ترکمنستان، کشوری در جنوب غربی آسیای مرکزی. این کشور سابقاً با عنوان جمهوری شوروی سوسیالیستی ترکمنستان، بخشی از اتحاد جماهیر شوروی را تشکیل می‌داد که پس از فروپاشی اتحاد شوروی، در ۱۳۷۰ش / ۱۹۹۱ به استقلال رسید.
 | |||
| |||
| اطلاعات عمومی | |||
|---|---|---|---|
| دین رسمی | اسلام | ||
| جمعیت کل | ۵.۶۳۵.۰۰۰ نفر | ||
| مساحت | ۴۸۸.۱۰۰ کیلومتر مربع | ||
| پایتخت | اشک‌آباد ۳۷°۵۸′ شمالی ۵۸°۲۰′ شرقی / ۳۷٫۹۶۷°شمالی ۵۸٫۳۳۳°شرقی | ||
| ادیان(درصد) | اسلام (۹۰ درصد)، مسیحیت (۱۰ درصد) | ||
| اسلام | |||
| پیشینه اسلام | قرن ۱۰ میلادی | ||
| جمعیت مسلمانان | حدود ۴.۵۰۰.۰۰۰ نفر | ||
| اطلاعات شیعی | |||
| جمعیت | کمتر از ۵۰۰ هزار نفر | ||
| درصد به جمعیت کشور | کمتر از ۱ درصد | ||
| حکومت‌ها | صفویه (بخشی از مناطق) | ||
| زیارتگاه‌ها | قدمگاه امام رضا (مرو)، آرامگاه محمد بن زید | ||
| مساجد | مسجد امام رضا اشک آباد، مسجد حضرت رسول (ص) | ||
بیش از ۹۰% مردم ترکمنستان مسلمان و حنفی مذهب‌اند. شمار شیعیان در ترکمنستان به درستی معلوم نیست؛ اما عده‌ای تعداد آنها را حدود ۵۰ هزار نفر تخمین زده‌اند که اکثر آنها ایرانی الاصل هستند که بیشتر در نواحی مرزی به سر می‌برند. مسجد امام رضا(ع) در عشق آباد، مرکز تجمع شیعیان است که به همت چند نفر آذری احداث شده است. مرکز اصلی شیعیان روستای باقر در ۳۰ کیلومتری اشک‌آباد است که ۲۰ هزار سکنه دارد.
شهر مرو محل اقامت امام رضا(ع)، آرامگاه بریده بن حصیب اسلمی و «حکم ابن غفاری» از اصحاب و یاران پیامبر اکرم(ص)، آرامگاه محمد بن زید و خواجه یوسف همدانی در این کشور قرار دارد.
جغرافیا و جمعیت
ترکمنستان از شمال و شرق با ازبکستان، از جنوب با ایران، از جنوب شرقی با افغانستان و از شمال غربی با قزاقستان همسایه است و از طریق دریای خزر با روسیه و آذربایجان مرز آبی دارد. مساحت این کشور ۱۰۰، ۴۸۸ کیلومتر مربع است که بیش از ۸۰% آن را بیابان قراقوم پوشانده است.
