کاشان
 مسجد و مدرسه آقابزرگ منسوب به ملا مهدی نراقی در کاشان | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | ایران |
| استان | اصفهان |
| زبان | فارسی |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات تاریخی | |
| پیشینه اسلام | قرن اول قمری |
| پیشینه تشیع | قرن سوم قمری |
| اماکن | |
| زیارتگاه | حرم علی بن محمد باقر(ع) • زیارتگاه حبیب بن موسی • مزار ابولؤلؤ • بقعه پنجه‌شاه |
| حوزه علمیه | مدرسه آقابزرگ • مدرسه امام خمینی (مدرسه سلطانی) |
| مساجد | مسجد آقابزرگ • مسجد جامع کاشان |
| مشاهیر | |
| مذهبی | قطب‌الدین راوندی • سید فضل‌الله راوندی • محمدمحسن فیض کاشانی • محمدمهدی نراقی • ملا احمد نراقی |
| اجتماعی | ملاحسن کاشی • محتشم کاشانی |
| سیاسی | سید ابوالقاسم کاشانی |
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهل‌بیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
کاشان شهری شیعه‌نشین در مرکز ایران با سابقه طولانی در اسلام و تشیع است. گفته شده مردم این شهر در قرن اول هجری اسلام آوردند و در نیمه دوم قرن سوم هجری شیعه شدند. در کتاب‌های تاریخی، نام شهر کاشان همواره جزو چند شهر شیعه‌نشین در کنار قم آمده و در قرون اولیه اسلام پناهگاه علویان به‌شمار می‌رفته است. برخی وجود امامزادگان فراوان مدفون در این شهر را گواه بر این ادعا دانسته‌اند. علی بن محمد باقر(ع)، زیارتگاه حبیب بن موسی، امامزاده ابراهیم، سلطان عطابخش و هارون بن موسی بن جعفر ازجملۀ این امامزادگان هستند.
این شهر دارای بناهای فراوان مذهبی و تاریخی همچون مساجد و مدارس دینی است که قدمت بیشتر آنها به دوره سلجوقیان، صفویه و قاجار برمی‌گردد. برخی از این بناها عبارتند از: مسجد و مدرسه آقابزرگ، مدرسه امام خمینی (مدرسه سلطانی) و مسجد جامع کاشان.
کاشان به دارالمؤمنین معروف است و شخصیت‌هایی همچون قطب‌الدین راوندی، سید فضل‌الله راوندی، غیاث‌الدین جمشید کاشانی، محمدمحسن فیض کاشانی، محمدمهدی نراقی، ملا احمد نراقی، ملاحسن کاشی، محتشم کاشانی و سید ابوالقاسم کاشانی از کاشان برخاسته‌اند. مردم و علمای این شهر در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ش تأثیرگذار بوده‌اند.
