ضریح امام رضا(ع)
ضَریح امام رضا(ع) سازهای مُشَبَّک است که بر قبر امام رضا(ع) قرار گرفته و زائران برای تَبَرُّکجستن، خود را به آن میرسانند و لمس میکنند.
سابقه نصب ضریح در حرم امام رضا(ع) به طور دقیق مشخص نیست، اما بنابر اسناد موجود، از دوره صفویه تاکنون (۱۴۰۴ش) پنج ضریح بر مرقد امام رضا نصب شده است. برخی پژوهشگران معتقدند پیش از دوره صفوی نیز صندوقی بر قبر امام رضا(ع) قرار داشته است.
ضریح شاهطهماسبی بهعنوان قدیمیترین ضریح شناختهشده، مربوط به عصر صفوی بود و تا سال ۱۳۱۱ش باقی ماند. پس از آن، ضریح فولادی شاهعباسی معروف به فتحعلیشاهی جایگزین شد و تا سال ۱۳۳۸ش مورد استفاده قرار گرفت. در ادامه، ضریح مرصع نادری (نگیننشان) که نادرشاه افشار ابتدا برای قبر خود ساخته بود، وقف حرم امام رضا شد و تا سال ۱۳۷۹ش در حرم قرار داشت، و پس از آن در سرداب بقعه نصب شد.
پس از آن ضریح شیر و شکر، ترکیبی از طلا و نقره بود که از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۷۹ش بر مرقد قرار داشت و سپس به موزه آستان قدس رضوی انتقال یافت. ضریح سیمین و زرین که از اسفند ۱۳۷۹ش بر مرقد امام رضا(ع) قرار دارد، با طراحی محمود فرشچیان ساخته شده است. این ضریح با ۱۴ پنجره مشبک به تعداد چهارده معصوم و کتیبههای قرآنی تزیین شده و ویژگیهایی مانند نقوش هشتپر (نماد هشتمین امام) و پنجپر (نماد پنجتن)، و خاتمکاری ظریف دارد.
چیستی و جایگاه
ضریح امام رضا(ع) سازه مُشَبَّک از چوب یا فلز یا ترکیبی از هر دو، که بر روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفته است[۱] و زائران تلاش میکنند دست خود را به آن برسانند.[۲] گفته شده که در عقاید عامیانه، زائری که دستش به ضریح امام رضا(ع) نرسیده احساس شرمندگی میکند؛ گویی که زیارتش پذیرفته نشده است.[۳]
در منابع مربوط به آداب زیارت امام رضا(ع)، برخی آدابِ با اشاره به ضريح بيان شده است؛ از جمله: ایستادن در برابر ضریح (بهطوری که زائر به ضریح بچسبد)،[۴] بوسیدن آن،[۵] مالیدن گونهها به آن،[۶] خواندن دعا،[۷] زیارتنامه[۸] و قرآن در کنار آن.[۹]
این سازه عموماً با قطعههای طلا و نقره زینت یافته و کتیبههایی از آیات قرآن و روایات بر آن نمایان است.[۱۰] بهنقل از برخی منابع، در ضریح امام رضا(ع)، با استفاده از هنر ضریحسازی، تلفیقی از هنرهای گوناگون چون نگارگری، خوشنویسی، قلمزنی، منبتکاری، طلاکاری و خاتمکاری بهکار رفته است.[۱۱]
پیشینه تاریخی
گفته شده که سابقه نصب ضریح برای قبر امام رضا(ع) نامعلوم است،[۱۲] ولی مشهور است که آغاز نصب ضریح از دوره صفویه بوده است[۱۳] و تا پیش از دوره صفوی صندوقی بر روی قبر قرار داشته است.[۱۴]
نخستین اشاره به نصب ضریح در حرم امام رضا(ع)، مربوط به سال ۹۱۵ق است:[۱۵] در نامهای از شاه اسماعیل اول صفوی به شیبَکخان اُزبَک (بنیانگذار سلسله شیبانیان)، شاه اسماعیل از قصد خود برای نصب ضریحی جواهرنشان به وزن هفتاد مَن (واحدی برای وزن) برای قبر امام رضا(ع) سخن گفته است.[۱۶] با این حال، از نصب این ضریح بر روی قبر امام(ع) اطلاعی در دست نیست.[۱۷]
از دوره صفویه تا دوره جمهوری اسلامی، پنج ضریح بر قبر امام رضا(ع) نصب شده است:[۱۸] ضریح شاهطهماسبی، ضریح فولادی شاهعباسی، ضریح مُرَصَّع نادری (نگیننشان)، ضریح شیر و شکر، و ضریح سیمین و زرین.[۱۹]
قدیمیترین ضریح (شاهطهماسبی)
