نَقّاره‌زنی که با نام‌های نقاره‌نوازی یا نوبت‌زنی هم شناخته می‌شود، یکی از آئین‌های مرسوم در حرم امام رضا(ع) است که قدمت آن به قرن ۹ قمری می‌رسد. در این مراسم، خادمانی که به نقاره‌چی مشهور هستند، به‌وسیله آلاتی چون طبل و کَرنا در دو نوبت صبح و غروب، ریتمی را می‌نوازند. این مراسم در هر روز با طلوع و غروب آفتاب و در برخی اعیاد مذهبی یا شفا گرفتن مریضان در حرم نیز نواخته می‌شود. با وجود آنکه نقاره‌نوازی در میان سلاطین و حاکمان، رسمی دیرینه بود، اما در حال حاضر، تنها در حرم امام رضا(ع) این سنت اجرا می‌گردد.
| آیین‌ها | |
|---|---|
 آئین نقاره‌زنی در حرم امام رضا(ع) | |
| زمان‌برگزاری | همه روز جز در ایام عزاداری |
| منشأ تاریخی | قرن ۹ قمری |
| اشیاء و نمادها | طبل و کرنا |
| وجه نمادین | اعلان عمومی در دربار سلاطین |
| آیین‌های مهم | |
| سینه‌زنی • افطاری • تشییع جنازه • تعزیه خوانی سایر آیین‌ها | |
شیوه اجرای مراسم
در حرم امام رضا(ع)، به‌جز ایام سوگواری و شهادت امامان و دو ماه محرم و صفر، در شبانه‌روز، دو نوبت و هر نوبت به‌مدت ۲۰ دقیقه نقاره‌نوازی صورت می‌گیرد.[۱] به این آیین علاوه بر نقاره‌زنی، نوبت‌زنی یا نقاره‌کوبی نیز گفته می‌شود.[۲] در این مراسم که قبل از طلوع و غروب آفتاب انجام می‌شود، توسط گروهی از خادمان مشهور به نوبت‌چیان، طبل‌ها و نقاره‌ها با آهنگی خاص به صدا در می‌آید و با نواختن آخرین ضربات، طلوع و غروب خورشید را اعلام می‌کند. همچنین در اعیاد مذهبی و ایام ولادت ائمه و لحظۀ تحویل سال شمسی نیز نقارۀ شادمانی، در چندین نوبت نواخته می‌شود. همچنین در سحرهای ماه رمضان نیز حدود یک ساعت قبل از اذان صبح و همچنین به‌منظور اعلام شفاگرفتنِ بیمار در حرم نیز نقاره نواخته می٬شود.[۳]
ابزار و وسایل نقاره‌خانه شامل چهار طبل و کَرنا است. طبل‌ها از کاسه‌های بزرگ و کوچک مسی و چدنی است که پوست دباغی‌شده بر روی آن کشیده شده است و با دو چوب ساده به‌طول تقریبی ۲۰ سانتی‌متر نواخته می‌شود. کرناها، سازهای بادی به طول تقریبی ۱۰۰ تا ۱۲۰ سانتی٬متر است که از جنس مس یا برنج بوده و آب‌کرُم شده‌اند.[۴] تعداد نقاره‌چیان، ۱۴ نفر است که در هر نوبت، ده نفر از آنان (۶ طبل نواز و ۴ کرنانواز) به کار نقاره‌زنی مشغول می‌شوند.[۵]
شعر و نت
آهنگ امروز کرناها، همان آهنگ قرن‌های قبلی است. نت‌های نقاره که در سه دست، به ترتیب اجرا می‌شود، چنین است: ابتدا سرنواز یا سردستۀ کرنانوازان، کرنا را به طرف گنبد، با حالت سلام می‌گیرد و در کرنا می‌گوید: «سلطان دنیا و عقبا، علی بن موسی الرضا» پس‌نوازان هماهنگ با کرنا می‌گویند: «امام رضا»؛ سرنواز مجدداً می‌گوید: «امام رضا، امام رضا، امام رضا!» و بقیه در کرنا می‌گویند: «غریب رضا، غریب رضا» سرنواز می‌گوید: «یا امام غریب، یا امام رضا!» پس‌نوازان می‌گویند: «رضاجان، رضاجان، رضاجان» سرنواز می‌گوید: «دورۀ دوران، امام رضا!» پس‌نوازان می‌گویند: «ای دادرس بیچارگان» سرنواز می‌گوید: «ای دادرس درماندگان» پس‌نوازان می‌گویند: «فریادرس، فریادرس».[۶]
تاریخچه