جایگاه و اهمیت
کاشان در مرکز ایران، یکی از شهرهای دارای سابقه تاریخی و تمدنی در اسلام و به خصوص تشیع است؛ بلکه یکی از شهرهای مهم شیعه به شمار می‌رود.[۱] در کتب تاریخی از کاشان با عنوان شهری که همه مردم آن شیعه هستند، یاد شده است.[۲] به‌باور برخی، تشیع در کاشان با قم پیوند خورده و برخی از شیعیان اصیل قم همچون خاندان برقی در کاشان املاکی داشتند و به این شهر رفت و آمد می‌کردند.[۳] برخی شهربانو مادر امام سجاد(ع) را دختر فرمانروای کاشان دانسته‌اند.[۴] گفته شده کاشان یکی از مهمترین پناهگاه‌های علویان بوده و مقابر متعدد امامزادگان را گواه بر این ادعا دانسته‌اند،[۵] رئیس اداره اوقاف و امور خیریه کاشان ادعا کرده تعداد امامزادگان کاشان بیش از ۴۰۰ نفر است که در ۱۰۰ زیارتگاه مدفون هستند.[۶] علی بن محمد باقر(ع) معروف به سلطان‌علی، زیارتگاه حبیب بن موسی، امامزاده ابراهیم، سلطان عطابخش، طاهر و منصور فرزندان موسی بن جعفر و هارون بن موسی بن جعفر ازجملۀ امامزادگان مدفون در کاشان هستند.[۷]
کاشان در حکومت آل بویه رونق اقتصادی و صنعتی گرفت.[۸] در حکومت سلجوقیان آثار و بناهای تاریخی فراوانی در این شهر ساخته شد.[۹] در زمان صفویه به‌عنوان پایتخت مذهبی کشور و دارالمؤمنین شناخته شد[۱۰] و رونق فرهنگی و صنعتی بیشتری پیدا کرد.[۱۱] این شهر در زمان قاجاریه برای پادشاهان قاجاریه دارای اهمیت بود و تعدادی از علمای کاشان از نهضت مشروطه حمایت کردند.[۱۲] همچنین مردم کاشان در قیام ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ش و تحقق انقلاب اسلامی نقش داشته‌اند.[۱۳]
جغرافیا و تاریخ کاشان
کاشان جزو شهرهای منطقه جبال در مرکز ایران دانسته شده است.[۱۴] در منابع معمولاً از آن به همراه قم یاد می‌شده است.[۱۵]
گفته شده قدمت تاریخی کاشان به حدود ۵۵۰۰ سال پیش از میلاد برمی‌گردد و منطقه سیَلْک کاشان یکی از قدیمی‌ترین مراکز استقرار بشر در فلات مرکزی ایران به‌شمار می‌رود. طبق گفته‌ها کاوش‌ها در منطقه سیلک کاشان نشان می‌دهد اولین خاستگاه تمدن بشری و اولین سکونت‌گاه جمعی بشر در دشت و اولین نقطه‌ای که بشر با استفاده از مصالح ساختمان (خشت خام و ملاط گل) به ساختن خانه پرداخته، منطقه سیلک کاشان است. تمدن سیلک توسط آشوریان برچیده شد.[۱۶]
تشیع در کاشان
برای روشن شدن پیشینه تشیع در کاشان، باید تاریخ تشیع کاشان را در قرون مختلف به تفصیل مورد بررسی قرار داد:
به‌محض ورود اسلام به ایران در زمان خلیفه دوم، مردم منطقه کاشان نیز اسلام آوردند.[۱۷] مصطفی صادقی نویسنده کتاب کاشان در مسیر تشیع، معتقد است از آنجا که ورود تشیع به کاشان ناگهانی نبوده و طی روند خاصی محقق شده است، نمی‌توان در منابع تاریخی زمان خاصی برای آن یافت.[۱۸] صادقی تاکید دارد که پیش از قرن سوم، محدثانی از شیعه در کاشان حضور داشته‌اند، اما هنوز تشیع مذهب غالب مردم این شهر نبود و در منابع قرن ششم هجری مذهب مردم این شهر مذهب امامیه معرفی شده است.[۱۹] وی براین باور است که با توجه به گزارش کتاب النقض از جشن مردم قم و کاشان از شنیدن خبر ظهور شخصی به‌نام «مهدی» در سال ۲۹۷ق، می‌توان فهمید که از ابتدای سده چهارم قمری بخش معتنابهی از مردم این شهر شیعه بوده‌اند.[۲۰]