نصب قدیمیترین ضریح بر روی قبر امام رضا، به شاه طهماسب اول صفوی (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق) نسبت داده شده و از همین رو ضریح شاهطهماسبی خوانده شده است.[۲۰] در کتاب تاریخ عالمآرای عباسی، ضمن نقل رویدادهای مربوط به حمله ازبکها به مشهد و غارت حرم امام رضا(ع) در سال ۹۹۷ق، از وجود ضریحی یاد شده که دارای «مَحْجَر» (شبکه و نرده)[۲۱] طلایی بوده است.[۲۲] در جای دیگر آمده که وقتی شاه عباس اول صفوی، پس از غارت حرم توسط ازبکها، به مشهد رفت، از اشیاء با ارزش حرم جز محجر طلا چیزی باقی نمانده بود.[۲۳]
ضریح شاهطهماسبی پیکرهای چوبی،[۲۴] دری جواهرنشان[۲۵] و تزئینات و کتیبههای طلایی داشته است.[۲۶] یکی از این کتیبهها، کتیبه مشبک شامل سوره هل اتی به خط ثلث بوده،[۲۷] بر کتیبهای دیگر از طلا در سردر ضریح، تاریخ هجری قمری نصب ضریح چنین آمده است: «در عهد سلطنت بنده شاه ولایت، شاه طهماسب صفوی، این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سَنه ۹۵۷».[۲۸] در کتیبهای دیگر، تاریخ نصب این ضریح ۹۴۷ق نوشته شده است.[۲۹] برخی احتمال دادهاند که وجود این دو تاریخ متفاوتْ ناشی از فاصله بین زمان ساخت و نصب ضریح بوده باشد؛ فاصلهای که بهدلیل آشفتگی اوضاع خراسان در اثر حمله ازبکها ایجاد شده بود.[۳۰]
گفته شده که ضریحهای دوم و سوم حرم، بهصورت لایهلایه، بر روی این ضریح قرار گرفته بودهاند،[۳۱] و بههمین دلیل، این ضریح تا دیماه ۱۳۱۱ش که بهدلیل پوسیدگی چوبهای آن برداشته شد، بر روی قبر امام رضا(ع) قرار داشته است.[۳۲] با از میان رفتن این ضریح، تزئینات و کتیبههای طلایی آن به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد[۳۳] و درِ جواهرنشان آن در بالای دیوار غربی بقعه امام رضا(ع) قرار داده شده است.[۳۴]
ضریح فولادی شاهعباسی
بر اساس منابع موجود، دومین ضریح حرم امام رضا(ع) ضریح شاهعباسی، مشهور به ضریح فتحعلیشاهی،[۳۵] از فولاد ساخته شده و فاقد تزئینات بوده است.[۳۶] در برخی منابع دوره صفوی، گفته شده که این ضریح از آثار بهجایمانده از شاه عباس اول صفوی است.[۳۷]
فتحعلیشاه قاجار (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق)، دومین پادشاه قاجاریه، در سال ۱۳۳۲ق، درِ جواهرنشانی را به حرم امام رضا(ع) اهدا کرد که در سمت پایین پای این ضریح کار گذاشته شد.[۳۸] گفته شده این رخداد موجب شد این ضریح به اشتباه از ساختههای دوره فتحعلیشاه شمرده شود.[۳۹]
درباره ویژگیهای این ضریح گفته شده که طول آن حدود پنج متر، عرض آن سه، و ارتفاع آن دو متر است؛ سقف آن از چوب بهصورت شیروانی و مزین به ورقههای طلا بوده، یک طوق طلای جواهرنشان در وسط و دو قُبّه جواهرنشان در طرفین آن قرار داشته است.[۴۰] گزارشهایی درباره اضافهشدن برخی تزئینات در دوره قاجار ذکر شده است.[۴۱] همچنین از دستبرد به تزئینات آن توسط یکی از والیان طغیانگر قاجاری خراسان یاد شده است.[۴۲] این ضریح در سال ۱۳۳۸ش (نیمه شعبان ۱۳۷۹ق) به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد.[۴۳]
ضریح مرصع نادری (نگیننشان)
گفته شده که ضریح سوم حرم امام رضا(ع)، ضریح مُرَصَّع فولادی، معروف به ضریح نگیننشان بوده است.[۴۴] بنابر آنچه در کتاب «زبور آلداود»، از آثار دوره افشاریان، آمده، این ضریح را نادرشاه افشار (حکومت:۱۱۴۸-۱۱۶۰ق)، سرسلسله افشاریان، برای قبر خود ساخته بود، اما جانشینانش آن را برای حرم امام رضا(ع) وقف کردند.[۴۵] بر این اساس، این ضریح در زمان سلطنت علیشاه افشار، دومین پادشاه افشاریان، وقف حرم امام رضا شد، ولی نصب نشد[۴۶] اما با بهتختنشستن شاه سلیمان دوم، پادشاه صفوی، در پنجم صفر ۱۱۶۳ق،[۴۷] ضریح نادری کوچک شد و داخل ضریح شاهعباسی جای گرفت.[۴۸]