جمعیت ترکمنستان در ۲۰۱۸م(۱۳۹۷) حدود ۶ میلیون نفر تخمین زده شد. که از این میان ۷۷ درصد آنان ترکمن، ۹ درصد ازبک و ۵ درصد روس هستند، و قزاق، ارمنی،آذری نیز در آن زندگی می‌کنند. ترکمن‌ها با میانگین ۵ فرزند در ازای هر خانواده مردمی با رشد جمعیت بالا میباشند. رشد جمعیت کلی در حدود ۲.۵ درصد است.[۱] پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر ترکمنستان، اشک آباد است. دیگر شهرهای پرجمعیت آن به ترتیب اینهاست: چارجو (الان ترکمن آباد)، تاش حوض /تاشا ئوز، ماری (مرو)، نبیت داغ و ترکمن‌باشی.[۲]
تاریخچه
در زمان هخامنشیان، بخش‌های خوارزم، پارت و مارگیانا(مرو) در ترکمنستان امروزی قرار داشتند.[۳] اسکندر مقدونی در قرن چهارم قبل از میلاد، با تصرف آسیای میانه و ایجاد راه ابریشم، این منطقه را رونق داد. هشتاد سال بعد در شهر نِسا پادشاهی اشکانیان پایه گذاری شد. پس از اشکانیان و با روی کار آمدن ساسانیان، نسا اهمیت خود را از دست نداده و از شهرهای مهم آن دوران بود.[۴] یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانی در ۳۱ق در مرو کشته شد.[۵]
ترکمنستان پس از گسترش اسلام به این منطقه، زیر نظر حاکم خراسان بزرگ اداره می‌شد. در سال ۱۹۸ هجری قمری، مأمون در مرو خلافت خود را شروع کرد. مرو به همراه بلخ، هرات و نیشابور چهار ربع خراسان در این زمان بود. سامانیان، غزنویان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان تا قرن هفت قمری بر بخشهایی از ترکمنستان بخصوص نیمه جنوبی آن حکومت کردند. مرو در حمله چنگیز نابود شد. اما سپس توسط شیبانیان ازبک تصرف شد. شاه عباس صفوی مرو را در ۹۱۶ق از ازبکان گرفت ولی دوباره بدست آنان افتاد. روس‌ها در ۱۲۹۸ق/۱۸۸۱م، قلمرو ترکمن‌ها را با عنوان «استان ماورای خزر» به روسیه الحاق کردند.[۶] با قرارداد آخال که در دوره ناصرالدین شاه در ۲۲ محرم ۱۲۹۹ق/۱۲ دسامبر ۱۸۸۱م منعقد شد، تقریبا بیشتر مناطق ترکمنستان کنونی تحت حاکمیت روسیه قرار گرفت.[۷]
در ۴ آبان ۱۳۷۰/ ۲۶ اکتبر ۱۹۹۱، در همه پرسی ملی، ۱ر۹۴% از مردم به استقلال ترکمنستان رأی دادند. روز بعد، شورای عالی ترکمنستان قانون استقلال را به تصویب رساند و نام جمهوری را از جمهوری شوروی سوسیالیستی ترکمنستان به جمهوری ترکمنستان تغییر داد.
مذهب
حکومت ترکمنستان غیر دینی است. با آنکه استقلال سبب پیدایش موج ملایم گرایش به مذهب اسلام شد، اینگونه به نظر می‌رسد که حقیقت امر در این است که ترکمن‌ها میراث اسلامی خود را یکی از جنبه‌های بنیادین هویت خود می‌دانند تا آنکه وابستگی ژرفی به خداپرستی و خداترسی داشته باشند.[۸]
بیش از ۹۰% مردم، مسلمان‌اند و جز معدودی شیعه امامی، تقریباً جملگی حنفی مذهب‌اند و ۱۰% باقیمانده عمدتاً مسیحی ارتدوکس‌اند. تصوف، به‌ویژه طریقت نقشبندیه، در میان اهل سنّت ترکمنستان نفوذ بسیار دارد.[۹]
اسلام در ترکمنستان
ترکمن‌ها سنی مذهب و پیرو مکتب حنفی هستند، با اینحال دیگر گروه‌های مذهبی نیز در این کشور به آداب خود می‌پردازند.[۱۰] آغاز گرویدن ترکمن‌ها به اسلام در حدود قرن دهم انجام پذیرفت.[۱۱] روحانیون مذهبی به نام ملّا یا به قول پیروان اهل سِرِّ صوفیه، "ایشان"، خوانده می‌شوند، و قاضی‌ها کسانی هستند که شریعت اسلام را تفسیر می‌کنند، اما با امور روحانیت کاری ندارند. بطور معمول در هنگام نماز جماعت پیرترین فرد به امامت می‌ایستد.[۱۲]
شیعیان ترکمنستان
گسترش تشیع در ترکمنستان کنونی می‌توان از یک سو به حضور امام رضا(ع) به عنوان هشتمین امام شیعیان در مرو نسبت داد و از سوی دیگر به دوران حکومت صفوی که مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی حکومت برگزید. درآن دوران شیعیان زیادی در جغرافیای ترکمنستان کنونی زندگی می‌کردند.
