ضَریح امام رضا(ع) سازه مُشَبَّک از چوب یا فلز یا ترکیبی از هر دو که بر روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفته است. از دوره صفویه تا دوره جمهوری اسلامی پنج ضریح بر قبر امام رضا(ع) قرار داده شده است: ضریح شاه‌طهماسبی، ضریح فولادی شاه‌عباسی، ضریح مُرَصَّع نادری (نگین‌نشان)، ضریح شیر و شکر و ضریح سیمین و زرین.
سابقه نصب ضریح در حرم امام رضا(ع) نامعلوم دانسته شده، ولی تاریخچه نصب آن از دوره صفویه مشهور دانسته شده است. برخی معتقدند که تا پیش از دوره صفوی صندوقی بر قبر امام رضا(ع) قرار داشته است.
نصب اولین ضریح به شاه طهماسب اول صفوی نسبت داده شده است. این ضریح تا دی‌ماه ۱۳۱۱ش بر روی قبر امام(ع) قرار داشته است. دومین ضریح حرم امام رضا(ع) ضریح شاه‌عباسی (مشهور به ضریح فتحعلی‌شاهی) دانسته شده است. این ضریح در برخی منابع از آثار به‌جای‌مانده از شاه عباس اول صفوی به‌شمار رفته است. این ضریح تا سال ۱۳۳۸ش بر روی قبر امام رضا(ع) قرار داشته است.
ضریح سوم، ضریحی مُرَصَّع فولادی، معروف به ضریح نگین‌نشان دانسته شده است. این ضریح را نادرشاه افشار، سرسلسله افشاریان، برای قبر خود ساخته بود؛ اما جانشینانش آن را برای حرم امام رضا(ع) وقف کردند. این ضریح، تا سال ۱۳۷۹ش، در درون ضریح شیر و شکر قرار داشت و پس از آن، به‌دلیل وقفی بودنش، به سرداب بقعه امام رضا(ع) منتقل شد. چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره و معروف به ضریح شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ش بر روی ضریح مرصع نادری نصب شد. این ضریح پس از ۴۱ سال ،در سال ۱۳۷۹ش، تعویض و به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.
پنجمین ضریح حرم امام رضا(ع) ضریحی مشهور به سیمین و زرین دانسته شده است. این ضریحْ سازه‌ای با کیفیتی عالی توصیف شده و ساخت آن از اقدامات چشمگیر آستان قدس رضوی در دوران استقرار جمهوری اسلامی برشمرده شده است. طراح این ضریح نگارگر مشهور ایرانی محمود فرشچیان بوده است. این ضریح از اسفند سال ۱۳۷۹ش بر روی قبر امام رضا قرار گرفته است.
پیشینه تاریخی
ضریح امام رضا(ع) سازه مُشَبَّک از چوب یا فلز یا ترکیبی از هر دو دانسته شده که بر روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفته است.[۱] گفته شده که این سازه عموماً با صفحه‌های زرین و سیمین زینت یافته و کتیبه‌هایی از آیات قرآن و روایات بر آن نمایان است.[۲]
سابقه نصب ضریح برای قبر امام رضا(ع) نامعلوم دانسته شده،[۳] ولی آغاز نصب ضریح از دوره صفویه مشهور دانسته شده است.[۴] برخی معتقدند که تا پیش از دوره صفوی صندوقی بر قبر قرار داشته است.[۵] نخستین اشاره به نصب ضریح در حرم امام رضا(ع) مربوط به سال ۹۱۵ق دانسته شده است:[۶] در نامه‌ای از شاه اسماعیل اول صفوی به شیبَک‌خان اُزْبَک (بنیان‌گذار سلسله شیبانیان)، شاه اسماعیل از قصد خود برای نصب ضریحی جواهرنشان به وزن هفتاد مَن (واحدی برای وزن) برای قبر امام رضا(ع) سخن گفته است.[۷] گفته شده که از نصب این ضریح بر روی قبر امام(ع) اطلاعی در دست نیست.[۸]
