اَلْإرْشاد فی مَعْرفةِ حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد (تألیف: ۴۱۱ق) معروف به «الارشاد» کتابی درباره تاریخ زندگی امامان شیعه(ع) به زبان عربی نوشته شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق) از متکلمان و فقهای برجسته شیعه است. شیخ مفید این کتاب را با توجه به روایاتی که در اختیار داشته، جمع‌آوری نموده است. کتاب ارشاد از دو بخش تشکیل شده که بخش اعظم آن به شرح حال و ذکر فضایل امام علی(ع) و شرح زندگانی امام حسین(ع) و واقعه کربلا اختصاص دارد. شیخ مفید در این کتاب به فضایل اهل بیت(ع) و یاران آنان نیز اشاره دارد. به دلیل اهمیت و جایگاه این کتاب و نویسنده آن، پژوهش‌های فراوانی درباره آن صورت گرفته است. سید هاشم رسولی محلاتی الارشاد را به زبان فارسی و دکتر هوارد به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر کرده‌اند.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ ق) |
| تاریخ نگارش | قرن پنجم |
| موضوع | تاریخ زندگانی ائمه اطهار |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالمفید |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۴ ق |
انگیزه نگارش
شیخ مفید این کتاب را به درخواست یکی از شیعیان نگاشته است. وی در آغاز کتاب می‌نویسد:
- «من بنا به درخواست شما به صورت مختصر در این کتاب نام ائمه هدی علیهم السلام و تاریخ زندگانی آنها و محل قبر و حرم آنها را آورده‌ام. همچنین به بخشی از روایات، درباره‌شان و مقام آن امامان معصوم نیز اشاره دارم، تا عقیده شما به دین از روی آگاهی و انصاف و شناخت باشد».[۱]
تاریخ و شیوه نگارش
شیخ مفید کتاب «الإرشاد» را در سال ۴۱۱ق یعنی دو سال قبل از وفاتش نگاشته است.[۲]
شیخ مفید در کتاب الإرشاد همانند یک کتاب تاریخی عمل نموده و به بیان حوادث تاریخی پرداخته است. علاوه بر آن، این کتاب، یک کتاب عقیدتی نیز به شمار می‌آید زیرا در آن به بسیاری از عقائد شیعه اشاره شده است. همچنین مؤلف در این کتاب مانند کتاب‌های روایی، مطالب را با ذکر سند آورده و این کار ارزش و اعتبار آن را بالا برده است.[۳]
محتوا
مفید، کتابش را در یک مقدمه و دوازده باب به تعداد ائمه شیعه(ع) تنظیم کرده و بخش عمده و بیشترین حجم کتاب پیرامون امیر مومنان(ع) است و پس از آن زندگانی دیگر امامان معصوم(ع) نقل می‌گردد. در ذیل هر باب از سه تا سیزده فصل را با عناوین مختلف مربوط به مسائل تاریخی عام (حوادث مسلمانان)، مسائل تاریخی هر امام (ولادت، سرگذشت و شهادت)، فضائل، اصحاب، کلمات و خطبه‌ها، اولاد، فضیلت زیارت، کرامات و معجزات، و مناظرات و احتجاج‌های آن بزرگواران منعقد ساخته است.[۴]
ابواب کتاب
- باب اول شامل: علی(ع) کیست؟، در باب اخبار و فضائل و مناقب و کلمات حکمت آمیز و معجزات و آثار برجسته علی(ع)، پاره‌ای از سخنان علی(ع)، فرزندان علی(ع) و تعداد آنان.
- باب دوم شامل: امام حسن(ع)، فرزندان امام حسن(ع).
- باب سوم شامل: امام حسین(ع)، فضائل ایشان و زیارت و ذکر مقتل و مصائب او.
- باب چهارم شامل: امام سجاد(ع)، تاریخ ولادت و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات و سبب شهادت و محل دفن، بخشی از اخبار و فضائل آن حضرت، اسامی و عدد فرزندان حضرت سجاد(ع).