با تسلط روسیه و سپس حزب کمونیست شوروی، ترکیب قومی و مذهبی جمعیت ترکمنستان دستخوش تغییرات خاصی شد. علاوه بر حفظ توده اصلی جمعیت ترکمن، رشد شهرها، ساخت راه‌آهن، گسترش تجارت و صنعت و ایجاد شبکه مرزی روستاهای مهاجر نشین، انگیزه‌ای برای مهاجرت بسیاری از مهاجران روسی، اوکراینی؛ آذربایجانی و... شد تا از بخش اروپایی روسیه، از ماورای قفقاز و ایران به ماوارای کاسپین بیایند. به همراه آنها شاخه‌های مختلف ادیان نیز وارد این منطقه شدند. در این بین ایرانیان و آذربایجانی‌ها نیز همراه با خود تشیع را مجددا وارد جغرافیای ترکمنستان کردند.[۱۳]
در حال حاضر در ترکمنستان ۱۰۷ مسجد وجود دارد که بیشتر آنها پس از استقلال تأسیس شده است. شمار شیعیان در ترکمنستان به درستی معلوم نیست اما عده‌ای تعداد آنها را حدود ۵۰ هزار نفر تخمین زده‌اند که اکثر آنها ایرانی الاصل هستند که در بیشتر نواحی مرزی به سر می‌برند. مسجد امام رضا(ع) در عشق آباد، مرکز تجمع شیعیان است که توسط چند شیعه از کشور آذربایجان احداث شده است.[۱۴]
روستای باقر در ۳۰ کیلومتری اشک‌آباد، از دیگر مراکز تجمع شیعیان است که ۲۰ هزار سکنه دارد. در این روستا دو مسجد در قسمت بالا و پایین ده قرار دارد. شیعیان این روستا فاقد رهبری مذهبی یا روحانی برجسته‌ای هستند. شعائر اسلامی توسط پیرمردهائی آموزش داده میشود که از قدیم‌الایام برخی تعالیم اسلامی را به یاد دارند.
روستای بایرامعلی نیز دارای اکثریت شیعه است که چند سال پیش به خاطر سفر هاشمی رفسنجانی، به روستای رفسنجانی نامگذاری شد.[یادداشت ۱][۱۵]
برخی از شیعیان در ترکمنستان به مناصب مهمی سیاسی دست یافتند از جمله؛ «مرتضی کراروف» یکی از شیعیان ترکمنستان بود که در سال‌های ۱۹۹۶-۱۹۹۴ میلادی وزیر کشور ترکمنستان بود و «اکبر سبطییف» یکی از مشاوران ویژه صفرمراد نیازف رئیس جمهور پیشین ترکمنستان بود.[۱۶]
آمار شیعیان ترکمنستان
مساجد و مدارس شیعیان ترکمنستان
- مسجد حضرت رسول(ص)
- مسجد امام خمینی
- مسجد محمدرسول الله(ص)
- مسجد امام علی(ع)
مسجد حضرت رسول(ص)
مسجد حضرت رسول(ص) در شهر کاکا در ۱۲۰ کیلومتری اشک آباد قرار دارد. فعالیت های اقامه نماز در سه نوبت، برگزاری کلاس قرآن برای جوانان و نوجوانان و همچنین برگزاری مراسم اعیاد و عزاداری معصومین(ع)خصوصا ایام محرم و صفر در این مسجد انجام می شود.[۱۹]
مسجد امام خمینی
مسجد امام خمینی در روستای رفسنجانی واقع در ۴۵ کیلومتری مرو واقع است. این مسجد در سفر اول هاشمی رفسنجانی به آن کشور توسط دو رئیس جمهور، در زمینی به وسعت ۳۵ هکتار کلنگ آن به زمین زده شد و در سال ۱۳۷۶ش توسط دو رئیس جمهور رفسنجانی و نیازاف افتتاح گردید.[۲۰]
مسجد محمدرسول الله(ص)