تشیع در قرن اول تا قرن سوم در کاشان
در صدر اسلام کاشان گاه جزو اصفهان و گاه زیرمجموعه قم بوده است. لذا حاکم اصفهان یا قم بر کاشان نیز حکمرانی می‌کرده است.[۲۱] نخستین حاکم کاشان بعد از اسلام، عُروة بن زید (صحابی شرکت‌کننده در فتح ایران) دانسته شده است؛ چراکه طبق نقل برخی مورخان، مسلمانان به فرماندهی عروه، قم و کاشان را فتح کردند. سپس به درخواست عمَر خلیفه دوم، عروه مدتی در کاشان ماند تا دستور جدید برسد.[۲۲] مطابق گفته مورخان او گرایش شیعی داشت و در جنگ صفین در کنار امام علی علیه‌السلام بود.[۲۳] گفته شده بیشتر حاکمانی که از سوی حکومت‌ها برای حکمرانی بر کاشان گماشته شد، گرایش شیعی داشتند.[۲۴]
صادقی معتقد است وجود بقعه‌هایی از امامزادگان و یاران امامان شیعه در کاشان که بنابر مشهور مربوط به قرن اول و دوم هجری است، از نشانه‌های تشیع در کاشان است. وجود قبور منتسب به هلال بن علی (فرزند امام علی(ع)) در آران و بیدگل در نزدیکی کاشان و ابولؤلؤ (قاتل خلیفه دوم) در قرن اول و علی بن محمد باقر(ع) (شهادت ۱۱۶ق) نماینده امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در مشهد اردهال در قرن دوم هجری قمری ازجمله این موارد است.[۲۵]
نویسنده کتاب "تحفه فیروزیه شجاعیه" (افندی) می‌گوید: دلیل تعصب مردم کاشان در شیعه بودن، به خاطر آمدن ابولؤلؤ (باباشجاع) به کاشان بوده و این تعصب با تلاش علما و مجتهدانی که در کاشان و اطراف آن، مخصوصاً در راوند جمع شده بودند، به وجود آمده است.[۲۶]
همچنین در کتب رجالی از محدثانی نام برده شده که در قرن اول و دوم هجری قمری در کاشان(قاسان) می‌زیسته‌اند. وَثّاب و فرزندش یحیی در قرن اول[۲۷]، عیسی بن عمرو در قرن دوم،[۲۸] علی بن محمد بن شیره کاشانی،[۲۹] ابراهیم بن شیبه اسدی،[۳۰] علی بن عیسی کاشانی فرزند عیسی بن عمرو[۳۱] و ابن رِزام کاشانی(علی بن سعید بن رزام)[۳۲] در قرن سوم ازجمله این افراد هستند. گفته شده وجود این افراد از دیگر نشانه‌های وجود تشیع در قرون ابتدایی هجری قمری در کاشان است.[۳۳] با توجه به اینکه کاشان در صدر اسلام نیز زیر مجموعه اصفهان بوده، بسیاری از راویان به «کاشانی اصفهانی» معروفند.[۳۴]
صادقی با استناد به شواهد فوق، زمان ورود تشیع به کاشان را نیمه دوم قرن سوم هجری دانسته‌اند.[۳۵]
تأثیر تشیع مردم قم بر تشیع مردم کاشان
ناصرالشریعه مؤلف کتاب تاریخ قم، قاشان (کاشان) را جزو توابع قم ذکر می‌کند،[۳۶] اما کاشان گاه زیرمجموعه اصفهان نیز بوده است؛[۳۷] با توجه به اینکه مردم قم در اوایل قرن دوم هجری و پس از ورود اشعریان به قم، شیعه شدند[۳۸] و مردم اصفهان تا قرن چهارم بیشتر سنی مذهب، بلکه ناصبی و دشمن اهل بیت(ع) بودند و تنها تعداد کمی از اهالی آنجا شیعه بودند،[۳۹] به‌باور برخی، مردم کاشان تحت تأثیر تشیع مردم قم و رفت و آمد ایشان به این شهر، شیعه شده‌اند.[۴۰]
