تاریخ یعقوبی (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | احمد بن ابی یعقوب |
| موضوع | تاریخ جهان |
| سبک | تاریخی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۲ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| تاریخ نشر | ۱۳۵۸ ق |
تاریخ یعقوبی از قدیمی‌ترین کتاب‌های تاریخ عمومی به زبان عربی، نوشته احمد بن ابی یعقوب (درگذشت: ۲۸۴ یا ۲۹۲ق) است. این کتاب خلاصه‌ای از تاریخ جهان از آغاز تا اواسط سده سوم هجری قمری است. تاریخ یعقوبی دارای دو بخش تاریخ قبل از اسلام و تاریخ بعد از اسلام است. در بخش دوم این کتاب، زندگی پیامبر (ص) و امامان معصوم تا امام هادی(ع) ذکر شده است. این کتاب، همچنین منبعی برای مطالعه درباره تاریخ ایران باستان و دوره ساسانی است.
مؤلف
احمد بن ابی یعقوب بن جعفر بن وَهْب بن واضح یعقوبی تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان سده سوم هجری است. از دیگر آثار او «البُلدان» و «مَشاکِلة الناس لِزمانِهم» است. وی همچون اجدادش گرایش به شیعه داشت و کاتب دربار عباسیان بود. سال وفات وی را ۲۸۴ یا ۲۹۲ق دانسته‌اند.
بخش‌های کتاب
تاریخ یعقوبی از دو بخش یا جلد تشکیل شده است. بخش نخست به تاریخ پیش از اسلام و بخش دوم به تاریخ اسلام می‌پردازد.
بخش نخست
محتوا
در بخش نخست کتاب، که با داستان آفرینش آغاز شده، سرگذشت پیامبران از آدم تا عیسی و پس از آن تاریخچه‌ای از پادشاهان و ملت‌ها و سرزمین‌های جهان آمده است.
یعقوبی در فصل «ملوک فارس» به فرهنگ اساطیری و تاریخ ایران باستان پرداخته و درباره نظام کشورداری و سلسله مراتب دولتی ساسانیان اطلاعات ارزشمندی داده است.[۱]
منابع بخش اول
- منابع عمومی: یعقوبی در بیان تاریخ پیامبران از قرآن مجید و منابع اسلامی و کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان از جمله انجیل‌های چهارگانه نقل و اقتباس کرده است.[۲]
- منبع اختصاصی تاریخ بنی اسرائیل: منبع عمده مطالب مربوط به بنی اسرائیل در این کتاب، به اعتقاد برخی، پس از کتاب مقدس، کتابی به نام غار گنجینه‌ها است.[۳]
- منبع اختصاصی تاریخ ایران باستان: منبع یعقوبی در مورد تاریخ ایران باستان و دوره ساسانی چند کتاب بوده است که عبارتند از:
- گاهنامگ پهلوی بوده که خود قسمتی از کتاب بزرگتری به نام آیین نامگ بوده است.
- خوذای نامگ، تاریخ رسمی ساسانیان، از دیگر منابع یعقوبی است.[۴]
به جهت استفاده این کتاب از منابع اصیل ذکر شده، تاریخ یعقوبی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منابع برای شناخت دوره ساسانیان به شمار می‌رود.[۵]
روش نقل مطالب و نگارش
یعقوبی در تاریخ نگاری شیوه‌ای معتدل داشته و اطلاعاتی که داده، از جمله خطبه‌ها و وصایای سیاسی و اخلاقی و نامه‌های رسمی[۶] دقیق و گاه منحصر به فرد است.[۷]
او در نقل مطالب، دو کار عمده انجام داده است. مطالبی که با اصول عقائد اسلامی موافق نبود را نقل نکرده است، خصوصا مطالبی که از کتاب غار گنجینه‌ها در وصف بنی اسرائیل نقل کرده است.[۸]
همچنین وی هرگاه از تاریخ سیاسی اقوام اطلاعات کافی نداشته، تاریخ فرهنگی آنان را آورده است.[۹]
یعقوبی در اثر خویش برخی مباحث جغرافیایی را نیز مطرح کرده[۱۰] و به گاه‌شماری ایرانی و رومی نیز توجه نشان داده است.[۱۱] او در ذکر ولادت عیسی(ع) و ولادت و بعثت و وفات پیامبر اسلام و آغاز دوره هر یک از خلفای اسلامی، اطلاعاتی نجومی داده است. این اطلاعات برگرفته از منجمانی همچون محمد بن موسی خوارزمی (درگذشت ۲۳۲ق) و ماشاءالله یهودی (درگذشت ۲۰۰ یا ۲۰۵ ق) است.[۱۲]
بخش دوم
محتوا
جلد دوم تاریخ یعقوبی به تاریخ اسلام اختصاص دارد. در آغاز مجلد، شرح زندگی پیامبر اسلام از ولادت تا بعثت، هجرت، غزوات، سفیران عرب، کاتبان و همسران پیامبر آمده است.
