رجال الطوسی (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | رجال |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۱ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین حوزه علمیه قم |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۵ق |
رجال الطوسی که با نام الابواب هم شناخته می‌شود، از کتاب‌های اصلی رجال شیعه و تالیف شیخ طوسی (۴۶۰ق) است که بین سالهای ۴۲۳ تا ۴۳۶ق نوشته شده است. نویسنده، اصحاب پیامبر(ص) و ائمه(ع) را به ترتیب عصر و زمان آنها معرفی کرده است. سبک شیخ در این کتاب، با دیگر کتاب‌های رجالی همچون الفهرست خودش و رجال نجاشی، فرق دارد. در این کتاب شرح حال راویان از پیامبر(ص) و دوازده امام معصوم(ع) به‌ترتیب حروف الفبای عربی آمده و باب پایانی کتاب، به راویانی اختصاص دارد که در عصر غیبت امام دوازدهم می‌زیستند یا معاصر امامان بودند ولی از ایشان روایت نکرده‌اند. این کتاب مشتمل بر نام ۶۴۲۹ تن از راویان در ۱۳ باب است.
نویسنده
محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵ق _۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی و شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان)، از بزرگترین محدثان و فقیهان شیعه است.[۱] او مؤلف دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتب اربعه حدیثی شیعه، دو کتاب از کتب اربعه رجالی (فهرست و رجال) و مصحح کتاب سوم رجالی (رجال کشی) است.[۲] طوسی در سایر علوم اسلامی مثل تفسیر، کلام و اصول فقه نیز صاحب نظر است و کتاب‌های او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی محسوب می‌شوند.[۳] او تحول در اجتهاد شیعی را آغاز کرد و فروع آن را گسترش داد و در برابر اجتهاد اهل سنّت به آن استقلال بخشید.[۴]
نام کتاب
مولف در کتاب الفهرست خود از این اثر با نام «الرجال» یاد کرده است.[۵] در رجال نجاشی هم از این کتاب با همین نام یاد شده است.[۶] در آثار متاخر نیز از این کتاب با این نام مطالبی نقل شده است.[۷]
ابن طاووس[۸] و پس از وی علامه مجلسی[۹] از این کتاب با نام «اسماء الرجال» یاد کرده‌اند. این نام برگرفته از تعبیر شیخ طوسی در مقدمه کتاب[۱۰] است. علامه بحرالعلوم[۱۱] از این کتاب با نام «الابواب» و بغدادی[۱۲] با نام «الابواب علی طبقات الاصحاب» نام برده‌اند. محمدجواد شبیری، از علمای رجال معتقد است هر چند این کتاب بر اساس ابواب تنظیم شده است، ولی دلیلی بر چنین نام‌گذاری‌هایی نداریم.[۱۳]
تاریخ تالیف
تاریخ دقیق تالیف رجال طوسی مشخص نیست، ولی چون در شرح‌حال سید مرتضی (متوفی ۴۳۶ق) که در باب پایانی کتاب[۱۴] قرار دارد، برای توفیق و طول عمر وی دعا شده می‌توان دریافت که این کتاب در حیات سید مرتضی تدوین شده است.[۱۵] همچنین، چون تاریخ وفات احمد بن عبدون (متوفی۴۲۳ق) در این کتاب ذکر شده[۱۶] تاریخ تالیف کتاب در فاصله سالهای ۴۲۳ تا ۴۳۶ق بوده است.[۱۷] یکی از مصادر اصلی باب پایانی رجال، فهرست طوسی است که نام آن بارها در این باب و نیز در باب اصحاب الکاظم(ع)[۱۸] آمده و نشان می‌دهد تالیف رجال پس از فهرست صورت گرفته است.[۱۹]
محتوا