به‌گزارش برخی منابع، از دوره صفویه تا دوره جمهوری اسلامی پنج ضریح بر قبر امام رضا(ع) قرار داده شده است:[۹] ضریح شاه‌طهماسبی، ضریح فولادی شاه‌عباسی، ضریح مُرَصَّع نادری (نگین‌نشان)، ضریح شیر و شکر و ضریح سیمین و زرین.[۱۰]
نخستین ضریح: ضریح شاه‌طهماسبی
نصب اولین ضریح با نام ضریح شاه‌طهماسبی به شاه طهماسب اول صفوی (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق) نسبت داده شده است.[۱۱] در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی، ضمن نقل رویدادهای مربوط به حمله ازبک‌ها به مشهد و غارت حرم امام رضا(ع) در سال ۹۹۷ق، از وجود ضریحی که دارای «مَحْجَر» (شبکه و نرده)[۱۲] طلایی[۱۳] بوده یاد شده است. در جای دیگر آمده که وقتی که شاه عباس اول صفوی، پس از غارت حرم توسط ازبک‌ها، به مشهد آمد از اشیاء با ارزش حرم جز محجر طلا چیزی باقی نمانده بود.[۱۴]
به‌گزارش برخی منابع، این ضریح پیکره‌ای چوبی،[۱۵] دری جواهرنشان[۱۶] و تزئینات و کتیبه‌های طلایی[۱۷] داشته است. یکی از این کتیبه‌ها، کتیبه مشبک شامل سوره هل اتی به خط ثلث است.[۱۸] بر کتیبه‌ای دیگر از طلا در سردر ضریح، تاریخ نصب ضریح چنین آمده است: «در عهد سلطنت بنده شاه ولایت، شاه طهماسب صفوی، این محجر مبارک در این مکان مقدس نصب گردید. سَنه (سال) ۹۵۷ [قمری]».[۱۹] در کتیبه‌ای دیگر، تاریخ نصب این ضریح ۹۴۷ق نوشته شده است.[۲۰] برخی احتمال داده‌اند که وجود این دو تاریخ متفاوتْ ناشی از فاصله بین زمان ساخت و نصب ضریح بوده باشد؛ فاصله‌ای که به‌دلیل آشفتگی اوضاع خراسان در اثر حمله ازبک‌ها ایجاد شده بوده است.[۲۱]
از برخی منابع بر می‌آید که ضریح‌های دوم و سوم حرم، به‌صورت لایه‌لایه، بر روی این ضریح قرار گرفته بوده‌اند؛[۲۲] به‌همین دلیل، این ضریح تا دی‌ماه ۱۳۱۱ش که به‌دلیل پوسیدگی چوب‌های آن برداشته شد، بر روی قبر امام رضا(ع) قرار داشته است.[۲۳] با از میان رفتن این ضریح، تزئینات و کتیبه‌های طلایی آن به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد[۲۴] و در جواهرنشان آن در بالای دیوار غربی بقعه امام رضا(ع) قرار داده شده است.[۲۵]
دومین ضریح: ضریح فولادی شاه‌عباسی
دومین ضریح حرم امام رضا(ع) ضریح شاه‌عباسی (مشهور به ضریح فتحعلی‌شاهی)[۲۶] دانسته شده است.[۲۷] این ضریح از جنس فولاد و فاقد تزئینات دانسته شده[۲۸] که در برخی منابع دوره صفوی از آثار به‌جای‌مانده از شاه عباس اول صفوی به‌شمار رفته است.[۲۹]
به‌نقل از برخی منابع، در سال ۱۳۳۲ق، فتحعلی‌شاه (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق)، دومین پادشاه قاجاریه، در جواهرنشانی را به حرم امام رضا(ع) اهدا کرد که در سمت پایین‌پای این ضریح کار گذاشته شد.[۳۰] از نظر برخی محققان، این رخداد موجب شد تا برخی به اشتباه این ضریح را از ساخته‌های دوره فتحعلی‌شاه برشمرند.[۳۱]