شرح رویدادهای روزگار نخستین جانشینان پیامبر، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و امام علی و امام حسن(ع)، مبحث بعدی است.
وی به مناسبت ذکر وفات ائمه، خلاصه‌ای از سرگذشت و سخنان آنان را تا امام علی النقی(ع) آورده است.[۱۳] یعقوبی ضمن یاد کردن از امام علی(ع) و جایگاه او و فضایل اهل بیت، درباره شخصیت ابوطالب، حدیث غدیر و حدیث ثقلین، ماجرای سقیفه بنی ساعده، خلفای نخست و امام حسن(ع)، طلحه و زبیر و زبیریان سخن گفته است.[۱۴].
سپس به دوران حکومت خلفای اموی و عباسی به ترتیب تاریخ به حکومت رسیدن آنان تا حوادث ۲۵۹ پرداخته شده است. تاریخ عباسیان نزدیک به یک پنجم کتاب را شامل می‌شود، چنانکه مسعودی[۱۵] در کتاب تاریخش (مروج الذهب) از کتابی با عنوان تاریخ «در اخبار عباسیان و جز ایشان» یاد کرده که احتمالاً همین بخش از تاریخ یعقوبی است.[۱۶]
روش
روش یعقوبی در بخش دوم، تحقیق در روایات و گزینش آنهاست. او، برخلاف مورّخان اخباری مانند طبری، سلسله اسناد روایات را ارائه نکرده است. بلکه پس از بررسی و دقت در اخبار راویان و سیره نویسان و مورّخان و تفاوت‌های آنها، گزارشی جامع از اخبار و روایات ارائه نموده است.[۱۷] یعقوبی در مقدمه این جلد، ضمن معرفی منابع این بخش، شماری از راویان و اخباریان و نسب شناسان مشهور سده دوم و سوم را نام برده است.[۱۸]
ویژگی‌های کتاب
ویژگی بارز این کتاب - که برخی آن را نشانه شیعه بودن مؤلف دانسته‌اند و برخی این نظر را نادرست خوانده‌اند، ذکر احوال امامان شیعه است.
وی درباره عباسیان، میانه‌رو بوده و از حوادثی که برای آنان ناخوشایند بوده، مانند قتل ابن هُبَیره و ابومسلم خراسانی و سقوط برمکیان، به صورتی مناسب سخن گفته و حتی درباره وفات امام موسی کاظم(ع) به ذکر نقلی که عباسیان داشته‌اند، بسنده کرده است.[۱۹] یعقوبی درباره حوادث نزدیک به عصر خود، مانند قیام علی بن محمد صاحب الزنج (درگذشت ۲۷۰ ش) به بیانی کوتاه اکتفا کرده است.[۲۰]
جایگاه در بین تاریخ‌نویسان
این کتاب، مورد توجه تاریخ‌نویسان بعدی قرار گرفته است. چنانکه مسعودی (درگذشت ۳۴۵ یا ۳۴۶) در نگارش تاریخ پیش از اسلام، از یعقوبی پیروی کرده و مطالب بسیاری از او اقتباس نموده است.[۲۱] در سده ششم هجری، مؤلف مجمل التواریخ و القصص، تاریخ یعقوبی را در دست داشته و از آن نقل و اقتباس کرده است.[۲۲]
وضعیت نشر
تاریخ یعقوبی نخستین بار به کوشش هوتسما، از روی نسخه خطی کتابخانه کمبریج با مقدمه‌ای به لاتین در معرفی مؤلف و نقد کتاب، در دو مجلد انتشار یافته است.[۲۳] در این چاپ با وجود دقتی که به کار رفته، پاره‌ای اشتباهات، روی داده است.[۲۴]
اما در چاپ بعدی کتاب، که براساس تحقیق هوتسما در سه مجلد انتشار یافته (نجف ۱۳۵۸)، تصحیح شده است.[۲۵] هر چند در همین چاپ نیز تصرف‌هایی شده که گاه نابجاست.[۲۶]
در ۱۳۳۹ش / ۱۹۶۰ چاپ تازه‌ای از روی چاپ هوتسما در دو مجلد در بیروت منتشر شد که اکنون رایج است.
