اراده الهی از صفات ثبوتی خدا است و خداوند، مُرید یعنی اراده‌کننده خوانده می‌شود. علمای مسلمان درخصوص ماهیت اراده خدا اختلاف‌نظر دارند. شیخ مفید و علامه طباطبایی، از عالمان برجسته شیعه، اراده خدا در رابطه با خودش را همان افعال خداوند و اراده او در رابطه با دیگران را امر خداوند دانسته‌اند؛ اما معتزله و برخی از متکلمان شیعه اراده خدا را نوعی از علم او قلمداد کرده‌اند.
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره | |
اراده را به دو قسم اراده تکوینی و تشریعی تقسیم کرده‌اند. در آیات قرآن هم از اراده تکوینی و هم از اراده تشریعی سخن گفته شده است.
جایگاه
اراده از صفات خداوند است و بر این اساس خدا، مُرید (اراده‌کننده) خوانده شده است.[۱] در آیات بسیاری، مشیت و اراده به خداوند نسبت داده شده است؛[۲] از جمله «یعَذِّبُ مَنْ یشاءُ وَ یرْحَمُ مَنْ یشاءُ؛ هرکه را بخواهد عذاب و هرکه را بخواهد رحمت می‌کند؛[۳] و «إِنَّ رَبَّک فَعَّالٌ لِما یریدُ»؛ پروردگار تو همان کند که خواهد.[۴]
چیستی اراده خداوند
متکلمان مسلمان درباره اصل وجود اراده برای خداوند هم‌نظرند، اما درباره جزئیات و ویژگی‌های آن اختلافاتی دارند؛[۵] از جمله: چیستی اراده خدا، ذاتی یا فعلی‌بودن اراده خداوند، و همچنین قدیم یا حادث‌بودن اراده خداوند.[۶]
به باور شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق)[۷] و علامه طباطبایی (درگذشت ۱۳۶۰ش)، اراده خدا نسبت به اعمال خودش، همان افعال اوست (اراده تکوینی)،و نسبت به افعال دیگر موجودات، امر او به آن افعال است(اراده تشریعی)،.[۸] بر این اساس، «خدا اراده کرد که انسان را خلق کند»، به این معناست که «خدا انسان را خلق کرد».[۹] به‌باور این دو، اراده از صفات فعلی خداوند است.[۱۰] شیخ مفید این دیدگاه را هماهنگ با نظر ائمه(ع) و نظر غالب علمای امامیه شمرده است.[۱۱] در این باره به روایاتی نیز استناد شده است؛[۱۲] ازجمله روایتی از امام صادق(ع) که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده،[۱۳] روایتی از امام کاظم(ع) که اراده خداوند را همان فعل او معرفی کرده[۱۴] و تعبیری از امام رضا که در آن مشیت و اراده از صفات فعلی خداوند دانسته شده است.[۱۵]
به گفته علامه طباطبایی، مشهور فلاسفه همچون ملاصدرا، اراده را از صفات ذاتی و عین ذات الهی شمرده‌اند.[۱۶] براساس دیدگاه مشهور میان فیلسوفان مسلمان، اراده تکوینی همان علم خداوند به افعال مناسب با نظام احسن (بهترین جهان ممکن)[۱۷] است.[۱۸] از نظر علامه طباطبایی، تعریف اراده به علم به نظام احسن صحیح نیست و دلیلی بر صحت آن نیز وجود ندارد.[۱۹] معتزله و بسیاری از متکلمان شیعه معتقدند که اراده تکوینی خدا علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارند.[۲۰] بنابراین این گروه اراده را از صفات ذات او می‌شمرند.[۲۱]
اشاعره بر این باورند که اراده غیر از علم و قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است؛[۲۲] اما آن را صفتی ذاتی یا زائد بر ذات، اما قدیم و ازلی[۲۳] می‌دانند.[۲۴]
تفاوت اراده و مشیت
گفته شده، بسیاری از لغویون و متکلمان، مشیت را به معنای اراده می‌دانند[۲۵] و معتقدند که اراده و مشیت، یک صفت‌اند؛ اما گروهی نیز با توجه به اینکه در قرآن، مشیت فقط در امور تکوینی به‌کار رفته است، مشیت و اراده را دو صفت متفاوتِ خداوند دانسته‌اند.[۲۶] به گفته آیت الله مکارم شیرازی، بررسی آیات قرآن نشان می‌دهد واژه اراده به معنای اراده تکوینی و تشریعی، هر دو به کار رفته است؛ اما مشیت غالباً درباره آفرینش و امور تکوینی به کار رفته و در مورد تشریع، بسیار کم استعمال شده است.[۲۷] در برخی روایات[۲۸] بین مشیت و اراده، تفصیل و تقدم و تأخر مشاهده می‌شود که دلالت دارد بر این که مشیت با اراده یکی نیست.[۲۹]
اراده تکوینی و اراده تشریعی
اراده الهی به اراده تکوینی و تشریعی تقسیم شده است.[۳۰] اراده تکوینی، به معنای ایجاد متعلق اراده در خارج بدون دخالت و وساطت اراده دیگری است؛ مانند اراده خداوند در آفرینش عالَم یا اراده انسان در خوردن و آشامیدن.[۳۱] به گفته آیت الله سبحانی، اگر اراده الهی به پدید آمدن چیزی تعلق بگیرد، اراده تکوینی می‌گویند.[۳۲] اراده تشریعی، آن است که کسی اراده کند شخص دیگری عملی را به اراده و اختیار خودش انجام دهد؛ مانند اراده تشریعی خداوند به انجام دادن واجبات و عبادات توسط بندگانش یا اراده شخصی به انجام فعلی از سوی فرزند یا خادمش بدون اجبار.[۳۳] به بیان دیگر، اراده قانون‌گذار یا شارع در به‌جا آوردن عملی توسط مکلفان و با اختیار خودشان را اراده تشریعی می‌نامند.[۳۴]
در تفاوت اراده تکوینی و تشریعی گفته شده است متعلق اراده تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده تشریعی فعل شخص دیگر است.[۳۵] در اراده تکوینی خدا، هر آنچه اراده شود، حتماً به وقوع می‌پیوندد؛ اما در اراده تشریعی، امکان تخلف وجود دارد.[۳۶] اراده تشریعی برخلاف اراده تکوینی فقط به افعال اختیاری تعلق می‌گیرد.[۳۷]
اراده تکوینی و تشریعی در آیات قرآن فراوان به کار رفته است.[۳۸] منظور از اراده در آیاتی همچون آیه ۸۲ سوره نساء،[۳۹] آیه تطهیر،[۴۰] آیه ۴۱ سوره مائده،[۴۱] آیه ۵ سوره قصص[۴۲] و آیه ۷ سوره انفال[۴۳] اراده تکوینی و منظور از اراده در آیه ۱۸۵ سوره بقره،[۴۴] آيه اول و ششم سوره مائده[۴۵] و آیه هفتم سوره انفال،[۴۶] اراده تشریعی دانسته شده است.
