حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع)

حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع)

به توپ بستن حرم امام رضا(ع)
زمان	۱۳۳۰ق / ۱۲۹۱ش
دوره	قاجاریه
مکان	مشهد
اهداف	تضعیف دولت ایران و انقلاب مشروطه
عاملان	روس‌ها
تلفات	بین ۴۰ تا ۵۰ نفر

حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع) در سال ۱۳۳۰ق/۱۲۹۱ش، سبب کشته و زخمی کردن ده‌ها نفر و آسیب جدی به حرم امام رضا(ع) شد. روس‌ها با این اقدام، دولت ایران و حرکت انقلابی مشروطه را تضعیف کردند؛ هرچند ایجاد نفرت نسبت به روس‌ها و به یاد ماندن این واقعه در اذهان ایرانیان، برای روسیه نیز گران تمام شد.

هجوم به بارگاه رضوی

نظامیان روس در تاریخ ۱۰ ربیع‌الثانی ۱۳۳۰ق هنگام غروب، پس از دو ساعت بمباران بارگاه امام رضا(ع)، با تهاجم وارد صحن شدند و تا نیم ساعت از شب رفته، پی در پی توپ و تفنگ شلیک می‌کردند. مهاجمان تعداد ۳۴۷ گلوله توپ به بارگاه شلیک کردند. روز بعد اسیران را آزاد کرده کشته‌ها را به بستگانشان سپردند؛ اما همچنان اجازه ورود به صحن و حرم را به کسی ندادند. آنها با انتقال اشیاء نفیس به بانک روس، آنها را غارت کردند.

با توجه به گزارش شاهدان عینی، تعداد کشته‌ها حدود چهل تا پنجاه نفر بوده است. هرچند یک ماه بعد وزارت خارجه از کارگزاری مشهد پرسیده است: خبر کشته شدن ۵۵۰ نفر که به این وزارت‌خانه رسیده، آیا مورد تأیید است؟ برخی پژوهشگران تحقیق در مورد مقدار خسارت مالی به بارگاه، انجام داده‌اند؛ اما به دلیل تناقض در مقدارهای تعیین شده، به آسانی نمی‌توان به نتیجه قطعی رسید.

رویدادهای منجر به هجوم

روسیه در ۱۹۱۱م/۱۲۸۹ یا ۱۲۹۰ش برای اخراج مورگان شوستر، رئیس خزانه‌داری کل ایران که فعالیتش منافع روسیه و انگلیس را محدود می‌ساخت، به ایران اولتیماتوم داد. اما مجلس ایران در برابر این اولتیماتوم مقاومت نشان داد و مردم مشهد از این پایداری مجلس حمایت کردند. در پی گسترده‌تر شدن مخالفت‌ها و اجتماعات، نیروهای نظامی روس با توپ و دیگر تجهیزات وارد مشهد شدند.

دولت روس برای اقدام جدی برضد مبارزان، نیاز به بهانه داشت. خراسان در روزگار مشروطه از جهات مختلف به شدت گرفتار هرج و مرج شده بود، در چنین فرصتی روسیه با حمایت از مشروعه‌خواهان به تشدید اختلاف میان آنها و مشروطه‌خواهان دامن زد. روس‌ها توانستند با تقویت مخالفان مشروطه، شورشی بزرگ علیه مشروطه به راه اندازند.

روز به روز اوضاع به نفع شورشیان مشروعه‌خواه ورق می‌خورد و شهر را دچار هرج و مرج بیشتر و غارت کرده بودند و حرم امام رضا(ع) محل تجمع مخالفان مشروطه شد. روس‌ها با زیرکی از یک سو از شورشیان حمایت می‌کردند و از سوی دیگر معترض اوضاع آشفته و ناامنی به ویژه برای اتباع خود بودند که بیشترشان در اطراف حرم مغازه داشتند و اجناسشان در معرض خطر بود.

روس‌ها از حاکم مشهد خواستند ظرف شش ساعت اشرار را متفرق کند. از آنجا که اقدامی با این فوریت برای حاکم مقدور نبود، مجبور به استعفا شد. روسیه با این بهانه که مقامات ایرانی قادر به برقراری امنیت نیستند و نگران اتباعش است، بارگاه را محاصره کرد. روس‌ها از یک سو، مسبّب آشوب بودند و از سوی دیگر، شورشیان را تهدید می‌کردند که در صورت خارج نشدن از بارگاه امام رضا(ع) و تسلیم نشدن، آنجا را به توپ خواهند بست. در پی مقاومت شورشیان، روس‌ها شروع به بمباران کردند.

اهداف و پیامد هجوم به حرم رضوی

با بمباران و هجوم به مرقد امام رضا(ع)، فضای وحشت و ناامیدی سراسر مشهد و حتی ایران را فرا گرفت. روسیه با مداخلات خود، مشروطه‌خواهان مشهد را زیر فشار شدید سیاسی قرار داد و زمینه خانه‌نشینی، دست‌گیری، زندانی شدن و تبعید آنان را فراهم ساخت.

این حادثه همراه دخالت‌های بعدی قدرت‌های بزرگ، به ویژه روسیه، در جریان جنگ جهانی اول و اشغال ایران و ورود بیش از پیش نیروهای بیگانه به داخل خاک آن و به دنبال آن آوارگی دولت مشروطه، زمینه شکست مشروطه و ناکامی در دست‌یابی به اهداف انقلاب مشروطه را فراهم آورد.

گفته شده با توجه به ضعف دولت ایران، روسیه به دنبال فرصت بود تا با کشاندن ایران به جنگ مسلحانه با خود، بهانه‌ای پیدا کند برای اشغال نواحی شمال ایران.

بی‌احترامی به مرقد امام رضا(ع) برای روسیه نیز گران تمام شد؛ زیرا تنفر از دولت روسیه در مردم را به دنبال داشت و این خاطره تلخ در اذهان زنده ماند؛ به گونه‌ای که دست کم بیست سال به یاد این واقعه اشعار و حتی اشعار سینه‌زنی می‌سرودند و مراسم نوحه‌خوانی برپا می‌کردند.