برخی دیگر از خصوصیات این ضریح چنین گزارش شده است: حدوداً، طول این ضریح پنج، عرض آن سه، و ارتفاع آن دو متر است؛ سقف آن از چوب به‌صورت شیروانی و مزین به ورقه‌های طلا بوده است؛ یک طوق طلای جواهرنشان در وسط و دو قُبّه جواهرنشان در طرفین آن قرار داشته است.[۳۲] در منابع، گزارش‌هایی درباره اضافه‌شدن برخی تزئینات بر روی این ضریح در دوره قاجار آمده است.[۳۳] همچنین از مورد دستبرد قرار گرفتن تزئینات آن توسط یکی از والیان طغیان‌گر قاجاری خراسان یاد شده است.[۳۴] این ضریح در سال ۱۳۳۸ش (نیمه شعبان ۱۳۷۹ق) به موزه آستان قدس رضوی منتقل شد.[۳۵]
سومین ضریح: ضریح مرصع نادری (نگین‌نشان)
ضریح سوم، ضریحی مُرَصَّع فولادی، معروف به ضریح نگین‌نشان دانسته شده است.[۳۶] به‌نقل از کتاب زبور آل‌داود، از آثار دوره افشاریان، این ضریح را نادرشاه افشار (حکومت:۱۱۴۸-۱۱۶۰ق)، سرسلسله افشاریان، برای قبر خود ساخته بود؛ اما جانشینانش آن را برای حرم امام رضا(ع) وقف کردند.[۳۷]
در کتاب زبور آل‌داود آمده که این ضریح در زمان سلطنت علیشاه افشار، دومین پادشاه افشاریان، به‌خواهش سید محمد متولی (شاه سلیمان دوم) وقف حرم امام رضا(ع) شد، ولی نصب نشد.[۳۸] به‌نقل از زبور آل داود، با به‌تخت‌نشستن شاه سلیمان دوم، پادشاه اسمی صفوی پس از زوال صفویان، در پنجم صفر ۱۱۶۳ق[۳۹] به‌دستور او این ضریح را کوچک کردند و در داخل ضریح شاه‌عباسی قرار دادند؛ به‌طوری که ضریح شاه‌طهماسبی در داخل آن قرار گرفت.[۴۰]
در کتیبه سردر این ضریح وقف و نصب این ضریح به شاهرخ، پادشاه افشاری و نوه نادرشاه افشار و شاه سلطان حسین صفوی، نسبت داده شده است: «نیازمند رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملائک پاسبان (سبط) سلطان نادرشاه شاهرخ شاه الحسین الموسوی الصفوی بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبّه‌های مرصع چهارگوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. سنه ۱۱۶۰[ق]».[۴۱] سال درج‌شده بر این کتیبه با سال به‌تخت‌نشستن شاهرخ (۱۱۶۱ق) مطابقت ندارد؛ این عدم تطابق نشانه‌ای بر این دانسته شده که این کتیبه در دوران حکومت او به این ضریح الحاق شده و تاریخ دقیق وقف و نصب آن را نشان نمی‌دهد.[۴۲]
بنابر گزارش نشریه نامه آستان قدس در سال ۱۳۳۹ش، این ضریح دارای حدود ۳۲۶۰ قبه در تقاطع شبکه‌های فولادی خود بوده است؛ بر روی هر قبه نگین‌های یاقوت و زمرد کوچک نصب بوده است.[۴۳] بر اساس این گزارش، بر اثر مرور زمان تعدادی از این نگین‌ها از میان رفته است.[۴۴]
ضریح نادری در سال ۱۳۱۱ش، پس از برچیده‌شدن ضریح شاه‌طهماسبی، تعمیر و بار دیگر نصب شد.[۴۵] گفته شده که هنگام نصب ضریح شیر و شکر، در سال ۱۳۳۸ش، به‌دلیل وقف خاص ضریح نادری، این ضریح در جای خود باقی ماند.[۴۶] بنابر گزارش نشریه نامه آستان قدس، در هنگام نصب ضریح شیر و شکر، چون این ضریح بزرگ‌تر از ضریح نادری بود، پایه ضریح نادری بر پایه‌هایی چوبی قرار گرفت تا عریضه‌ها و نذورات از بین دو ضریح به‌سهولت به کف ضریح بریزد و غبارروبی آن به‌راحتی انجام گیرد.[۴۷]