تشیع در قرن چهارم و پنجم در کاشان
در قرن چهارم و پنجم هجری کاشان به‌تَبَع قم، چهره شیعی خود را از دست داد، چراکه تشیع در قم افول کرد و مرکزیت تشیع به ری منتقل شد؛[۴۱] تا جایی که ابن‌حَوقَل (محمد بن حوقل يا محمد بن علی نصيبی) جهانگرد که در قرن چهارم می‌زیست می‌نویسد: مردم قم اغلب شیعه و مردم کاشان بر مذهب حشویه[یادداشت ۱] هستند.[۴۳]
البته در دوران آل بویه که حکومت آنان حکومتی شیعی به‌شمار می‌رود به کاشان به دلیل تشیع مردم این شهر، توجه شده و کاشان از نظر صنعتی و آبادی، پیشرفت کرده است؛ تا جایی که مَقدِسی در احسن التقاسیم از کاشان آن دوره به‌عنوان شهری آباد یاد می‌کند.[۴۴] همچنین صاحب کتاب حدود العالم کاشان را شهری پرنعمت معرفی می‌کند که از آنجا دبیران و ادیبان برخاسته‌اند.[۴۵]
تشیع در قرن ششم در کاشان
کاشان در قرن ششم شهری شیعه‌نشین با مدارس علمیه (همچون مدرسه مجدیه)، مساجد و آثار باشکوه معرفی شده که علما و مشاهیر سیاسی خوشنامی داشته است، که دو عالم برجسته شیعی یعنی سید فضل‌الله راوندی و قطب‌الدین راوندی ازجملۀ این افراد هستند.[۴۶]
یاقوت حَمَوی (جغرافی‌دان و مورخ قرن ششم و هفتم هجری) ذیل نام «قاشان» می‌نویسد: اهل آنجا همه شیعۀ امامی هستند.[۴۷] محمد بن علی بن سلیمان راوندی، نویسنده کتاب راحة الصدور و آیة السرور فی تاریخ آل سلجوق، که شخصیتی ضد شیعه است مردم کاشان را رافضی‌های متعصبی می‌داند که مستحق لعن هستند.[۴۸] همچنین نقل شده که مخالفان شیعه در قرن ششم این شعر را می‌خواندند:
برخی با استناد به مطالب فوق ادعا کرده‌اند در قرن ششم هجری کاشان به شهری که اهالی آن شیعه امامی هستند، مشهور بوده است.[۵۰]
یکی از مهمترین عوامل گسترش تشیع در کاشان در قرن ششم، حمله سلجوقیان به کاشان دانسته شده است. مدارای مذهبی سلاطین سلجوقی باعث شد شیعیان به سرعت قدرت اجتماعی و حتی سیاسی پیدا کرده و به مناصب بالا در حکومت سلجوقیان دست پیدا کنند و برخی شهرها همچون قم، کاشان، آوه و ری محل تجمع شیعیان شود.[۵۱] به ادعای برخی در این دوره، بیشتر وزرا، مستوفیان و دبیران سلاطین سلجوقی اهل کاشان بودند.[۵۲] به گزارش قزوینی در کتاب النقض، در این قرن نماز جمعه در مساجد جامع شهرهای شیعه، ازجمله کاشان برقرار می‌شده است.[۵۳]
تشیع در قرن هفتم تا قرن نهم در کاشان
آبادانی کاشان پس از حملۀ مغولان و آغاز حکومت ایلخانان در قرن هفتم هجری، همچون دیگر شهرهای ایران به ویرانی تبدیل شد.[۵۴] جوینی تاریخ‌نگار از محاصرۀ کاشان و فتح آن طی سه روز و قتل و غارت مردم و اموال آنان خبر می‌دهد.[۵۵] البته هجوم مغول به کاشان چندین بار اتفاق افتاد، که نقل شده در یکی از این حملات که در آغاز دوره ایلخانی و هجوم سپاهیان هلاکوخان بود، خواجه نصیرالدین طوسی (وزیر شیعه هلاکوخان) به احترام دانشمند بزرگ شیعه فضل‌الدین کاشانی (معروف به باباافضل)، لشکر هلاکوخان را از غارت کاشان بازداشت.[۵۶]