- باب پنجم شامل: امام باقر(ع)، تاریخ ولادت و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و هنگام وفات و سبب شهادت و محل قبر، احوال برادران آن حضرت، فرزندان حضرت باقر(ع) و اسامی و عدد آنها.
- باب ششم شامل: امام صادق(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و هنگام وفات و محل دفن، فرزندان و بخشی از فضائل و اخبار او، بخشی از اخبار و گفتار حضرت صادق(ع).
- باب هفتم شامل: امام کاظم(ع)، فرزندان و تاریخ تولد و ادله امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات، بخشی از فضائل و مناقب و حالاتی که دلیل بر برتری او بر دیگرانست، سبب رحلت حضرت ابوالحسن(ع) و بخشی از اخبار مربوط به آن و علت دستگیری آن حضرت و محبوس کردن ایشان، فرزندان و بخشی از اخبار مربوط به آنان.
- باب هشتم شامل: امام رضا(ع)، تاریخ میلاد و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات و مرقد و عدد فرزندان و مختصری از اخبار آنان، بخشی از خصوصیات و فضائل حضرت رضا(ع)، علت رحلت حضرت رضا(ع) و أخبار وارده در آن.
- باب نهم شامل: امام جواد(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت و مدت خلافت و عمر و سبب وفات و مرقد مطهر و عدد فرزندان و بخشی از فضائل و اخبار او، بخشی از اخباری که دلیل بر امامت اوست مخصوصا آنها که مشتمل بر تصریح و اشاره پدر بزرگوارش بوده، مناقب و دلائل و معجزات حضرت جواد(ع).
- باب دهم شامل: امام هادی(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت و بخشی از اخبار و فضائل و مدت خلافت و عمر و علت وفات و محل قبر و عدد فرزندان و بخشی از اخبار مربوط به آن، تصریح به امامت و اشاره به خلافت آن حضرت، بیان اخبار و براهین و بینات حضرت هادی(ع)، ورود حضرت امام(ع) از مدینه به سامرا.
- باب یازدهم شامل: امام عسکری(ع)، تاریخ تولد و دلائل امامت، اخباری که مشتمل بر تصریح و اشاره پدر اوست به خلافت و امامت حضرت عسکری(ع)، بخشی از اخبار و فضائل و معجزات حضرت عسکری(ع)، رحلت حضرت عسکری و مرقد مطهر و فرزند بزرگوار او.
- باب دوازدهم شامل: حضرت مهدی(عج)، تاریخ میلاد و دلائل امامت و بخشی از اخبار و غیبت و آئین او در هنگام ظهور و مدت دولت الهیه او، معجزات و خوارق عادات حضرت ولی عصر(عج)، علائم و مدت ایام ظهور و بیانی از سیرت و طریقه فرمانروائی و برخی از اموری که در هنگام دولت او پیدا می‌شود.
کتاب با بیان اطلاعاتی درباره زندگانی امیرالمؤمنین (ع) شروع می‌شود وبرخی از مطالب مطرح شده دراین بخش این است: امیرالمؤمنین(ع) در روز جمعه ۱۳ رجب ۳۰ سال پس از عام الفیل در بیت الله (خانه کعبه) چشم به دنیا گشود و نه پیش از او وپس از او هیچ کس در کعبه زاده نشده واین نشانگر کرامت او و والایی مقام او در پیشگاه خداوند است.[۵][یادداشت ۱] امامت امیرالمؤمنین پس از پیامبر ۳۰ سال بود ولی ۲۴ سال و چندین ماه از هر گونه تصرف دراحکام ممنوع بود و او نیز با تقیه و مدارا می زیست و ۵ سال و چندین ماه نیز مشغول جهاد با منافقان (ناکثین، قاسطین ومارقین) در سه جنگ جمل و صفین و نهروان بود. [۶] بخش پایانی کتاب درباره امام زمان(ع) است که از جمله روایات مطرح شده در این قسمت این است که امام (ع) فرمود: دولت ما آخرین دولت است (پیش از ما هر خاندان و بیتی به حکومت می رسد) تا این که پس ازآن کسی ادعا نکند که اگر ما هم به دولت می رسیدیم مانند اینان رفتار می‌کردیم.[۷][یادداشت ۲]
پژوهش‌های پیرامون کتاب
این کتاب بارها ترجمه، شرح و تلخیص شده است.
