی: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی

آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۶۳ش، برای توسعه و نشر فرهنگ اسلامی و معارف اهل‌بیت(ع)، مرکزی علمی-تحقیقاتی با عنوان بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی تأسیس کرد. بر اساس اساسنامه، محورهای اصلی فعالیت این بنیاد شامل مواردی چون نشر علوم اسلامی و معارف فقهی در قالب پژوهش‌های بنیادی، احیا و انتشار آثار و منابع علمی‌ اسلامی و ارتقای سطح علمی پژوهشگران در حوزهٔ علوم اسلامی است.

بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۴ش، این مرکز دارای ۱۸ گروه پژوهشی است. بر اساس گزارش دیگری از سال ۱۳۹۰ش، این بنیاد بیش از ۱۱۰۰ عنوان کتاب منتشر کرده است. انتشار تقویم آستان قدس رضوی و فصلنامهٔ علمی-ترویجی مشکوة از دیگر فعالیت‌های این بنیاد است.

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

مقالهٔ اصلی: دانشگاه علوم اسلامی رضوی

دانشگاه علوم اسلامی رضوی یکی از مراکز علمی-آموزشی وابسته به آستان قدس رضوی است که در سال ۱۳۶۳ش در کنار حرم امام رضا(ع) تأسیس شده است. برخی این دانشگاه را در زمرهٔ معتبرترین و بزرگترین مراکز تعلیم و تربیت محصلان علوم اسلامی به‌شمار برده‌اند.

گزارش شده که این دانشگاه با هدف تربیت نیروی انسانی کارآمد در زمینهٔ علوم اسلامی، به‌همت تولیت وقت آستان، عباس واعظ طبسی،‌ تأسیس شدهو شیوهٔ آموزش این دانشگاه در آغاز به‌روال مرسوم حوزه‌های علمیه بوده، اما به‌سبب نیاز طلاب به مدرک، در سال ۱۳۷۴ش، برقراری سه رشتهٔ فلسفه و کلام اسلامی،‌ علوم قرآنی، و حقوق در این دانشگاه از سوی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تصویب شد. گزارش شده که تا سال ۱۳۸۶ش، رشته‌های تحصیلی این دانشگاه به ۸ رشته در مقاطع کارشناسی تا دکترا افزایش یافته است.

ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

مؤسسهٔ آفرینش‌های هنری

مؤسسه آفرینش‌های هنری از زیرمجموعه‌های فرهنگی-هنری آستان قدس رضوی است که فعالیت‌های خود را در سال ۱۳۶۹ش، به‌طور محدود، در حیطهٔ ادبیات و چهار گروه هنری خط، نقاشی، عکس و فیلم آغاز کرد. گزارش شده که در سال ۱۳۷۷ش، با گسترش دامنهٔ فعالیت‌های آن به مؤسسه‌ای مستقل ارتقا یافت.

هدف اصلی این مؤسسه بهره‌گیری از ظرفیت‌های هنری برای بازتاب و تبیین معارف اهل‌بیت(ع) و معرفی ابعاد هنری معماری اسلامی اماکن و نفایس آستان قدس رضوی معرفی شده است. همچنین، پرورش استعدادهای هنری جوانان، آموزش رشته‌های مختلف هنری و ارتقای سطح هنرهای موجود در مجموعهٔ آستان از دیگر محورهای فعالیت این مؤسسه است. برگزاری انجمن ادبی شعر رضوی، تأسیس و ادارهٔ مرکز آموزشی مکتب هنر رضوان، نگارخانهٔ رضوان و مجتمع فرهنگی هنری امام خمینی از دیگر فعالیت‌های این مؤسسه بوده است.

دانشگاه امام رضا(ع)

دانشگاه امام رضا(ع).

دانشگاه امام رضا(ع) مؤسسه‌ای غیرانتفاعی برای گسترش آموزش عالی در رشته‌های غیرپزشکی است که با هدف مشارکت در پیشبرد و گسترش آموزش عالی تأسیس شده است. این دانشگاه، در سال ۱۳۶۶ش، به‌اهتمام تولیت وقت آستان قدس، عباس واعظ طبسی، تأسیس شده بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، این دانشگاه دارای سه دانشکدهٔ علوم انسانی و مدیریت، مهندسی، و علوم حسابداری است که در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری دانشجو می‌پذیرد.