در سال ۱۳۷۹ش به‌هنگام تعویض ضریح شیر و شکر با ضریح سیمین و زرین، ضریح نادری به‌دلیل وقفی‌بودن به سرداب بقعه امام رضا(ع) منتقل و نصب شد.[۴۸]
چهارمین ضریح: ضریح شیر و شکر
چهارمین ضریح به نام ضریح طلا و نقره و معروف به ضریح شیر و شکر است که در سال ۱۳۳۸ش بر روی ضریح ضریح مرصع نادری نصب شد.[۴۹] به‌نقل از برخی منابع، فکر ساخت ضریح جدید در دوره پهلوی اول توسط محمدولی اسدی، نایب التولیهٔ وقت آستان قدس، مطرح شده بود، ولی به سرانجامی نرسیده بود.[۵۰]
به‌نقل از برخی منابع، در دوره حکومت پهلوی دوم (سال ۱۳۳۰ش)، سید جلال تهرانی، نایب التولیه وقت، دستور تهیه نقشه ضریح جدید را صادر کرد.[۵۱] ساخت و نصب این ضریح از مرداد ۱۳۳۶ش تا دی ۱۳۳۸ش و در دوران نیابت تولیهٔ سید فخر‌الدین شادمان و محمد مهران انجام گرفت.[۵۲] مهران در مقاله‌ای با عنوان «ضریح جدید» در نشریه نامه آستان قدس جزئیات ساخت و نصب این ضریح را به‌تفصیل آورده است.[۵۳]
به‌نقل از مهران، قرارداد ساخت ضریح شیر و شکر در سال ۱۳۳۶ش میان شادمان و سید ابوالحسن حافظیان (درگذشت: ۱۳۶۰ش)، عالم شیعه، به‌عنوان ناظر ساخت و انتخاب‌کننده متن کتیبه‌ها، و محمدتقی ذوفَن (درگذشت: ۱۳۵۷ش)، استاد برجسته قلمزنی اهل اصفهان، بسته شد.[۵۴] این قرارداد با تسلیم حدود ۳۳۸۴۸ مثقال نقره و ۷۰۵۲ مثقال طلا، یک تن مفرغ و سه تن چوب خشک گردو (اهدایی حسین ملک تاجر و واقف شیعه) به گروه سازنده همراه بوده است.[۵۵]
به‌گزارش برخی منابع، این ضریح دارای چهارده دهانه، به نام چهارده معصوم(ع) است، که روی صفحات نقره‌ای پایه‌ها، ستون‌ها و کتیبه‌ها نقش‌های مختلفی قلمزنی شده بود.[۵۶] در کتیبه نقره سرتاسری بالای پنجره‌های ضریح سوره هل اتی به‌خط احمد زنجانی معصومی و بر کتیبه حاشیه زیرین طره ضریح سوره یس به‌خط حبیب‌الله فضائلی قلمزنی شده است.[۵۷]
ضریح شیر و شکر پس از ۱۷ روز عملیات تعویض و نصب، در ساعت پنج و نیم بعد از ظهر روز ۱۴ شعبان ۱۳۷۹ق، مقارن با شب ولادت حضرت امام زمان(ع) و مطابق با ۲۲ بهمن ۱۳۳۸ش، برای زیارت زائران بازگشایی شد.[۵۸] ضریح شیر و شکر پس از ۴۱ سال در سال ۱۳۷۹ش تعویض و به موزه آستان قدس رضوی انتقال داده شد.[۵۹]
ضریح پنجم: ضریح سیمین و زرین
پنجمین ضریح نصب‌شده در حرم امام رضا(ع) ضریحی مشهور به سیمین و زرین دانسته شده است.[۶۰] ضریح سیمین و زرین ضریحی با کیفیت عالی توصیف شده و ساخت آن از اقدامات چشمگیر آستان قدس رضوی در دوران استقرار جمهوری اسلامی برشمرده شده است.[۶۱]
گفته شده که با گذشت حدود چهاردهه از عمر ضریح شیر و شکر و به‌دلیل کاهش استحکام سازه ضریح و آسیب‌دیدن آن در جریان انفجار بمب در حرم (سال ۱۳۷۳ش) تصمیم به تعویض آن گرفته شد.[۶۲] به‌نقل از برخی منابع، در میان طرح‌های متعدد ارائه‌شده برای ضریح، طرح محمود فرشچیان، نگارگر برجسته ایرانی، با توجه به معیارها و اصالت‌های ایرانی و اسلامی آن انتخاب شد.[۶۳]