پیش از اسلام، نواختن طبل و دهل در دربار سلاطین و حکام، برای اعلام عمومی مرسوم بود.[۷] بر اساس گزارش‌های تاریخی، اولین بار در دوره آل‌بویه، نقاره‌نوازی در میان سلاطین و حاکمان اسلامی رواج یافت. اولین گزارش‌ها درباره نقاره‌نوازی در مشهد، مربوط به قرن نهم قمری است.[۸] گفته شده که میرزا ابوالقاسم بابر، نوهٔ گوهرشادخاتون، در سال ۸۶۰ق، نقاره‌نوازی را در حرم امام رضا(ع) مرسوم کرد.[۹] رسم نقاره‌نوازی در دربار سلاطین تا دوره قاجار ادامه داشت اما در دوره پهلوی از بین رفت و امروزه این رسم، تنها در حرم امام رضا(ع) برگزار می‌شود.[۱۰]
در حال حاضر، نقاره‌زنی، درون ساختمان نقاره، واقع در ضلع شرقی صحن انقلاب انجام می‌شود. این ساختمان در گذشته یک طبقه داشت، ولی هم‌اکنون دو طبقه دارد که طبقۀ زیرین آن، جای گذاشتن شیپورها و طبل‌ها و لوازم دیگر است و در طبقۀ بالایی، نقاره‌زنان مستقر می‌شوند.[۱۱] نقاره‌نوازان در حرم امام رضا، به صورت موروثی انتخاب می‌شوند و از مزایا و حقوق خاص خود برخودار هستند.[۱۲]
ساختمان نقاره‌خانه
محل اصلی نقاره نوازی در حرم امام رضا(ع) بر بالای سر در شرقی صحن عتیق بود که قدمت بنای آن به دوره صفویه و قاجار می‌رسید. این بنا از چوب ساخته شده بود و در سال ۱۳۳۸ش، تخریب و به جای آن ساختمان جدید نقاره‌خانه در مکان قبلی‌اش، ساخته شد.[۱۳] این بنا در دو طبقه طراحی و اجرا گردید و در تزئینات آن از کاشی‌کاری استفاده شد.[۱۴] نام این ساختمان در دوره قاجار به کَرناخانه تغییر کرد و به نقاره‌چیان، عَمَلجات شکوه گفته می‌شد.[۱۵]
نقاره‌زنی در حرم حضرت معصومه (س)
در تاریخ ۲۶ آذر ۱۳۷۱ش، به دستور علی‌اکبر مسعودی خمینی، تولیت وقت حرم حضرت معصومه سلام الله علیها، در صحن امام رضا این حرم، نقاره نواخته شد. در این حرم، به مناسبت‌های سالروز ورود فاطمه معصومه (س) به قم، تولد ائمه، ورود شخصیت‌های مشهور به حرم، ایام دهه کرامت و سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران، نقاره نواخته می‌شود.[۱۶]
پانویس
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹.
- ↑ مشرف، «آیین نقاره‌کوبی یا نوبت‌نوازی در حرم مطهر رضوی»، ۱۳۹۹ش، ص۶۳.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۸.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۳۰.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۸۷-۸۸.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۱.
- ↑ اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، ۱۳۹۴ش، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۹.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۱۰۳.
- ↑ رضوان، «ابنیه آستان قدس: نقاره خانه جدید»، ۱۳۴۲ش، ص۶۳-۶۴.
- ↑ قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، ۱۳۸۲ش، ص۹۵.
- ↑ «نقاره های حرم حضرت معصومه (س) چه چیزی را صدا می زنند؟»، پایگاه شفقنا.
منابع
- اداره تولیدات فرهنگی آستان قدس رضوی، در این قطعه از بهشت: راهنمای زائران امام رضا علیه‌السلام، مشهد، انتشارات قدس رضوی، ۱۳۹۴ش.
- رضوان، محمدحسن، «ابنیه آستان قدس: نقاره خانه جدید» در مجله نامه آستان قدس، شماره ۱۵، شهریور ۱۳۴۲ش.
- قصابیان، «تاریخ و فرهنگ اسلامی: نقاره نوازی و نقاره خانه در ایران و جهان»، در مجله مشکوة، شماره ۸۰، پائیز ۱۳۸۲ش.
- مشرف، سیدرضا، «آیین نقاره‌کوبی یا نوبت‌نوازی در حرم مطهر رضوی»، در مجله فرهنگ و مردم ایران، شماره ۶۲، پاییز ۱۳۹۹ش.
- «نقاره های حرم حضرت معصومه (س) چه چیزی را صدا می زنند؟»، پایگاه شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۳۰ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۳ش.