پس از به‌روی کار آمدن غازان‌خان و سلطان محمد خدابنده و با آمدن علامه حلی به ایران، مرکزیت تشیع از حلّه به ایران منتقل شد.[۵۷] به‌گفته میرزا عبدالله افندی، در ریاض العلماء، ملاحسن کاشی از علما و شعرای اهل کاشان در قرن هفتم و هشتم هجری در تشیع سلطان محمد خدابنده نقش بسزایی داشت و در رواج تشیع، مقامش برابر با محقق کرکی و علامه حلی است.[۵۸]
ابن بطوطه جهانگرد (درگذشته ۷۷۹ق) کاشان را در قرن هشتم یکی از شهرهای شیعه‌نشین در کنار کربلا، حلّه، بحرین، قم، ساوه، آوه و طوس معرفی کرده است.[۵۹]
گفته شده عالمان بزرگی در علم حدیث و فقه در قرن هشتم و نهم از اهالی کاشان بودند که ملاحسن کاشی، نصیرالدین علی کاشی، حسن بن حسین بن حسن سرابشنوی، محمد بن محمد بن فتحان، عبدالملک بن اسحاق، حسین بن ابی الحسن، محمد بن علی بن حیدر مُقرئ کاشانی، فضل‌الدین کاشانی (معروف به باباافضل) عارف و صوفی شیعی و دیگران از جملۀ این افراد هستند.[۶۰] افندی نیز اسامی محمد بن محمد ایوب مفید کاشانی، ابوالنعیم بن محمد بن محمد کاشانی و اسعد بن حمید بن احمد بن اسعد کاشانی را به‌عنوان اسامی برخی از علمای کاشان در کتاب خود ذکر کرده است.[۶۱]
تشیع در دوران صفویه در کاشان
پادشاهان صفوی که حکومتی شیعی را به‌پا کرده بودند، به دلیل نزدیکی این شهر به پایتخت (اصفهان) و پیشینه شیعه‌گری اهالی کاشان، توجه ویژه‌ای به این شهر داشتند. همین امر موجب رونق فرهنگی و اقتصادی کاشان در دوران صفویه شد.[۶۲]
گفته شده از اوایل حکومت صفویه و در زمان شاه طهماسب اول، کاشان به دلیل مرکزیت امور شرعی، پایتخت مذهبی ایران شناخته شد و به دار المؤمنین مشهور گشت؛[۶۳] تا آنجا که شاه طهماسب وقتی محقق کرکی را به ایران برگرداند،[۶۴] و مقام شیخ الاسلامی را به او داد،[۶۵] محقق کرکی در کاشان اقامت گزید و بر مسند اجتهاد تکیه داد و مفتیانی به هر کجا می‌گمارد. پس از ایشان و در دوران شاه عباس دوم نیز به‌خاطر وجود فیض کاشانی این جایگاه در کاشان محفوظ بود. فیض کاشانی در کاشان و قمصر، نماز جمعه اقامه می‌کرد.[۶۶] هر چند فیض، دعوت شاه صفی را برای اقامت در اصفهان نپذیرفت، اما به دعوت شاه عباس دوم برای اقامه نماز جمعه در مسجد جامع عتیق به اصفهان رفت.[۶۷]
کاشان از قاجار تا انقلاب اسلامی
گفته شده کاشان در دوران قاجار به‌ویژه در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، از سه جهت معروف شد: یکی عزل، تبعید و قتل امیر کبیر در کاشان، دوم تأسیس شرکت اسلامیه که برای اولین بار با هدف تولید منسوجات ایرانی، در این شهر پا گرفت و سوم مسئله بابیت و فعالیت آنها در کاشان.[۶۸]