ترجمه‌ها
این کتاب نخستین بار بدستور شاه سلیمان صفوی توسط محمد مسیح کاشانی معروف به ملا مسیحا با عنوان «التحفة السلیمانیة» به فارسی ترجمه شده است.[۸]
الارشاد توسط دکتر هوارد به انگلیسی(۱۹۷۸م) ترجمه و در لندن به چاپ رسیده است.
کتاب الارشاد توسط محمدباقر بهبودی و محمدباقر ساعدی خراسانی تصحیح و ترجمه شده است. یکی از ترجمه‌های این کتاب توسط سیدهاشم رسولی محلاتی صورت گرفته است.
شرح‌ها و تلخیص‌ها
- شرح الإرشاد، نوشته سید محمدباقر بن زین العابدین دستغیب حسینی شیرازی (درگذشت: بعد ۱۰۹۲ ق).
- شرح الإرشاد، (احتمالا با نام) التحفة السلیمانیة که توسط شیخ سلیمان کاشانی نوشته شده است.
- المستجاد من کتاب الارشاد تألیف علامه حلی که ابوالخیر محمود بن عیسی بن رفیع (درگذشت: بعد ۹۸۲ق) آن را تنظیم کرده است.[۹] [۱۰]
نسخه‌های خطی و چاپ‌ها
- نسخه‌ای در کتابخانه مرعشی نجفی که تاریخ نگارش آن ۵۶۵ق است. این نسخه، با نسخه فضل الله راوندی در سال ۵۶۶ق مقابله شده است.
- نسخه‌ای در کتابخانه مجلس شورای اسلامی که تاریخ نگارش آن ۵۷۵ق است. این نسخه با نسخه مولانا امام ضیاءالدین، مقابله گردیده است.
- نسخه‌ای در کتابخانه سید حسین شیرازی که تاریخ نگارش آن به قرن هفتم قمری برمی‌گردد.
این کتاب در دو جلد به زبان عربی، به وسیله کنگره جهانی هزاره شیخ مفید قم، در سال ۱۴۱۳ق در قطع وزیری چاپ و منتشر شده است. چاپ حاضر به وسیله مؤسسه آل البیت تحقیق شده و بر آن مقدمه‌ای نوشته‌اند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مفید: الارشاد، ۱۴۱۳ق، مقدمه کتاب، ج۱، ص۴.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، مقدمه کتاب.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، مقدمه کتاب.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، فهرست کتاب.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۵.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۹.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۳۵۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، دار‌الاضواء، ج۳، ص۴۴۲.
- ↑ فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانه آیت الله گلپایگانی، ۱۳۵۷ش، ج۱، ص۲۷۶. ج۲، ص۹.
- ↑ الذریعة، دار‌الاضواء، ج۱۳، ص۸۱. ج۲۱، ص۳.
یادداشت
- ↑ لم يُولد قبله ولا بعده مولودٌ في بيت الله تعالى سواه إكراماً من الله تعالى له بذلك وإجلالاً لمحلّه في التعظيم.
- ↑ ثم قالَ : إِنَّ دَوْلتَنَا اخِرُ الدُوَلِ ، ولم يَبْقَ أَهلُ بَيْتٍ لهم دَوْلَة إلاّ مَلكُوا قَبْلَنا ، لئلاٌ يَقُولوا إِذا رَأَوْا سيرَتَنا : إذا مَلكْنا سِرْنا بمثلِ سيرةِ هؤلاءِ ، وهُو قَولُ اللهِ تعالى : ( وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتقِينَ)
منابع
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، [بی‌تا].
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- فهرست نسخه‌های خطی، کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی، قم، خیام، ۱۳۵۷ش.
- کتاب‌شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
پیوند به بیرون
- آشنایی با منابع معتبر شیعه: الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد
- سیمای امامان شیعه در آئینه کتاب «الارشاد» شیخ مفید
- مشاهده متن کتاب الارشاد