شرکت به‌نشر

شرکت به‌نشر، در سال ۱۳۶۵ش، برای نشر و توزیع‌ آثار مؤسسه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی تأسیس شد. هدف از تأسیس این شرکت چاپ و انتشار انواع کتاب و محصولات فرهنگی، خرید، فروش و توزیع کتاب در داخل و خارج ایران و راه‌اندازی فروشگاه‌های کتاب و محصولات فرهنگی بیان شده است. این شرکت تا ۱۳۸۴ش با انتشار بیش از ۱۵۰۰ عنوان کتاب و شرکت فعال در نمایشگاه‌های کتاب چندین بار به‌عنوان ناشر برگزیده انتخاب شده است.

معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی

مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.

معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی در آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۸۱ش، به‌منظور ترویج معارف اسلامی و پاسخ‌گویی به نیازهای معنوی زائران تأسیس شده است. این معاونت شامل مدیریت پژوهش و برنامه‌ریزی و شش ادارهٔ آموزش علوم قرآنی و حدیث، پاسخ‌گویی به سؤالات دینی و اطلاع‌رسانی، امور فرهنگی و غنی‌سازی اوقات فراغت زائران، ارتباطات اسلامی و امور زائران غیرایرانی، تبلیغات اسلامی و مناسبت‌های ویژه و امور صوتی تصویری و خدمات رایانه‌ای است.

طبق گزارشی، در میان این ادارات شش‌گانه،‌ ادارهٔ تبلیغات اسلامی و مناسبت‌های ویژه، علاوه بر ساماندهی و اجرای نمازهای جماعت در حرم امام رضا(ع)، رسیدگی به امور زیارتنامه‌خوان‌ها و هیئت‌های مذهبی، برگزاری مراسم دعا و زیارت، سخنرانی و مداحی، بیان احکام و برگزاری مراسم ویژه، مانند اعتکاف و تحویل سال نو را به عهده دارد.

ادارهٔ امور صوتی-تصویری و خدمات رایانه‌ای، عهده‌دار پوشش صوتی و تصویری مراسم و سخنرانی‌های حرم، ایجاد آرشیو محصولات صوتی و تصویری، تکثیر محصولات فرهنگی برای زائران و ارائه خدمات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری به اداره‌های حوزهٔ معاونت معرفی شده است.

مؤسسهٔ آستانهٔ حسین بن موسی الکاظم(ع) و آرامگاه شهید مدرس

مؤسسهٔ آستانهٔ حسین بن موسی الکاظم(ع) و آرامگاه شهید مدرس، اداره‌کنندهٔ امور موقوفات آرامگاه حسین بن موسی بن جعفر(ع) در شهر طبس و آرامگاه سید حسن مدرس در شهر کاشمر است. گزارش شده که پس از زلزله سال ۱۳۵۷ش طبس و تخریب آرامگاه حسین بن موسی، آستان قدس رضوی به‌دستور امام خمینی، مأمور بازسازی این آرامگاه شد. سرانجام بنای آرامگاه در سال ۱۳۶۳ش ساخته و تحویل متولیان محلی شد.

همچنین، در سال ۱۳۶۷ش، آرامگاهی بر مزار سید حسن مدرس احداث شد و گفته شده که با توجه به درخواست‌های مردمی و ضرورت نظارت یکپارچه، مسئولیت ادارهٔ هر دو مجموعه در تیرماه ۱۳۷۳ش با موافقت مقام معظم رهبری به آستان سپرده شد. در پی این واگذاری، مؤسسه آستانه حسین بن موسی الکاظم(ع) و آرامگاه سید حسن مدرس، در سال ۱۳۷۶ش، تأسیس شد و به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های رسمی آستان به‌ثبت رسید.

مؤسسهٔ چاپ آستان قدس رضوی

یکی از مراکز آموزشی بنیاد فرهنگی رضوی.

مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۶۲ش، با هدف چاپ و نشر آثار علمی و دینی و ارائهٔ خدمات به نهادهای وابسته به آستان و سایر نهادها تأسیس شد. این مؤسسه، از سال ۱۳۷۶ش، با واگذاری بخش انتشارات و توزیع به شرکت به‌نشر، فعالیت خود را صرفاً بر حوزهٔ چاپ متمرکز ساخت.

بنیاد فرهنگی رضوی

بنیاد فرهنگی رضوی (تأسیس: مهر ۱۳۶۵ش)، عهده‌دار تأسیس و مدیریت مجتمع‌های آموزشی غیرانتفاعی با هدف فراهم‌آوردن امکانات و تسهیلات آموزشی برای تربیت نیروی انسانی معرفی شده است. بر اساس گزارشی از سال ۱۳۹۳ش، این بنیاد با احداث ۱۲ واحد آموزشی در ۳۴۶۲۴ مترمربع زیربنا، به ارائهٔ خدمات آموزشی از مقطع دبستان تا دبیرستان می‌پردازد.

مؤسسهٔ خدمات مشاوره‌ای، جوانان و پژوهش‌های اجتماعی

مؤسسهٔ خدمات مشاوره‌ای، جوانان و پژوهش‌های اجتماعی، در سال ۱۳۷۶ش، با هدف ارتقای آگاهی‌های دینی، اجتماعی و سیاسی جوانان و بررسی و حل مشکلات آنان تأسیس شد. همچنین، نظرسنجی از افکار عمومی دربارهٔ خدمات آستان قدس رضوی از دیگر وظایف این سازمان بیان شده است.

مؤسسهٔ فرهنگی قدس

مؤسسهٔ فرهنگی قدس، مسئول انتشار روزنامهٔ قدس و ماهنامهٔ بین‌المللی زائر است. این مؤسسه، در سال ۱۳۶۶ش، به‌منظور فعالیت در عرصهٔ فرهنگ جمهوری اسلامی ایران و اعتلای سطح بینش عقیدتی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی عامهٔ مردم از طریق انتشار نشریات ادواری تأسیس شد. نخستین شمارهٔ روزنامهٔ قدس در ۲۸ آذر ۱۳۶۶ در سطح استان خراسان منتشر شد و در سال ۱۳۷۵ش در شمار روزنامه‌های کثیرالانتشار ایران قرار گرفت. آغاز انتشار ماهنامهٔ بین‌المللی زائر هم سال ۱۳۷۳ش بوده است.

مؤسسهٔ تربیت بدنی آستان قدس رضوی

دستور سلطان حسین صفوی دربارهٔ حفظ و آبادی موقوفات آستان قدس رضوی.

مؤسسهٔ تربیت بدنی آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۷۳ش، با هدف توسعه فعالیت‌های ورزشی و ارتقای سلامت جسمی و روحی کارکنان آستان و عموم مردم پایه‌گذاری شده است. توسعهٔ زیرساخت‌های ورزشی و اجرای برنامه‌های فرهنگی-ورزشی از جمله وظایف این سازمان تعریف شده است. این مؤسسه، از زمان تأسیس تا سال ۱۳۹۳ش، با اختصاص ۲۰ هزار متر مربع فضا و بهره‌گیری از تجهیزات روزآمد زمینهٔ فعالیت در ۲۸ رشتهٔ ورزشی را فراهم کرده است. ساخت ورزشگاه امام رضا(ع) از جمله فعالیت‌های این سازمان است.

مرکز آموزش ضمن‌خدمت کارکنان آستان قدس رضوی

مرکز آموزش ضمن‌خدمت کارکنان آستان قدس رضوی، در سال ۱۳۶۵ش، برای آموزش کارکنان آستان قدس با هدف اشاعهٔ علوم و معارف اسلامی، ارتقای سطح دانش و مهارت‌های شغلی و تخصصی کارکنان آستان و برگزاری برنامه‌های آموزشی مطابق با نیازهای سازمانی تأسیس شده است. اجرای دوره‌های بلندمدت آموزشی در مقطع کاردانی، کارشناسی و کارشناسی ارشد و دوره‌های آموزشی ویژهٔ خادمان حرم امام رضا(ع) از جمله مهم‌ترین فعالیت‌های این مرکز است.