در جریان مشروطیت، برخی از علمای کاشان ازجمله شیخ یحیی کاشانی (زاده ۱۲۹۳ق) از نویسندگان مشروطه‌خواه، سید احمد فخر الواعظین کاشانی از سخنرانان مشروطه‌خواه و ملا عبدالرسول مدنی کاشانی داماد و شاگرد ملا حبیب الله شریف کاشانی در حمایت از این نهضت نقش داشتند.[۶۹] ملا عبدالرسول به پیشنهاد ملا حبیب الله با نوشتن کتاب رساله انصافیه در حمایت از مشروطه مشروعه، مروج نهضت مشروطه بود.[۷۰]
مبارزات سید ابوالقاسم کاشانی در دوران پهلوی و نقش او در نهضت ملی شدن صنعت نفت،[۷۱] ترور دکتر سلیمان برجیس رئیس فرقه بهائیت کاشان در سال ۱۳۲۸ش،[۷۲] همراهی مردم کاشان با قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ش و حرکت جمعیت ۵۰۰ نفره مردم از آران و بیدگل به سمت کاشان و درگیری با مأموران حکومت پهلوی،[۷۳] اعزام سید مهدی یثربی به تهران به‌عنوان نماینده مردم کاشان در ماجرای مهاجرت علما به تهران،[۷۴] برگزاری دسته عزاداری حماسی هیئت قاسم بن الحسن سرپله کاشان در عاشورای سال ۱۳۴۲ش در بازار[۷۵] و ترور نافرجام محمدرضا پهلوی توسط شهید رضا شمس آبادی از اهالی کاشان در سال ۱۳۴۴ش در کاخ مرمر[۷۶] ازجمله فعالیت‌های اهالی کاشان علیه حکومت پهلوی است که نشانگر آن است که مردم کاشان در کنار سایر مردم ایران در شکل‌گیری انقلاب اسلامی نقش داشته‌اند. همچنین بعد از انقلاب، از کاشان به‌عنوان پایتخت نهج البلاغه یاد شده است.[۷۷]
بناهای مذهبی و شیعی کاشان
بناهای مذهبی تاریخی فراوانی در عصرهای مختلف در کاشان ساخته شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
امامزادگان و زیارتگاه‌های کاشان
حرم علی بن محمد باقر(ع) معروف به سلطان‌علی در مشهد اردهال و حبیب بن موسی(ع) که مقبره شاه عباس اول نیز در آنجا واقع شده، از مهمترین زیارتگاه‌های کاشان به‌شمار می‌رود.[۷۸]
افزون بر این امامزادگان، سادات دیگری نیز در کاشان دفن شده‌اند که به‌گفته برخی از مورخان هر چند در مورد انتساب بلاواسطۀ آنان به ائمه(ع) تردید وجود دارد، اما قطعا فاصله چندانی با امام(ع) ندارند. همچون امامزاده ابراهیم (نوه امام کاظم(ع))، سلطان عطابخش (از فرزندان امام کاظم(ع))، هارون بن موسی بن جعفر، احمد بن موسی بن جعفر، سلیمان بن موسی بن جعفر، طاهر و منصور فرزندان موسی بن جعفر، حسن بن موسی بن جعفر.[۷۹]
همچنین بقعه‌ای با عنوان بقعه پنجه شاه در کاشان وجود دارد که به باور اهالی شهر، محل دفن دست حضرت عباس(ع) است و دختر مالک اشتر آن را از کربلا به کاشان آورده است.[۸۰] سید فضل الله راوندی در نزدیکی این مزار دفن شده و قبر او با عنوان «ضیاء الدین ابی الرضا» محل زیارت و احترام است.[۸۱]
مساجد
کاشان دارای مساجد فراوانی است که برخی از آنها اثر تاریخی به‌شمار می‌روند. مسجد جامع کاشان مربوط به دوره سلجوقی و مسجد آقابزرگ مربوط به دوره قاجار ازجملۀ این مساجد است.[۸۲]
افزون بر این مساجد، مسجد میرعماد (مسجد میدان) (مربوط به دوره سلجوقی)، مسجد میانچال و مسجد حبیب موسی برخی از مساجدی هستند که در دوران صفوی ساخته شده‌اند و مساجدی همچون مسجد رباط، مسجد محله پاچنار (پامنار) و مسجد حکیم باشی در دوران قاجار بنا گشته‌اند.
