سقاخانه اسماعیل طلایی، که در گویش عمومی سقاخانه اسمال طلا نامیده می‌شود، یکی از بناهای قدیمی و مشهور در حرم امام رضا(ع) است. به این بنا درگذشته سقاخانه نادری یا سلطانی نیز گفته می‌شد. این بنا به فرمان نادرشاه افشار به عنوان مکانی برای آشامیدن آب برای زائران ساخته و بعدها در چند مرحله تعمیر و مرمّت شده است. دربارهٔ اینکه چرا به این مکان، اسماعیل‌طلایی گفته می‌شود، اختلاف نظر است. برخی شخصی به‌نام اسماعیل را سازندهٔ آن بنا و برخی او را واقفِ طلاکاری آن سازه دانسته‌اند.
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | نادرشاه افشار |
| تأسیس | ۱۱۴۳ق |
| کاربری | سقاخانه |
| مکان | حرم امام رضا(ع) |
| نام‌های دیگر | اسمال طلا/سقاخانه سلطانی/سقاخانه نادری |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
| معماری | |
| بازسازی | دوره‌های مختلف |
موقعیت و مشخصات
سقاخانه اسماعیل طلایی، قدیمی‌ترین[۱] و مشهورترین سقاخانه حرم امام رضا(ع) است. این بنا در میان صحن انقلاب[۲] و روبروی پنجره فولاد قرار دارد.[۳] از این سقاخانه در گویش عمومی مردم با نام سقاخانه یا حوض اسمال طلا نیز یاد شده است.[۴] به دستور نادرشاه، موقوفاتی نیز برای این بنا مقرر شد، از جمله حمام ستار در بازار ملک و مزرعه دِهشِک میان‌ولایت.[۵] در عقیده زائران حرم امام رضا(ع)، خوردن آب از این سقاخانه، به نیت شفای از بیماری یا کسب معنویت انجام می‌شود. نذر برای تهیه لیوان یا ظرف آب یا روشن کردن اطراف سقاخانه با شمع، از سنت‌های رایج گذشتگان دربارهٔ این بنا بوده است.[۶]
اسماعیل طلایی
در میان مردم مشهور است که ساخت عمارت بر روی سنگاب[۷] یا طلاکاری این بنا توسط شخصی به نام اسماعیل‌خان طلایی انجام شده است اما در اسناد تاریخی به جا مانده از دوره نادری، شخصی با این نام گزارش نشده است.[۸] برخی هزینه این کار را به اسماعیل‌خان طلایی، یکی از فرماندهان نظامی در دوره فتحعلی‌شاه قاجار نسبت داده‌اند.[۹] در گزارشی که در تاریخ سنگسر آمده است، اسماعیل‌خان دامغانی، از نزدیکان فتحعلی‌شاه بود که در ماجرایی، جان شاه را نجات داد و فتحعلی‌شاه دستور داد به اندازه وزن او، به وی سکه طلا بدهند. او نیز این سکه‌ها را برای ساخت سقاخانه‌ای در حرم امام رضا وقف کرد.[۱۰] در برخی منابع نیز بنّای این عمارت را شخصی به نام اسماعیل در زمان نادر شاه گزارش کرده‌اند و از همین رو به این بنا، سقاخانه اسماعیل و از بابت طلاکاری آن، سقاخانه اسماعیل طلایی نامیده شد.[۱۱]
تاریخچه
در سال ۱۱۴۳ق، نادرشاه افشار دستور ساخت سقاخانه‌ای را در میان صحن سلطانی (انقلاب امروزی) داد. پیش از آن، در میانه این صحن، حوضی وجود داشت که به دستور نادرشاه به چهار حوض کوچکتر تقسیم شد و در میانه آن، سنگابی قرار گرفت. نادرشاه، سنگاب قرار گرفته در این حوض را در فتح هرات، به مشهد منتقل کرد.[۱۲] ظرفیت این سنگاب را ۱۱۳۰ لیتر گزارش کرده‌اند.[۱۳] پس از قرار گرفتن سنگاب، دستور ساخت عمارت کلاه‌فرنگی بر روی آن داده شد و سرانجام بخش بیرونی این عمارت، طلاکاری گردید. سقاخانه در آن روزگار، سقاخانه جدید سلطانی یا سقاخانه نادری نام گرفت.[۱۴]