مسجد محمدرسول الله(ص) در شهر یولاتان در ۷۰ کیلومتری شهر مرو و ۲۵۰ کیلومتری مرز افغانستان قرار دارد. مجوز این مسجد زمان گورباچف توسط محمد اسدالله اف پیرمرد ۷۰ ساله و علاقمند به مسائل دینی اخذ گردیده بود و در سال ۷۹ با حمایت جامعة المصطفی تجدید بنا گردید.[۲۱]
مسجد امام علی(ع)
مسجد امام علی(ع) در شهر بایرامعلی واقع در ۳۰ کیلومتری شهر مرو است. این مسجد که دارای مجوز رسمی است، ابتدا به شکل حسینه فعالیت می‌کرده و پس از آتش سوزی، با گنبد و مناره به عنوان مسجد ساخته شد.[۲۲]
مکان‌های زیارتی ترکمنستان
قدمگاه امام رضا(ع)
از مرو قدیم که سکونت‌گاه امام رضا(ع) در دوران ولایت‌عهدی وی (۲۰۳-۲۰۱ق)بود، اکنون دیواره‌هایی بجا مانده است. از زمان ورود حضرت رضا(ع) یعنی در سال ۲۰۱ قمری تا زمان شهادت ایشان در سال ۲۰۳ قمری، حوادث گوناگونی در پیرامون امام روی داد که مناظرها، گفت‌وگوهای امام و مامون، و همچنین ماجرای ولایت عهدی در طی این مدت بر اهمیت منطقه مرو در زمان حاضر به لحاظ جایگاهی که حضرت رضا(ع) در ۲ سال آخر عمرش داشته، افزوده است. [یادداشت ۲]
رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در احیا قدمگاه امام رضا در منطقه مرو قدیم و ثبت این منطقه در آثار یونسکو نقش داشته است. شیعیان ترکمنستان به زیارت و بازدید از محل زندگی امام رضا(ع) و دیگر اماکن تاریخی بجامانده از آن دوران تاریخی می آیند.[۲۳]
آرامگاه محمد بن زید در ترکمنستان
محمد بن محمد بن زید در نیمه سال ۲۰۰ قمری/۸۱۵م روانه مرو شد. مامون دستور داد او را تحت نظر بگیرند. بنا به برخی منابع، پس از گذشتن مدت کمی که برخی ۴۰ روز گفته‌اند، شربت زهری به او خورانید و همان سبب شد که از دنیا برود.[۲۴]
مقبره محمد بن محمد بن زید بنایی کهن و فرسوده واقع درگوشه غربی شهر مرو واقع است. بنا و کتیبه‌های کوفی آن در زمان سلجوقیان و بنا بر باور عمومی توسط سلطان سنجر ساخته شده است.[۲۵]
آرامگاه خواجه یوسف همدانی
خواجه یوسف همدانی در سال ۴۴۰ق در روستای «بوزنجرد» همدان دیده به جهان گشود و شاگردانی را در مرو در عرفان تربیت کرد که این شاگردان بعدها در گسترش سلوک عرفانی در مناطق ترک‌زبان نقش داشتند. همدانی در ۵۳۵ق در مسیر بازگشت از هرات به مرو در منطقه بادغیس درگذشت و بعدها یکی از شاگردانش، جسد او را به مرو منتقل کرد و در محل کنونی به خاک سپرد.[۲۶] آرامگاه یوسف همدانی هم اکنون در مجموعه بناهایی در مرو قدیم قرار دارد که شامل برج، مکان‌های چله‌نشینی عرفا و مسجد است.[۲۷]
آرامگاه دو صحابه پیامبر(ص)
در مرو قدیم مرقد منسوب به دو صحابی پیامبر بنام بریده بن حصیب اسلمی و حکم ابن غفاری قرار دارد. گفته میشود این دو در سال ۶۲ قمری در اطراف مرو وفات یافته‌اند. این دو به علمداران دو قلوی اسلام بین مردم مسلمان این مرز و بوم معروف هستند.