در رجال طوسی، شرح حال راویان از پیامبر(ص) و دوازده امام معصوم(ع) هر کدام در بابی جداگانه نگارش یافته است و باب پایانی کتاب به راویانی اختصاص دارد که در عصر غیبت امام دوازدهم می‌زیستند یا معاصر امامان بودند ولی از ایشان روایت نکرده‌اند. رجال طوسی به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده و در هر باب، باب‌های فرعی را از باب «همزه» تا باب «یاء» در بردارد. پس از آن باب کُنی (کنیه‌ها) و باب النساء قرار دارد.[۲۰] در باب راویان امام صادق(ع)، قبل از باب النساء بابی با نام «باب مَن لم یسم» به راویان مبهم اختصاص دارد.[۲۱] مولف در مقدمه کتاب تصریح دارد: هرچند کوشیده است شرح حال همه راویان امامان را در این کتاب گرد آورَد، به سبب فراوانی و پراکندگی شان در شرق و غرب، این کار امکان ندارد و وی امیدوار است راویانی که ذکر آنها نرفته است، اندک باشند.[۲۲]
با توجه به مقدمه کتاب و بررسی متن آن روشن می‌شود که هیچ ویژگی دیگری در افراد ذکر شده در کتاب، جز روایت کردن از معصومان در نظر گرفته نشده است. از این رو، از راویان اهل سنت و شیعه، راویان امامی و پیروان دیگران فرقه‌های شیعه، و نیز از راویان مومن و منافق و ثقه و غیر ثقه در کنار هم در این کتاب سخن رفته است.[۲۳] نام امیرالمومنین(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در اصحاب پیامبر اکرم(ص) و نیز نام هر امام در باب راویان از پدر ایشان (و در مواردی در باب راویان از جد آن امام) ذکر شده است.[۲۴] در اصحاب پیامبر، نام سلمان، مقداد، ابوذر، ابوبکر ، عمر، عثمان، معاویه و عمرو عاص ضبط شده است.[۲۵]
در باب راویان امیرالمومنین(ع) نام سلمان، مقداد، ابوذر و عمار با وصف ارکان اربعه، در کنار نام زیادبن عبید، عبدالله بن وهب راسبی، رئیس خوارج و عبدالله بن سبأ[یادداشت ۱] دیده می‌شود. در باب‌های راویان از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نام کسانی همچون منصور دوانیقی، ابوالجارود، موسس مذهب جارودیه، حسن بن صالح بن حی، موسس مذهب صالحیه از زیدیه، ابوحنیفه، مالک بن انس و سفیان بن سعید ثوری و دیگر فقیهان نامور اهل سنت، در موارد بسیاری بدون اشاره به مذهب آنان، آورده شده است[۲۷] همچنین شاهدی وجود ندارد بر اینکه طوسی بنا داشته است به امامی نبودن راویان مذکور در کتاب تصریح کند تا نبودن چنین تصریحی نشانه امامی بودن شخص باشد.[۲۸][یادداشت ۲]
تکرار نام روایان در رجال شیخ طوسی یکی از نکات قابل توجه است. در این کتاب، نام کسانی که از اصحابِ دو یا چند معصوم بوده‌اند در همه باب‌های مرتبط ذکر شده است، مثلا نام جابربن عبدالله انصاری در شش باب آمده است.[۳۰] نکته دیگر آنکه در رجال طوسی، تکرار نام یک راوی در یک باب است که به دلیل نبود ترتیبِ کامل برای اسامی راویان در این کتاب است. البته برخی از صاحب‌نظران در این زمینه توضیحاتی داده‌اند.[۳۱]
منابع نویسنده
رجال ابن عقده تنها منبعی است که شیخ طوسی به استفاده از آن در اصحاب امام صادق(ع) تصریح کرده است.[۳۲] از دیگر مآخذ این کتاب، رجال برقی است که در باب‌های اصحاب امام باقر(ع) تا اصحاب امام حسن عسکری(ع) از آن استفاده کرده است.[۳۳] البته در باب اصحاب پیامبر اکرم از رجال شیخ طوسی نیز از ابن عقده نقل شده[۳۴] که باید از کتاب تاریخ وی[۳۵] گرفته شده باشد.[۳۶] در این باب همچنین سخنانی از بغوی،[۳۷] بخاری[۳۸]، احمد بن حنبل[۳۹] و محمد بن اسحاق[۴۰] نقل شده که به‌نظر می‌رسد، مستقیم یا غیر مستقیم، از کتاب‌های آنان اخذ شده است.[۴۱]
به نظر سید محمدجواد شبیری، در باب اصحاب امام علی(ع) مطلبی از کشی نقل و نقد شده[۴۲] که باید از اصل رجالی او گرفته شده باشد.[۴۳] در این باب[۴۴] و در باب اصحاب امام حسن مجتبی(ع) از عبدالله اشعری[۴۵] مطلبی نقل شده که از کتاب طبقات الشیعه وی گرفته شده است،[۴۶] هر چند در باب اصحاب امام رضا(ع) هم مطلبی از او نقل شده[۴۷] که برگرفته از رجال برقی است.[۴۸] در باب اصحاب امام باقر(ع) از علی بن حسن بن فضال مطلبی نقل شده[۴۹] که برگرفته از کتاب رجال وی می‌باشد.[۵۰]