موقوفات

مقالهٔ اصلی: موقوفات آستان قدس رضوی

موقوفات حرم امام رضا(ع) مجموعه اموال منقول و غیرمنقول وقف‌شده برای حرم امام رضا(ع) خوانده شده که تحت نظر آستان قدس رضوی اداره می‌شود. آستان قدس رضوی یکی از نهادهای موقوفاتی بزرگ جهان برشمرده شده که طی قرن‌ها با تکیه بر وقفیات ارادتمندان به امام رضا(ع) شکل گرفته است.

به‌گفتهٔ عطاردی، پیشینهٔ وقف برای حرم امام رضا(ع) دقیقاً روشن نیست، ولی بر اساس برخی شواهد به اوایل قرن چهارم قمری برگردانده شده است. در برخی منابع، سیر تاریخی وقف برای حرم، موقفیات آستان قدس و نحوهٔ ادارهٔ آنها در دوره‌های مختلف گزارش شده است. از سال ۱۳۸۳ش، امور مربوط به ادارهٔ موقوفات حرم بر عهدهٔ معاونت امور حقوقی و موقوفات آستان قدس رضوی قرار گرفته است.

موقوفات غیرمنقول زیر نظر آستان قدس رضوی در برخی نقاط ایران و نقاطی از خراسان بزرگ، پاکستان، هندوستان و قفقاز نشان داده شده که برخی از آنها در طول تاریخ از میان رفته است. موقوفات حسین ملک (درگذشت: ۱۳۵۱ش)، تاجر و واقف ایرانی، بزرگ‌ترین موقوفهٔ آستان قدس برشمرده شده است. این موقوفه از سال ۱۳۱۶ش تا سال ۱۳۴۰ش در هفت مرحله، با وقف کتابخانه و اموال منقول و املاک، شکل گرفته است.

چشم‌اندازی از کارخانهٔ قند آبکوه آستان قدس رضوی در دورهٔ پهلوی اول.

فعالیت‌های اقتصادی

به‌نقل از برخی منابع، آستان قدس رضوی، برای تأمین پشتوانهٔ مالی لازم جهت تحقق اهداف خود، فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای دارد. گفته شده که این فعالیت‌ها از طریق سرمایه‌گذاری در عرصه‌های تجاری و تولیدی، تأسیس شرکت‌های مستقل و مشارکت در پروژه‌های خارج از آستان انجام می‌گیرد تا درآمد لازم برای مصارف مذهبی، فرهنگی و اجتماعی تأمین شود.

به‌گزارش برخی منابع، در سال ۱۳۷۷ش، سازمان اقتصادی رضوی به‌منظور هماهنگی و بهینه‌سازی فعالیت‌های اقتصادی و بازرگانی شرکت‌ها و مؤسسات زیرمجموعهٔ آستان قدس تأسیس شد. جداسازی فعالیت‌های اقتصادی از فرهنگی و اجتماعی، بهبود تصمیم‌گیری با تفویض اختیار، حذف موازی‌کاری، بهره‌برداری بهینه از منابع و احیای موقوفات از نتایج تأسیس این سازمان برشمرده شده است.

گزارش شده که فعالیت‌های اقتصادی سازمان اقتصادی رضوی در سه محور خدمات، صنعت و معدن و کشاورزی و عمران تعریف شده است. ورود به سرمایه‌گذاری کلان و تخصصی‌سازی فعالیت‌های اقتصادی از اهداف استراتژیک این سازمان در این زمینه‌ها به‌شمار رفته است. طبق آماری از سال ۱۳۹۴ش، ۸۴ مؤسسه و شرکت زیر نظر این سازمان فعالیت می‌کنند که ۲۳ واحد با سهام بالای پنجاه درصد و ۲۱ واحد با سهام کمتر از پنجاه درصد وابسته به آن است؛ بیش از دوازده هزار نفر نیز، به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، در شرکت‌ها و مؤسسات تابعهٔ آن مشغول به‌کار هستند.