بریده اسلمی و حکم ابن غفاری هنگام هجرت پیامبر اسلام(ص) در چندین جنگ شرکت داشته و در فتح مکه نیز یکی از پرچمداران سپاه اسلام بوده‌اند. گفته میشود که پیامبر اسلام(ص) به این ۲ صحابه مژده داده بود که در این مناطق در راه اسلام وفات خواهند کرد.[۲۸]
فرهنگ عزاداری و محرم در ترکمنستان
ایام محرم، به ویژه عاشورا از اهمیت خاصی نزد شیعیان ترکمنستان برخوردار است. اگر چه در دوران قبل از تسلط شوروی، در برخی از نقاط ترکمنستان عزاداری‌هایی به شیوه شیعیان انجام می‌شد، اما با روی کار آمدن کمونیست ها، عزاداران حسینی بیش از هفتاد سال نمی‌توانستند به صورت علنی مراسم محرم برپادارند. به همین دلیل این مراسم‌ها در منازل مسکونی به طور پنهانی برگزار می‌شد. با استقلال کشور ترکمنستان، شیعیان ایرانی، آذری و حتی افغانستانی مقیم ترکمنستان در کنار هم همراه با شیعیان ترکمنستانی در مساجد مربوط به شیعیان به عزاداری می‌پردازند. در حال حاضر در تمام نقاطی که شیعیان حضور دارند، حتی در بعضی مناطق که مسجد هم وجود ندارد، مردم در منازل جمع شده و به عزاداری می‌پردازند. آنها مراسم خود را تا روز هفتم شهادت امام حسین(ع) به طور مرتب ادامه می‌دهند و پس از آن تا روز اربعین، هر شب جمعه به سوگواری می‌پردازند.[۲۹]
مساجد شیعیان ترکمنستان بویژه مسجد امام رضا(ع) واقع در شهر اشک‌آباد در ایام محرم به ویژه شب‌های تاسوعا و عاشورا، سومین و هفتمین شب شهادت امام حسین(ع) پر از جمعیت دوستدار اهل بیت از گویش‌های مختلف آذری، کردی، ترکمنی و فارسی است.
شیعیان ترکمنستان همه ساله در روز عاشورا با تجمع در مساجد این کشور نذری می‌دهند و آیاتی از قرآن کریم به ویژه سوره یاسین را تلاوت می‌کنند. ترکمن‌ها ثواب قرائت قرآن را به روح دو نواده پیامبر اسلام(ص)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نثار می‌کنند. مردم ترکمنستان به دو نواده پیامبر علاقه زیادی دارند و یزید را مظهر فسق و فجور می‌دانند.
در آیین‌های عزاداری شیعیان ترکمنستان که به طور گسترده در مساجد در سراسر این کشور برگزار میشود، تعداد زیادی از ترکمن‌ها در کنار آذری‌ها، افغان‌ها، ترکمن‌ها و ایرانی‌های مقیم این کشور شرکت می‌کنند. شلوغی مساجد شیعیان در ترکمنستان در شب‌های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه محرم بیش از شب‌های دیگر است.
در روستای «باقر» در حومه اشک آباد، پایتخت ترکمنستان پرچم‌ها و بیرق‌های سیاه به نماد عزا، سبز به رنگ ماندگاری این قیام و قرمز به سرخی خون شهدای دشت نینوا به حرکت درمی آید. برخی از دوستداران اهل بیت(ع) در روستای باقر اشک آباد با گردآمدن در کنار این پرچم‌ها که به نام‌های نظیر «یا حسین(ع)» و «یا عباس» مزین شده است، بر مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش اشک ماتم می‌ریزند.[۳۰]
پانویس
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴، ص۶۳
- ↑ روشندل و قلی‌پور، ص۳۱، ۴۲؛ کتاب سال جهان اروپا ۲۰۰۱، ج ۲، ص۳۹۴۳، ۳۹۴۹
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان، «نگاهی به تاریخچه ترکمنستان»
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان، «نگاهی به تاریخچه ترکمنستان»
- ↑ باشگاه خبرنگاران جوان، «نگاهی به تاریخچه ترکمنستان»
- ↑ سارلی، ج ۱، ص۳۱۰۳۱۱؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به سارای، ص۲۶۱ ۲۷۸
- ↑ سارلی، ج ۱، ص۳۱۲؛ گلی، ص۱۶۱۱۶۲
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- ↑ روشندل و قلی‌پور، ص۵۳ ۵۴، ۵۹
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- ↑ سفر به ترکمنستان
- ↑ ترکمنستان در قاره آسیا
- ↑ مرکز الابحاث العقائدیه
- ↑ آمار مجمع جهانی اهل بیت(ع)
- ↑ آمار انجمن دین و زندگی اجتماعی «مؤسسه PEW»
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، ۱۳۹۴ش.