به‌گزارش برخی منابع، کارهای قلمزنی و زرگری ضریح سیمین و زرین تحت نظر مصطفی خدادزاده اصفهانی، استاد قلمزنی، خطاطی کتیبه‌های آن توسط سید محمد حسینی موحد، خوشنویس ایرانی و خاتم‌کاری داخل ضریح توسط استادان ایرانی برجسته این هنر، محمدمهدی کشتی‌آرای شیرازی، غلامرضا روزی‌طلب و عباس صفری، انجام شده است.[۶۴]
گزارش شده که در ۲۱ دی‌ماه ۱۳۷۹ش عملیات تعویض ضریح شیر و شکر و نصب ضریح سیمین و زرین آغاز شد.[۶۵] گفته شده که پس از ۵۵ روز کار شبانه‌روزی در روز ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ش (عید قربان ۱۴۲۱ق) با افتتاح ضریح درهای روضه امام رضا(ع) بر روی زائران گشوده شد.[۶۶]
ویژگی‌ها
به نقل از برخی منابع، وزن ضریح سیمین و زرین حدود ۱۲ تن با پوششی از طلا و نقره است و اتصال روکش‌های آن بدون پیچ است.[۶۷] طول ضریح ۴/۷۸ متر، عرض آن ۳/۷۳ متر و ارتفاع آن، با محاسبه پاسنگ ضریح، ۳/۹۶ متر است.[۶۸] این ضریح جمعاً دارای چهارده پنجره، به تعداد چهارده معصوم(ع)، است.[۶۹] این پنجره‌های مشبک محرابی، که دارای طرح قوس ایرانی هستند، در هر ضلع در یک قاب بزرگ محرابی قرار گرفته‌اند.[۷۰]
به‌گزارش برخی محققان، به‌نشانهٔ لقب شمس الشموسِ امام رضا(ع)، در دو سوی نمای هر ضلع ضریح، یک گل آفتابگردان بزرگ قرار گرفته که در دو سوی آن دو گل کوچک‌تر طراحی شده است.[۷۱] در این گل‌ها اسماء الهی به خط ثلث بر زمینه‌ای طلایی نقش بسته است.[۷۲] نقوش اسلیمی و ختایی که از این گل‌ها نشأت گرفته در تمام فضای ضریح به گردش درآمده است.[۷۳] گل‌های طراحی‌شده بر ضریح هشت‌پر (نماد هشتمین امام) و پنج‌پر (نماد پنج‌تن آل‌عبا) است و دو سوره هل اتی و یس به‌صورت کتیبه دور تا درو ضریح نوشته شده است.[۷۴] در قسمت‌هایی از سطوح بالایی ضریح اسماء الهی و اسامی پیامبر(ص) و ائمه(ع) نقش بسته است.[۷۵]
گزارش شده که نمای داخلی ضریح سیمین و زرین با خاتم‌کاری نفیس تزئین شده است.[۷۶] سقف آن آراسته به قاب عظیم و یکپارچه خاتم‌کاری گزارش شده که در میانهٔ آن عرقچینی به‌صورت شمسه‌ای زیبا و فاخر اجرا شده است.[۷۷] در وسط این طرح یک شمسه کتبه‌دار کار شده و بیرون این شمسه و در گستره سقفْ زنجیره ترنج‌هایی با گل‌های زیبا و کتیبه اسماء الله انجام شده است.[۷۸]
پانویس
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۴؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۴؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸.
- ↑ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۴؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ نوایی، شاه اسماعیل صفوی، ۱۳۶۸ش، ص۷۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۲؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۸؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳-۲۴.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۵-۱۱۶؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ۱۳۱۴ق، ج۲، ص۲۷۶.