تابلوفرشی با آرم شرکت فرش آستان قدس رضوی به‌همراه برخی قالی‌های دستباف این شرکت. عکس: خبرگزاری ابنا.

برخی از مهم‌ترین شرکت‌ها و مؤسسات اقتصادی زیرمجموعه آستان قدس رضوی چنین برشمرده شده‌اند:

• کارخانهٔ قند آبکوه (تأسیس: ۱۳۱۳ش)
• شرکت نان رضوی (تأسیس: ۱۳۴۶ش)
• شرکت فرآوردهای غذایی رضوی (تأسیس: ۱۳۵۱ش)
• شرکت فرش آستان قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۶۰ش)
• شرکت مسکن و عمران قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۶۲ش)
• شرکت داروسازی ثامن (تأسیس: ۱۳۶۳ش)
• شرکت مهندسی آب و خاک قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۷۱ش)‌
• سازمان باغات آستان قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۷۲ش)
• شرکت مهندسان مشاور معماری و شهرسازی آستان قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۷۳ش)
• شرکت کشاورزی رضوی (تأسیس: ۱۳۷۴ش)
• مؤسسهٔ منطقهٔ ویژهٔ اقتصادی سرخس (تأسیس: ۱۳۷۵ش)
• شرکت بتن و ماشین قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۷۶ش)
• شرکت فناوری اطلاعات و ارتباطات رضوی (تأسیس: ۱۳۷۷ش)
• شرکت پخش رضوی (تأسیس: ۱۳۸۴ش)
• شرکت نفت و گاز رضوی (تأسیس: ۱۳۸۶ش).

کتاب تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار.

کتاب‌شناسی

دربارهٔ آستان قدس رضوی و نظامات اداری آن آثاری نوشته شده که در برخی منابع از آنها یاد شده است؛ از جمله:

• راهنما یا تاریخ آستان قدس: اثری ارزشمند از علی مؤتمن، منتشرشده در سال ۱۳۴۸ش، که در آن به تاریخ عمومی ساختمان حرم و تشکیلات آستان قدس پرداخته شده است.
• پیش‌نویس فهرست موقوفات آستان قدس: نوشتهٔ عبدالحمید مولوی، از کارگزاران آستان در دورهٔ پهلوی، که در آن اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ ۱۰۷۶ رقبهٔ از موقوفات آستان، با تکیه بر اسناد و وقف‌نامه‌ها، در ۷ جلد گرد آمده است.
• آستان قدس رضوی؛ دیروز و امروز: کتابی دربارهٔ پیشینه آستان قدس و تحولات آن در دورهٔ پهلوی که در سال ۱۳۵۶ش به‌چاپ رسیده است. در برخی فصول این کتاب به وضعیت آستان در روزگار پهلوی دوم، نوسازی‌ها و شرح خدمات اداری، عمرانی، مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، بهداشتی و صنعتی انجام‌شده در این دوره پرداخته شده است.
• تاریخ آستان قدس رضوی: کتابی دوجلدی، نوشتهٔ عزیزالله عطاردی، که در سال ۱۳۷۱ش به‌همت انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات عُطارد به‌طبع رسیده است. در قسمت عمده‌ای از این کتاب به موقوفات آستان و وجوه مختلف فعالیت‌های آن در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، کشاورزی و صنعتی پرداخته شده است.
• انقلاب اسلامی در آستان قدس رضوی: کتابی که در سال ۱۳۶۴ش برای ارائهٔ کارنامهٔ هفت‌سالهٔ آستان قدس در سال‌های نخستین استقرار جمهوری اسلامی ایران توسط روابط عمومی آستان قدس به‌چاپ رسیده است.
• دائرة‌المعارف آستان قدس رضوی: دانشنامه‌ای دوجلدی تدوین‌شده توسط بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی که مداخل آن دربارهٔ موضوعات مختلف مرتبط با حرم امام رضا(ع) و آستان قدس رضوی تدوین شده است.

• تاریخ و تشکیلات آستان قدس رضوی در عصر قاجار: نوشتهٔ رضا نقدی که سال ۱۳۹۹ش در بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی به‌چاپ رسیده است.