کتاب‌شناسی
درباره اراده الهی آثار مستقل ذیل منتشر شده است :
- اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان، اثر علی اله بداشتی، تحقیقی تطبیقی پیرامون اراده الهی و مسائل مرتبط با آن همچون صفت فعل یا ذاتی بودن اراده، مطلق یا محدود بودن آن، ارتباط اراده الهی و اراده و اختیار انسان، از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان است.[۴۷] این کتاب در قم و توسط پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی چاپ و منتشر شده است.
- علم و اراده الهی، به قلم محمدحسن قدردان قراملکی، اثری که در دو بخش به علم و اراده الهی پرداخته است. نویسنده در بخش دوم که به اراده الهی اختصاص دارد، اراده الهی را از سه منظر معناشناختی، وجودشناختی و گستره و نسبت آن با اصل علیت، شرور و اراده انسان از دیدگاه اندیشمندان مسلمان و غربی مورد بحث و بررسی قرار داده است. این کتاب از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است.[۴۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی،۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
- ↑ سوره عنکبوت، آیه ۲۱، ترجمه فولادوند.
- ↑ سوره هود، آیه ۱۰۷، ترجمه فولادوند.
- ↑ سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۴۷.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
- ↑ سبحانی، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، ۱۳۷۹ش، ص۲۱۷.
- ↑ طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴؛ حسن‌بیگی، «اراده الهی»، ص۱۰۷.
- ↑ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۵۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۵، ۱۳۶.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۱۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، التوحید، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۸.
- ↑ طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.
- ↑ سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۰.
- ↑ طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
- ↑ طباطبایی، نهایة‌الحکمة، دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و ۳۶۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
- ↑ حسن‌بیگی، «اراده الهی»، ص۱۰۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
- ↑ سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۵۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۴ و۱۶۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۲، ج۱، ص۱۴۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۶.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.
- ↑ مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.
- ↑ مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲.
- ↑ مرکز اطلاعات و منابع اسالمی، فرهنگ‌نامه اصول فقه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۲.
- ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ مشکینی، اصطلاحات الاصول، ۱۳۷۱ش، ص۲۹؛ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳.
- ↑ موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۱۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹.
- ↑ مکارم شیرازی، آيات ولايت در قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۱۵۷.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۸.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۱۶۱ و۱۶۲؛ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۲۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۷، ص۱۰۱.
- ↑ اله بداشتی، «اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ «کتاب علم و اراده الهی»، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
منابع
- قرآن کریم، ترجمه محمدمهدی فولادوند.
- اله بداشتی، «اراده خدا از دیدگاه فیلسوفان، متکلمان و محدثان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۴ فروردین ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آذر ۱۳۹۹ش.
- حسن‌بیگی، علی، «اراده الهی»، کلام اسلامی، شماره ۵۰، ۱۳۸۳ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، عقاید استدلالی، قم، مرکز نشر هاجر، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
- سبحانی، جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، حدیث و عقل، قم، مؤسسه بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- سعیدی‌مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی (راهنماشناسی-معادشناسی)، قم، کتاب طه، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
- شیخ صدوق، التوحید، محمد بن علی، تحقیق هاشم حسینی، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۳۹۸ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، نهایة‌الحکمة، تصحیح و تعلیقه عباسعلی زارعی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌تا.
- «کتاب علم و اراده الهی»، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱۷ مرداد ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۳۰ آذر ۱۳۹۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۶۲.
- مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ نهم، ۱۳۸۶ش.
پیوند به بیرون
- «اراده الهی»، دانشنامه کلام اسلامی.
- «رساله‌ای پیرامون اراده الهی»، میرزای قمی، به کوشش رضا استادی.
- «اراده الهی از دیدگاه متکلمان امامی، اشعری و معتزلی»، احمد بهشتی و محمد شهابی.
- «واکاوی اراده الهی در اندیشه فلاسفه و متکلمان اسلامی با تأکید بر مدرسه کلامی بغداد و حله»، مهدی فرمانیان و حسین حجت‌خواه.
- «نقد و بررسی ذاتی بودن اراده الهی»، نقی غیاثی.