در کتیبه سردر این ضریح، وقف و نصب آن به شاهرخ، پادشاه افشاری و نوه نادرشاه افشار و شاه سلطان حسین صفوی نسبت داده شده است.[۴۹] از آنجا که شاهرخ در سال ۱۱۶۱ق به سلطنت رسیده و سال درجشده در این کتبیه، ۱۱۶۰ق است، گفته شده که این عدم تطابق، نشانهای است از اینکه این کتیبه در دوران حکومت او به این ضریح الحاق شده است.[۵۰]
بنابر گزارش نشریه «نامه آستان قدس»، این ضریح در سال ۱۳۳۹ش حدود ۳۲۶۰ قبه در تقاطع شبکههای فولادی خود داشته، و بر روی هر قبه نگینهای یاقوت و زمرد کوچک نصب بوده است.[۵۱] بر اساس این گزارش، بر اثر مرور زمان تعدادی از این نگینها از میان رفته است.[۵۲]
ضریح نادری در سال ۱۳۱۱ش، پس از برچیدهشدن ضریح شاهطهماسبی، تعمیر و بار دیگر نصب شد.[۵۳] گفته شده که هنگام نصب ضریح بعدی (شیر و شکر)، در سال ۱۳۳۸ش، بهدلیل وقف خاص ضریح نادری، این ضریح در جای خود باقی ماند.[۵۴] بنابر گزارش نشریه «نامه آستان قدس»، در هنگام نصب ضریح شیر و شکر، چون این ضریح بزرگتر از ضریح نادری بود، پایه ضریح نادری بر پایههایی چوبی قرار گرفت تا عریضهها و نذورات از بین دو ضریح بهسهولت به کف ضریح بریزد و غبارروبی آن بهراحتی انجام گیرد.[۵۵]
در هنگام تعویض ضریح شیر و شکر با ضریح سیمین و زرین، در سال ۱۳۷۹ش، ضریح نادری بهدلیل وقفیبودن در سرداب بقعه امام رضا(ع) نصب شد.[۵۶]
ضریح شیر و شکر
بر اساس منابع موجود، چهارمین ضریح، ضریح طلا و نقره، معروف به ضریح شیر و شکر، در سال ۱۳۳۸ش بر روی ضریح مرصع نادری نصب شد.[۵۷] گفته شده که در دوره حکومت پهلوی دوم (سال ۱۳۳۰ش)، سید جلالالدین تهرانی، نایبالتولیه وقت حرم امام رضا(ع)، دستور تهیه نقشه ضریح جدید را صادر کرد.[۵۸] ساخت و نصب این ضریح از مرداد ۱۳۳۶ش تا دی ۱۳۳۸ش و در دوران نیابت تولیت سید فخرالدین شادمان و محمد مهران انجام گرفت.[۵۹] مهران در مقالهای با عنوان «ضریح جدید» در نشریه «نامه آستان قدس» جزئیات ساخت و نصب این ضریح را بهتفصیل آورده است.[۶۰]
قرارداد ساخت ضریح شیر و شکر در سال ۱۳۳۶ش میان شادمان و سید ابوالحسن حافظیان (درگذشتهٔ ۱۳۶۰ش)، عالم شیعه، بهعنوان ناظر ساخت و انتخابکننده متن کتیبهها، و محمدتقی ذوفن (درگذشتهٔ ۱۳۵۷ش)، استاد قلمزنی اهل اصفهان، بسته شد.[۶۱] این قرارداد با تسلیم حدود ۳۳۸۴۸ مثقال نقره و ۷۰۵۲ مثقال طلا، یک تن مفرغ و سه تن چوب خشک گردو (اهدایی حسین ملک واقف شیعه) به گروه سازنده انجام شد.[۶۲]
این ضریح دارای چهارده دهانه، به نام چهارده معصوم است که روی صفحات نقرهای پایهها، ستونها و کتیبهها نقشهای مختلفی قلمزنی شده است.[۶۳] در کتیبه نقره سرتاسری بالای پنجرههای ضریح سوره هل اتی بهخط احمد نجفی زنجانی و بر کتیبه حاشیه زیرین طره ضریح سوره یس بهخط حبیبالله فضائلی قلمزنی شده است.[۶۴]
ضریح شیر و شکر پس از ۱۷ روز عملیات تعویض و نصب، در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر ۱۴ شعبان ۱۳۷۹ق، مقارن با ولادت امام زمان(عج) و مطابق با ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ش، برای زیارت زائران بازگشایی شد.[۶۵] ضریح شیر و شکر پس از ۴۱ سال در سال ۱۳۷۹ش تعویض و به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.[۶۶]
ضریح سیمین و زرین
آخرین ضریح نصبشده در حرم امام رضا(ع)، ضریح مشهور به سیمین و زرین است[۶۷] که گفته شده ساخت آن از اقدامات چشمگیر آستان قدس رضوی در دوران استقرار جمهوری اسلامی بوده است.[۶۸]