این بنا در دوره‌های مختلف، تعمیر و بازسازی شده است. در سال‌های ۱۲۵۴ و ۱۲۵۷ق تعمیر و کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری بر روی بنا انجام شد و در سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۲ق نیز تعمیر دیگری بر این بنا انجام شد. مشخصات بنا در آن دوران را با طول هر ضلع این بنا ۱٫۹۵ متر و ارتفاع آن نیز ۴٫۵۵ متر و ارتفاع گنبد ۱٫۸ متر گزارش کرده‌اند. در سال ۱۳۴۵ش بنای قدیمی سقاخانه تخریب شد و در فاصله سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۵۰ش تجدید بنا انجام گردید. بنای جدید بر روی هشت پایه قرار گرفت و فاصله بین ضلع‌های آن ۴٫۶۱ متر، ارتفاع گنبد آن ۱٫۸۸ و ارتفاع بنا از کف تا زیر گنبد ۶٫۴۴ متر شد. کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری، طلاکاری، سنگ‌کاری و ازاره‌بندی از هنرهای معماری در این بنا بود.[۱۵]
پانویس
- ↑ مهدوی پارسا، اولین‌های و قدیمی‌ترین‌ها در حرم امام رضا(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۲۰.
- ↑ حسینی، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۵۷۰.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه»، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۸.
- ↑ فیروزیان پوراصفهانی و دیگران، «وجه تسمیه برخی اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی»، ۱۳۹۰ش، ص ۱۰۲.
- ↑ حسینی، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۵۷۰–۵۷۱.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه»، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۸.
- ↑ مهدوی پارسا، اولین‌های و قدیمی‌ترین‌ها در حرم امام رضا(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۲۱.
- ↑ حسینی، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۵۷۰.
- ↑ بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه»، ۱۳۹۵ش، ص۱۳۸.
- ↑ خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ موسوی‌پناه، حرم در بستر تاریخ، ۱۳۹۱ش، ص۲۹.
- ↑ حسینی، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۵۷۰.
- ↑ مهدوی پارسا، اولین‌های و قدیمی‌ترین‌ها در حرم امام رضا(ع)، ۱۳۹۱ش، ص۲۰.
- ↑ حسینی، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۵۷۰–۵۷۱.
- ↑ حسینی، دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۵۷۰–۵۷۱.
منابع
- بیگ‌زاده و پروین، «جلوه‌های سیمای امام رضا(ع) در برخی آیین‌های نمادین و ادب عامه» در مجله فرهنگ و ادبیات عامه، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، شماره ۹، تابستان ۱۳۹۵ش.
- حسینی، سیدمحسن، «سقاخانه اسماعیل طلایی»، در دایرةالمعارف آستان قدس رضوی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- خاوری شیرازی، فضل‌الله، تاریخ ذوالقرنین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰ش.
- فیروزیان پوراصفهانی، آیدا، فیروزیان پوراصفهانی، آیلین، مجرد کاهانی، ابراهیم، «وجه تسمیه برخی اماکن متبرکه حرم مطهر رضوی» در مجله پژوهشنامه خراسان بزرگ، مشهد، دانشگاه بین‌المللی امام رضا، شماره ۵، زمستان ۱۳۹۰ش.
- موسوی‌پناه، ابراهیم، حرم در بستر تاریخ، مشهد، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- مهدوی پارسا، حسین، اولین‌های و قدیمی‌ترین‌ها در حرم امام رضا(ع)، مشهد، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی، ۱۳۹۱ش.