به باور شبیری، در باب اصحاب امام جواد(ع) از فضل بن شاذان مطلبی نقل شده[۵۱] و در باب‌های اصحاب امام هادی(ع) و اصحاب امام حسن عسکری(ع) پاره‌ای نقلیات برگرفته از رجال کشی است.[۵۲] در باب اصحاب امام هادی(ع) مطلبی است[۵۳] که سخنی نزدیک به آن در فهرست ابن‌ندیم دیده می‌شود.[۵۴] در باب اصحاب امام حسن عسکری(ع) نیز مطلبی از ابن قولویه نقل و نقد شده است.[۵۵]
چاپ‌ها
از رجال طوسی دو چاپ معروف، یکی در نجف به تصحیح محمد صادق آل بحرالعلوم[۵۶] و دیگری تحقیق جواد قیومی اصفهانی در قم منتشر شده است.[۵۷] شمار افراد مذکور در چاپ نخست ۶۴۱۷ تن و در چاپ دوم ۶۴۲۹ تن است؛ ولی باید توجه داشت تعداد افراد یاد شده در این دو چاپ با نسخه‌های خطی معتبر متفاوت است. در قدیمی‌ترین نسخه موجود[۵۸] شمار افراد کمتر است و بنابر محاسبه‌ای، تعداد آنها ۶۳۴۷ تن است.[۵۹] این تفاوت ناشی از آن است که در حاشیه نسخه‌های خطی از رجال طوسی[۶۰] نام‌های بسیاری درج شده بوده که بسیاری از آنها به متن چاپی کتاب اضافه شده و روشن نیست این نام‌ها توسط شیخ طوسی افزوده شده یا توسط دیگران اضافه شده است.[۶۱]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۱۶۱و ۱۶۲.
- ↑ شیخ طوسی، النهایه، دار الکتاب العربی، ص۱۴_۲۸.
- ↑ رضا زاده عسکری، «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی»، ص۲۴۲.
- ↑ «نقش شیخ طوسی در تحول و پویایی فقه حکومتی»، وبگاه اجتهاد.
- ↑ طوسی، فهرست الطوسی، المکتبة الرضویه، ص۱۶۰.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص ۱۷.
- ↑ به‌عنوان نمونه: ابن‌طاووس، فرج المهموم، ۱۳۶۸ق، ص۱۲۱ و ۱۳۲، محقق حلی، المعتبر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۱۳؛ محقق حلی، النهایة و نکتها، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۲۰۴؛ ابن‌داود، رجال ابن‌داود، ۱۳۸۳ق، ص۲ و ۳ و... ، علامه حلی، خلاصة الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۱۹۷، علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۴۷.
- ↑ ابن‌طاووس، فلاح السائل، ۱۴۰۶ق، ص۱۴.
- ↑ محمد باقر مجلسی، ۱۴۰۳، ج۱۰۴، ص۱۳۵.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۱۷.
- ↑ بحر العلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۲۳۱.
- ↑ بغدادی، هدیة العارفین، ۱۹۵۱م، ج۲، بخش۱، ص۷۲.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۴۳۴.
- ↑ شبیری، «ارتباط رجال شیخ و رجال برقی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۶۰.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۴۱۳.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۳۵.
- ↑ شبیری، «ارتباط رجال شیخ و رجال برقی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۶۰.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۲۶.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۱۷.
- ↑ ثقه الاسلام تبریزی، مرآة الکتب، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۸۵؛ شوشتری، التحریر الطاووسی، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۹؛ کلباسی، سماء المقال، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۴۹.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۳۴۸ش، ص۱۰۶، ۱۰۸، شوشتری، التحریر الطاووسی، ۱۴۱۱ق، ج۶، ص۳۶۷.