با گذشت حدود چهار دهه از عمر ضریح شیر و شکر، و بهدلیل کاهش استحکام سازه ضریح، و همچنین آسیبدیدن آن در جریان انفجار بمب در حرم امام رضا در سال ۱۳۷۳ش، تصمیم به تعویض آن گرفته شد.[۶۹] گفته شده که از میان طرحهای متعدد ارائهشده برای ضریح، طرح محمود فرشچیان، نگارگر ایرانی، با توجه به معیارها و اصالتهای ایرانی و اسلامی انتخاب شد.[۷۰]
قلمزنی و زرگری ضریح سیمین و زرین، تحتنظر مصطفی خدادادزاده اصفهانی، استاد قلمزنی، خطاطی کتیبهها توسط سید محمد حسینی موحد، خوشنویس ایرانی، و خاتمکاری داخل ضریح توسط استادان ایرانی برجسته، محمدمهدی کشتیآرای شیرازی، غلامرضا روزیطلب و عباس صفری، انجام شده است.[۷۱]
عملیات تعویض ضریح شیر و شکر و نصب ضریح سیمین و زرین، در ۲۱ دی ۱۳۷۹ش آغاز شد[۷۲] و پس از ۵۵ روز، در ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ش (عید قربان ۱۴۲۱ق) ضریح جدید افتتاح شد.[۷۳]
ویژگیها
وزن ضریح سیمین و زرین حدود ۱۲ تُن با پوششی از طلا و نقره است و اتصال روکشهای آن بدون پیچ است.[۷۴] طول ضریح ۴.۷۸ متر، عرض آن ۳.۷۳ متر و ارتفاع آن، با محاسبه پاسنگ ضریح، ۳.۹۶ متر است.[۷۵] این ضریح چهارده پنجره، به تعداد چهارده معصوم، دارد.[۷۶]
گفته شده که در دو سوی نمای هر ضلع ضریح، یک گل آفتابگردان بزرگ بهنشانهٔ لقب شمسالشموسِ امام رضا(ع)، قرار گرفته که در دو سوی آن دو گل کوچکتر طراحی شده است.[۷۷] در این گلها اسماء الهی به خط ثلث بر زمینهای طلایی نقش بسته است.[۷۸] گلهای طراحیشده بر ضریح، هشتپر (نماد هشتمین امام) و پنجپر (نماد پنجتن آلعبا) است و دو سوره هل اتی و یس بهصورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است.[۷۹] در قسمتهایی از سطوح بالایی ضریح، اسماء الهی و اسامی پیامبر(ص) و امامان شیعه نقش بسته است.[۸۰]
گزارش شده که نمای داخلی ضریح سیمین و زرین با خاتمکاری نفیس تزئین شده،[۸۱] و سقف آن آراسته به قاب عظیم و یکپارچهٔ خاتمکاری است که در میانهٔ آن عرقچینی بهصورت شمسهای زیبا و فاخر اجرا شده است.[۸۲]
پانویس
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۴۶؛ «زیارت دلچسب یا ضریحچسب؛ مسئله این است!»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۴۶؛ «زیارت دلچسب یا ضریحچسب؛ مسئله این است!»، خبرگزاری دانشجو.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۴۷۷.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۵۳۶.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۵۵۲.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۶۰۱.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۶۴۵.
- ↑ مجتهدی سیستانی، صحیفه رضویه، ۱۳۸۹ش، ص۴۷۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸.
- ↑ عمرانی، اسلام و هنرهای زیبا، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۷.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۴؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۴؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۴؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ نوایی، شاه اسماعیل صفوی، ۱۳۶۸ش، ص۷۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳-۲۴.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۵-۱۱۶؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ۱۳۱۴ق، ج۲، ص۲۷۶.
