حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع)

حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع)

به توپ بستن حرم امام رضا(ع)
زمان	۱۳۳۰ق / ۱۲۹۱ش
دوره	قاجاریه
مکان	مشهد
اهداف	تضعیف دولت ایران و انقلاب مشروطه
عاملان	روس‌ها
تلفات	بین ۴۰ تا ۵۰ نفر

حمله روس‌ها به حرم امام رضا(ع) یا توپ‌بندی حرم در سال ۱۳۳۰ق / ۱۲۹۱ش رخ داد و باعث کشته و زخمی شدن ده‌ها نفر و آسیب جدی به حرم امام رضا(ع) شد. این اقدام توسط نیروهای روس با هدف تضعیف دولت ایران و سرکوب حرکت انقلابی مشروطه انجام شد. با این حال، این حمله موجب نفرت گسترده نسبت به روس‌ها در میان مردم ایران شد و این واقعه به عنوان یکی از تلخ‌ترین خاطرات تاریخی در ذهن ایرانیان باقی ماند، که در نهایت برای روسیه نیز پیامدهای منفی به همراه داشت.

هجوم به بارگاه رضوی

در تاریخ ۱۰ ربیع‌الثانی ۱۳۳۰ق، نظامیان روس هنگام غروب، پس از دو ساعت بمباران بارگاه امام رضا(ع)، با تهاجم وارد صحن شدند و تا نیم ساعت از شب گذشته، پی‌در‌پی توپ و تفنگ شلیک کردند. مهاجمان، ۳۴۷ گلوله توپ به بارگاه شلیک کردند. روز بعد، اسیران آزاد شدند و کشته‌ها به بستگانشان سپرده شد؛ اما همچنان اجازه ورود به صحن و حرم به کسی داده نشد.

نیروهای روسی اشیاء نفیس بارگاه را به بانک روس منتقل کرده و آنها را غارت کردند. بر اساس گزارش شاهدان عینی، تعداد کشته‌ها حدود چهل تا پنجاه نفر بوده است. هرچند یک ماه بعد، وزارت خارجه از کارگزاری مشهد پرسید که آیا خبر کشته شدن ۵۵۰ نفر که به این وزارت‌خانه رسیده، مورد تأیید است؟ برخی پژوهشگران درباره مقدار خسارت مالی وارده به بارگاه تحقیق کرده‌اند، اما به دلیل تناقض در گزارش‌های موجود، تعیین میزان دقیق خسارت به‌سادگی ممکن نیست.

رویدادهای منجر به هجوم

در سال ۱۹۱۱م / ۱۲۸۹ یا ۱۲۹۰ش، دولت روسیه برای اخراج مورگان شوستر، رئیس خزانه‌داری کل ایران که فعالیت‌هایش منافع روسیه و انگلیس را محدود می‌ساخت، به ایران اولتیماتوم داد. اما مجلس ایران در برابر این اولتیماتوم مقاومت کرد و مردم مشهد نیز از این پایداری مجلس حمایت کردند. با گسترش مخالفت‌ها و اجتماعات، نیروهای نظامی روس با توپ و دیگر تجهیزات وارد مشهد شدند. دولت روس برای اقدام جدی علیه مبارزان، نیاز به بهانه داشت. در آن زمان، خراسان گرفتار هرج‌ومرج بود و روسیه با حمایت از مشروعه‌خواهان، اختلاف میان آنها و مشروطه‌خواهان را تشدید کرد.

روس‌ها توانستند با تقویت مخالفان مشروطه، شورشی بزرگ علیه مشروطه به راه اندازند. روز به روز اوضاع به نفع شورشیان مشروعه‌خواه تغییر می‌کرد و شهر دچار هرج‌ومرج و غارت شد. حرم امام رضا(ع) به محل تجمع مخالفان مشروطه تبدیل شد. روس‌ها با زیرکی از یک سو از شورشیان حمایت می‌کردند و از سوی دیگر، معترض اوضاع آشفته و ناامنی بودند، به‌ویژه برای اتباع خود که در اطراف حرم مغازه داشتند و اجناسشان در معرض خطر بود. روس‌ها از حاکم مشهد خواستند ظرف شش ساعت اشرار را متفرق کند. از آنجا که اقدامی با این فوریت برای حاکم مقدور نبود، مجبور به استعفا شد.

روسیه با این بهانه که مقامات ایرانی قادر به برقراری امنیت نیستند و نگران اتباعش است، بارگاه را محاصره کرد. روس‌ها از یک سو مسبب آشوب بودند و از سوی دیگر، شورشیان را تهدید کردند که در صورت خارج نشدن از بارگاه امام رضا(ع) و تسلیم نشدن، آنجا را به توپ خواهند بست. در پی مقاومت شورشیان، روس‌ها شروع به بمباران کردند.

اهداف و پیامد هجوم به حرم رضوی

با بمباران و هجوم به مرقد امام رضا(ع), فضای وحشت و ناامیدی سراسر مشهد و حتی ایران را فرا گرفت. روسیه با مداخلات خود، مشروطه‌خواهان مشهد را تحت فشار شدید سیاسی قرار داد و زمینه خانه‌نشینی، دستگیری، زندانی شدن و تبعید آنان را فراهم ساخت. این حادثه، همراه با دخالت‌های بعدی قدرت‌های بزرگ، به‌ویژه روسیه، در جریان جنگ جهانی اول و اشغال ایران، موجب ورود بیش از پیش نیروهای بیگانه به خاک ایران شد. در پی این تحولات، آوارگی دولت مشروطه رخ داد و زمینه شکست مشروطه و ناکامی در دستیابی به اهداف انقلاب مشروطه فراهم گردید.

گفته شده که با توجه به ضعف دولت ایران، روسیه به دنبال فرصتی بود تا با کشاندن ایران به جنگ مسلحانه، بهانه‌ای برای اشغال نواحی شمال ایران پیدا کند. با این حال، بی‌احترامی به مرقد امام رضا(ع) برای روسیه نیز گران تمام شد؛ زیرا این اقدام موجب تنفر گسترده مردم ایران از دولت روسیه شد و این خاطره تلخ در اذهان زنده ماند. به گونه‌ای که دست‌کم بیست سال پس از این واقعه، اشعار و نوحه‌های سینه‌زنی درباره آن سروده می‌شد و مراسم نوحه‌خوانی برای یادبود این حادثه برگزار می‌گردید.

تک‌نگاری و سایر آثار

منابع مرتبط با واقعه توپ‌بندی حرم امام رضا(ع) در برخی منابع توصیف شده‌اند؛ از جمله:

• آشوب آخرالزمان: رساله‌ای نوشته شیخ حسین اولیای بافقی که در آن گزارشی از رخداد توپ‌بندی حرم امام رضا(ع) ارائه شده و دیده‌ها و شنیده‌های نویسنده درباره این واقعه ثبت گردیده است. نسخه خطی این رساله در مخزن کتاب‌های خطی کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است.
• تاریخ انقلاب توس: کتابی نوشته محمدحسن خراسانی هروی (درگذشت: ۱۳۴۷ش) که یکی از منابع مورد اتکا درباره واقعه توپ‌بندی محسوب می‌شود. این کتاب به‌همت سید محمد آل‌داود به‌چاپ رسیده است.
• باران بنفش: کتابی ویژه کودکان و نوجوانان که در قالب داستانی به شرح واقعه توپ‌بندی پرداخته است. نویسنده این کتاب سید سعید هاشمی و تصویرگر آن مهدی بادپیما است و توسط انتشارات به‌نشر منتشر شده است.