- ↑ مرتضی اشرافی، کشور شناسی ترکمنستان، ۱۳۹۱ش، ص۵۱.
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- ↑ مرتضی اشرافی، کشور شناسی ترکمنستان، ۱۳۹۱ش، ص۵۴.
- ↑ خانه امام رضا(ع) کجاست
- ↑ آرامگاه امام‌زاده «محمد بن زید بن امام سجاد (ع)» کجاست؟، خبرگزاری فارس.
- ↑ آرامگاه امام‌زاده «محمد بن زید بن امام سجاد(ع)» کجاست؟
- ↑ مقبره «خواجه یوسف همدانی» کجاست؟، خبرگزاری فارس.
- ↑ مقبره «خواجه یوسف همدانی» کجاست؟
- ↑ «مرو قدیم» گنجینه‌ای از تمدن شرقی، میزبان قدوم یاران پیامبر اعظم(ص)
- ↑ مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴
- ↑ مردم ترکمنستان به دو نواده پیامبر علاقه زیادی دارند و یزید را مظهر فسق و فجور می‌دانند.
یادداشت
- ↑ ساکنان این روستا نیز مشغول ساختن یک مسجد هستند؛ اما امکانات آنان نیز بسیار محدود است.
- ↑ اما متأسفانه به علت کوتاهی‌هایی که مسئولین فرهنگی کشور ترکمنستان در نگهداری شایسته از آثار بجامانده از آن دوران تاریخی داشته است، اکنون تنها دیواره‌هایی خرابه از آن ایام تنها به یادگار مانده است و دیگر نشانی از کاخ مامون و خانه ساده و محقر امام رضا(ع) چیز دیگری باقی نمانده است.
منابع
- چارلز هوارد الیس، دخالت نظامی بریتانیا در شمال خراسان: ۱۹۱۹ ۱۹۱۸، ترجمه کاوه بیات، تهران ۱۳۷۲ ش.
- آنت بوهر، «ترکمن‌ها»، در ملیتهای شوروی: مجموعه ۲۱ مقاله، زیرنظر گراهام اسمیت، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش.
- جلیل روشندل و رافیک قلی‌پور، سیاست و حکومت در ترکمنستان، تهران ۱۳۷۸ ش.
- محمد سارای، ترکمن‌ها در عصر امپریالیسم: پژوهشی درباره مردم ترکمن و انضمام کشورشان به امپراتوری روسیه، ترجمه قدیر ویردی رجائی، تهران ۱۳۷۸ ش.
- اراز محمد سارلی، تاریخ ترکمنستان، تهران ۱۳۷۳ ۱۳۷۸ ش.
- مرتضی اشرافی، کشور شناسی ترکمنستان، قم، پژوهشگاه بین المللی المصطفی، ۱۳۹۱
- مرتضی اشرافی، گزارش راهبردی شیعیان آسیای مرکزی، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، گروه مطالعات راهبردی، ۱۳۹۴.
- امین اللّه گلی، تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها، تهران ۱۳۶۶ ش.
- ماهیت تحولات در آسیای مرکزی و قفقاز، تألیف اکرم حسین‌پور و دیگران، تهران: وزارت امور خارجه، مؤسسه چاپ و انتشارات، ۱۳۷۳ ش.
- آرامگاه امام‌زاده «محمد بن زید بن امام سجاد (ع)» کجاست؟، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۱، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۲.
- مقبره «خواجه یوسف همدانی» کجاست؟، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۳۹۲، تاریخ بازدید: ۳ خرداد ۱۴۰۲.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دایرة المعارف بزرگ اسلامی
- آمار شیعیان ترکمنستان
- ترکمنستان از دریچه دوربین
- رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در ترکمنستان
- آداب و سنت‌های رایج در ترکمنستان