- ↑ اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ۱۳۱۴ق، ج۲، ص۳۸۵.
- ↑ اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، ۱۳۱۴ق، ج۲، ص۳۹۱.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۹.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۸۹.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۳۹.
- ↑ صمدی، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، ص۱۹.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۶.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ صمدی، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، ص۱۹؛ صمدی، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، ص۲۲؛ عطاردی، تاریخ آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۷؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۳.
- ↑ مستوفی، زبدة التواریخ، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۲.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۷؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴.
- ↑ برای مرور این موارد نگاه کنید: سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۴-۱۵.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ خجسته مبشری، تاریخ مشهد، ۱۳۵۳ش، ص۱۲۰؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۵.
- ↑ سلطان هاشم‌میرزا، زبور آل داود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ سلطان هاشم‌میرزا، زبور آل داود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ سلطان هاشم‌میرزا، زبور آل داود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.
- ↑ سلطان هاشم‌میرزا، زبور آل داود، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۴.
- ↑ اعتماد السلطنه، مطلع الشمس، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۴۱۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۱۳.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۷.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۱۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۸؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۰.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۱.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۳؛ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۱۸.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۴۲.
- ↑ احتشام کاویانیان، شمس الشموس، ۱۳۵۴ش، ص۴۲؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۳-۱۹.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۳-۴؛ صالحی، «کتیبه‌های ضریح شیر و شکر امام رضا(ع) از منظر مبانی اعتقادی شیعه»، ص۱۷.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۸.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۹.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۹-۱۰.
- ↑ مهران، «ضریح جدید»، ص۵-۶.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۲؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۲؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۲-۲۳؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۳-۹۴؛ در این قطعه از بهشت، ۱۳۹۷ش، ص۹۲.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۴-۹۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۴-۹۵.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳؛ عالم‌زاده، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، ۱۳۹۵ش، ص۹۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۳-۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
- ↑ سوهانیان حقیقی، نفایس حرم رضوی، ۱۴۰۱ش، ص۲۴.
منابع
- احتشام کاویانیان، محمد، شمس الشموس یا انیس النفوس (تاریخ آستان قدس)، مشهد، بی‌نا، ۱۳۵۴ش.
- اعتماد السلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تحقیق تیمور برهان لیمودهی، تهران، انتشارات فرهنگ‌سرا، ۱۳۶۲ش.
- اسکندربیک منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران، دار الطباعه آقا سيد مرتضی، ۱۳۱۴ق.
- خجسته مبشری، محمدحسین، تاریخ مشهد، مشهد، چاپخانه خراسان، ۱۳۵۳ش.
- در این قطعه از بهشت (راهنمای خادمان و زائران امام رضا)، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۹۷ش.
- سلطان هاشم‌میرزا، محمدهاشم بن محمد، زبور آل داود (شرح ارتباط سادات مرعشی با سلاطین صفویه)، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- سوهانیان حقیقی، محمد، نفایس حرم رضوی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، ۱۴۰۱ش.
- صالحی، اسراء و همکاران، «کتیبه‌های ضریح شیر و شکر امام رضا(ع) از منظر مبانی اعتقادی شیعه»، در فصلنامه علمی-پژوهشی نگره، شماره ۴۰، زمستان ۱۳۹۵ش.
- صمدی، حبیب‌الله، راهنمای موزه آستان قدس رضوی، مشهد، بی‌تا.
- عالم‌زاده، بزرگ، حرم رضوی به روایت تاریخ، مشهد، به‌نشر (انتشارات آستان قدس رضوی)، ۱۳۹۵ش.
- عطاردی، عزیزالله، تاریخ آستان قدس رضوی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و انتشارات عطارد، ۱۳۷۱ش.
- مستوفی، محمدمحسن بن محمدکریم، زبدة التواریخ، تحقیق بهروز گودرزی، تهران، بنياد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۵ش.
- مهران، محمد، «ضریح جدید»، در نشریه نامه آستان قدس، شماره ۱، تیر ۱۳۳۹ش.
- نوایی، عبدالحسین، شاه اسماعیل صفوی (مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی)، تهران، انتشارات ارغوان، ۱۳۶۸ش.