- ↑ به‌عنوان نمونه: طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۲۲۰ و ۳۰۲.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۴۸، ۵۳، ۶۳، ۷۲، ۷۴، ۷۶، ۷۸.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۱، ۵۹، ۹۳، ۹۹، ۱۱۱، ۱۲۹.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۱۷.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۵۳؛ شبیری، «نسبت رجال طوسی با رجال برقی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۹۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۴۸، ش۳۸۸ و ۳۹۵.
- ↑ طوسی، فهرست، المکتبة الرضویه، ص۲۸.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۲۴.
- ↑ به‌عنوان نمونه: طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۲۵ و ۲۸.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۳۲.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۳۳.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۸۱.
- ↑ طوسی، فهرست، ۱۴۲۰ق، ص۳۸۱؛ شوشتری، التحریر الطاووسی، ۱۴۱۱ق، ج۸، ص۶۱۷.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۶۸
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۹۶و۱۰۶؛ شوشتری، التحریر الطاووسی، ۱۴۱۱ق، ج۱۲، ص۳۱۳.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۴۳۱و ۴۳۶.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱.
- ↑ شبیری، «نسبت رجال طوسی با رجال برقی»، ۱۳۷۰ش، ص۲۰۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۱۲۷.
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۳۷۹،ش ۵۶۱۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۸۶؛ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۴۴، ۴۵، ۳۹۸.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۳۸۶.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۳۴۶ش، ج۱، جزء ۲، ص۶۸۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص ۳۸۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۸۱ق.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق.
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۱۶، (تصویر نسخه خطی، تاریخ کتابت: ۲۱ رجب ۵۳۳ق به خط محمد بن سراهنگ).
- ↑ شبیری، «ارتباط رجال شیخ و رجال برقی»، ۱۳۷۰ش، ص۱۶۵.
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۱۷، (تاریخ کتابت: ۳ شوال ۱۰۲۶).
- ↑ شبیری، «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
یادداشت
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: «رجال طوسی»، دانشنامه جهان اسلام.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- ابن‌داود، حسن بن علی، رجال ابن‌داود، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۸۳ق.
- ابن طاووس، سید، فرج المهموم، قم، دار الذخائر، ۱۳۶۸ق.
- ابن‌طاووس، سید، فلاح السائل و نجاح المسائل، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تهران، بانک بازرگانی ایران، ۱۳۴۶ش.
- بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه (رجال السید بحرالعلوم)، تهران، مکتبة الصادق، ۱۳۶۳ش.
- بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۵۱م.
- ثقه الاسلام تبریزی، علی بن موسی، مرآة الکتب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۴ق.
- رضازاده عسکری، زهرا، «نقش شیخ طوسی در ایجاد نهضت علمی با تأکید بر تطور فقهی»، در مجله پژوهش دینی، شماره ۱۲، زمستان ۱۳۸۴ش.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، قم، موسسه کتاب‌شناسی شیعه، ۱۳۸۹ش.
- شبیری زنجانی، محمدجواد، «ارتباط رجال شیخ و رجال برقی»، در مجموعه آثار سومین کنگره جهانی حضرت رضا(ع)، ۱۳۶۸ش و ۱۳۷۰ش.
- شبیری زنجانی، محمد جواد، دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۹، مدخل «رجال شیخ طوسی»، تهران، ۱۳۹۳ش.
- شوشتری، حسن بن زین العابدین (صاحب معالم)، التحریری الطاووسی، قم، انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۱۱ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۰ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، قم، بی‌نا (مقدمه حسین بحرالعلوم)، ۱۴۰۱ق.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۹۴ش.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الشیخ الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست (فهرست کتب الشیعه و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول)، نجف، المکتبة الرضویه، بی‌تا.
- طوسی، محمدبن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة احوال الرجال، بی‌جا، نشر الفقاهه، ۱۴۱۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۹ق.
- کلباسی، ابوالهدی، سماء المقال فی علم الرجال، قم، مؤسسة ولی العصر(ع) للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۹ق.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۲۳ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، موسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، النهایة و نکتها (نکت النهایه)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۲ق.
- مجلسی، محمدبن باقربن محمد تقی، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
- «نقش شیخ طوسی در تحول و پویایی فقه حکومتی»، وبگاه اجتهاد.
- نوری، حسین بن محمدتقی، خاتمه مستدرک الوسائل، قم، موسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.