تاریخ یعقوبی را محمدابراهیم آیتی به فارسی ترجمه و در ۱۳۴۱ش در تهران چاپ کرده است.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به یعقوبی، تاریخ یعقوبی، چاپ بیروت، ج۱، ص۱۷۵ـ۱۷۷.
- ↑ رجوع کنید به ترجمه آیتی، ج۱، حواشی.
- ↑ یعقوبی، چاپ هوتسما، ج۱، مقدمه، صVIII.
- ↑ کریستن سن، ص۸۰ ـ۸۲، ۹۱.
- ↑ کریستن سن، ص۸۸.
- ↑ رجوع کنید به فهارس تاریخ الیعقوبی، ص۴۵۵ـ۴۷۴، ۴۹۱ـ۴۹۲.
- ↑ دوری، ص۵۲؛ نیز رجوع کنید به یعقوبی، چاپ بیروت، ج۲، ص۳۹۷ـ ۳۹۸.
- ↑ یعقوبی، چاپ هوتسما، ج۱، مقدمه، صVIII.
- ↑ روزنتال، ص۱۵۵.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به چاپ بیروت، ج۱، ص۸۴ ـ ۸۵، ۱۷۶ـ۱۷۷، ۱۸۲ـ۱۸۳.
- ↑ رجوع کنید به چاپ بیروت،، ج۱، ص۱۵۶، ۱۷۴ـ ۱۷۵.
- ↑ چاپ بیروت،، ج۱، ص۶۸، ج۲، ص۶، ۱۱۳.
- ↑ یعقوبی، ص۲۵۴.
- ↑ چاپ بیروت، جاهای متعدد؛ نیز رجوع کنید به دوری، ص۵۲ ـ۵۳.
- ↑ مسعودی، ج۱، ص۱۶.
- ↑ مقایسه کنید با: حاجی خلیفه، ج۱، ستون ۲۶، ذیل «اخبار بنی العباس».
- ↑ یعقوبی، چاپ بیروت، ج۲، ص۵.
- ↑ رجوع کنید به یعقوبی، چاپ بیروت، ج۲، ص۶.
- ↑ رجوع کنید به یعقوبی، چاپ بیروت، ج۲، ص۴۱۴.
- ↑ دوری، ص۵۳.
- ↑ یعقوبی، چاپ هوتسما، مقدمه، صVIII.
- ↑ رجوع کنید به ص۲۲۹، ۲۷۱، ۲۷۸.
- ↑ لیدن، ۱۸۸۳.
- ↑ رجوع کنید به چاپ هوتسما، ج۲، ص۴۳ـ۴۴.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ج۲، ص۳۲: درباره‌شان نزول آیه «الیوم اکملت لکم دینکم».
- ↑ رجوع کنید به ترجمه آیتی، مقدمه، صسی وشش ـ سی وهفت.
منابع
- آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۱ش.
- حاجی خلیفه، کشف الظنون.
- دوری، عبدالعزیز، بحث فی نشأه علم التّاریخ عندالعرب، بیروت، بی‌نا، ۱۹۸۳م.
- روزنتال، فرانتس، تاریخِ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمه اسداللّه آزاد، مشهد، بی‌نا، ۱۳۶۵ش.
- فهارس تاریخ الیعقوبی، قم، مرکز البحوث الکمبیوتریه للعلوم الاسلامیه، ۱۳۷۶ش.
- مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۸ش.
- مسعودی، مروج الذهب، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، بی‌تا.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، چاپ هوتسما، لیدن ۱۸۸۳، چاپ افست، ۱۹۶۹م.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، نجف، ۱۳۵۸.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران، ۱۳۶۲ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام، مقاله تاریخ یعقوبی