- ↑ اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ۱۳۱۴ق، ج۲، ص۳۸۵.
- ↑ اسکندربیک منشی، تاریخ عالمآرای عباسی، ۱۳۱۴ق، ج۲، ص۳۹۱.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۹.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۹.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۳۹.
- ↑ صمدی، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، ص۱۹.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ صمدی، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، ص۱۹ و ۲۲؛ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۷؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳ و ۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ مستوفی، زبدة التواریخ، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۲.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۷؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴-۱۵.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۲۰؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۵.
- ↑ سلطان هاشممیرزا، زبور آلداود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ سلطان هاشممیرزا، زبور آلداود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ سلطان هاشممیرزا، زبور آلداود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- ↑ سلطان هاشممیرزا، زبور آلداود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۱۳.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۸؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۱.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمسالشموس، ۱۳۵۴ش، ص۴۲.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمسالشموس، ۱۳۵۴ش، ص۴۲؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۳-۱۹.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۳-۴؛ صالحی و دیگران، «کتیبههای ضریح شیر و شکر امام رضا(ع) از منظر مبانی اعتقادی شیعه»، ص۱۷.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۸.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۹.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۹-۱۰.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۵-۶.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۲؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۲-۲۳؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۳-۹۴؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۴-۹۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۴-۹۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالمزاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳-۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
منابع
- احتشام کاویانیان، محمد، شمس الشموس یا انیس النفوس (تاریخ آستان قدس)، مشهد، بینا، ۱۳۵۴ش.
- اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، دار الطباعه آقا سيد مرتضی، ۱۳۱۴ق.
- اعتماد السلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تحقیق تیمور برهان لیمودهی، تهران، انتشارات فرهنگسرا، ۱۳۶۲ش.
- خجسته مبشری، محمدحسین، تاریخ مشهد، مشهد، چاپخانه خراسان، ۱۳۵۳ش.
- در این قطعه از بهشت (راهنمای خادمان و زائران امام رضا)، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش.
- «زیارت دلچسب یا ضریحچسب؛ مسئله این است!»، در تارنمای ایسنا، درج: ۲۲ آذر ۱۳۹۳ش، بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۴.
- سلطان هاشممیرزا، محمدهاشم بن محمد، زبور آل داود (شرح ارتباط سادات مرعشی با سلاطین صفویه)، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- سوهانیان حقیقی، محمد، نفایس حرم رضوی، مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، ۱۴۰۱ش.
- صالحی، اسراء، و ابوالقاسم دادور و مهدی مکینژاد، «کتیبههای ضریح شیر و شکر امام رضا(ع) از منظر مبانی اعتقادی شیعه»، در فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره ۴۰، زمستان ۱۳۹۵ش.
- صمدی، حبیبالله، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، بیتا.
- عالمزاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، بهنشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، ۱۳۹۵ش.
- عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات عطارد، ۱۳۷۱ش.
- عمرانی، سید ابوالحسن، اسلام و هنرهای زیبا، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
- مجتهدی سیستانی، مرتضی، صحیفه رضویه، ترجمه محمد ظریف، قم، انتشارات الماس، ۱۳۸۹ش.
- مستوفی، محمدمحسن بن محمدکریم، زبدة التواریخ، تحقیق بهروز گودرزی، تهران، بنياد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۵ش.
- مهران، محمد، «ضریح جدید»، در نشریه نامه آستان قدس، شماره ۱، تیر ۱۳۳۹ش.
- نوایی، عبدالحسین، شاه اسماعیل صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشتهای تفصیلی)، تهران، انتشارات ارغوان، ۱۳۶۸ش.
| بستگان | امام کاظم(ع) (پدر) • نجمه (مادر) • سبیکه (همسر) • امام جواد (فرزند) • فاطمه معصومه(س) (خواهر) • حمزة بن موسی (برادر) • شاهچراغ (برادر) • سید میر محمد عابد (برادر) • قاسم بن موسی (برادر) • زید النار (برادر) | .jpg) |
|---|---|---|
| القاب | ||
| کنیهها | ||
| سخنان | ||
| مناظرات | ||
| اصحاب | ||
| خلفای معاصر | ||
| مسیر حرکت | ||
| شعر و هنر مرتبط | ||
| مکانها و بناهای مرتبط و منسوب | حرم • قدمگاه نیشابور • صریا • سناباد • بقعه هارونیه • نوقان • مدرسه رضویه • مسجد فرط • قدمگاه فراشاه • مسجد بیرون • مسجد تورانپشت • آرامگاه علی بن مهزیار • موزه آستان قدس رضوی | |
| کتابشناسی | ||
| وابسته | ||