حوزه‌های علمیه و مدارس علمی دینی
در زمان سلجوقیان مدارس علوم دینی شیعیان رونق داشتند. این مدارس بیشتر در شهرهای منطقه جبال مانند کاشان وجود داشت. بنابر گزارش کتاب النقض برخی از این مدارس در زمان سلجوقیان ساخته شده و اُمرای سلجوقی از ساخت مدارس شیعی ممانعت نمی‌کردند.[۸۳]
مدارس علمیه فراوانی در طول تاریخ در کاشان ساخته شده، که مدارس صفویه، مجدیه، شرفیه، عزیزیه و خواجه معین‌الدین از مدارسی است که در قرن ششم بنا نهاده شده‌اند.[۸۴] مدرسۀ مجدیه از آثار مجدالدین عبدالله فضل بن محمود کاشانی (درگذشته ۵۳۵ قمری) است. او پس از احداث این مدرسه، تولیت آن را به سید فضل‌الله راوندی سپرد و او در این مدرسه مشغول به تدریس شد.[۸۵]
همچنین مدرسه آقابزرگ در دوران قاجار طی چندین سال (۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) ساخته شد. ساخت این مدرسه در زمان محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سال‌های نخستین سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به پایان رسید.[۸۶]
مدرسه امام خمینی کاشان که قبلاً مدرسه سلطانی یا مدرسه شاه نام داشت، بزرگترین مدرسه علمیه کاشان است. ساخت این مدرسه در طی سال‌های ۱۲۲۱ تا ۱۲۲۹ق در دوران فتحعلی شاه قاجار توسط «میرزا ابوالقاسم اصفهانی» حاکم وقت کاشان (حسین خان صدر اعظم) ساخته شد، خود شاه برای افتتاح مدرسه به کاشان آمد و تولیت آن را به ملا احمد نراقی سپرد.[۸۷] این مدرسه به همراه مدرسه میانچال (مدرسه آیت‌الله یثربی)، مدرسه آیت‌الله مدنی، مدرسه آیت‌الله مصطفوی، مدرسه باب‌العلم (آیت‌الله اعتمادی) از حوزه‌های دایری است که در قرن ۱۵ هجری قمری در کاشان رونق دارد.[۸۸]
دانشمندان سرشناس دینی
دانشمندان و علمای بسیاری اهل کاشان بوده‌اند، که قطب‌الدین راوندی (درگذشته: ۵۷۳ق) محدث، مفسر، متکلم، فقیه و مورخ شیعه و از شاگردان طبرسی صاحب تفسیر مجمع البیان،[۸۹] سید فضل‌الله راوندی (درگذشته: ۵۷۰ق) محدث و ادیب شیعه،[۹۰] غیاث‌الدین جمشید کاشانی (۷۵۸_۸۰۸ش) ریاضیدان سرشناس و اخترشناس که در غرب به «الکاشی» معروف است،[۹۱] ملا فتح‌الله کاشانی (درگذشته: ۹۸۸ق) از مفسران و عالمان شیعه در دوره شاه طهماسب صفوی،[۹۲] محمدمحسن فیض کاشانی (۱۰۰۷_۱۰۹۱ق) ملقب به فیض کاشانی، فیلسوف، محدث، مفسر قرآن و فقیه[۹۳] محمدمهدی نراقی از علمای شیعه در قرن ۱۲ و ۱۳ هجری، نویسنده کتاب اخلاقی جامع السعادات[۹۴] و فرزند او، ملا احمد نراقی (۱۱۸۵–۱۲۴۵ق) فقیه و نویسنده کتاب اخلاقی معراج السعادة،[۹۵] محمد کاشانی معروف به آخوند کاشی (۱۲۴۹-۱۳۳۳ق) از مدرّسان و مروّجان فلسفۀ ملاصدرا در اصفهان[۹۶] و سید علی یثربی کاشانی (۱۳۱۱-۱۳۷۹ق) مجتهد و مدرّس حوزوی و از اساتید امام خمینی ازجملۀ این عالمان هستند.
شاعران و هنرمندان
کاشان شهر شعر و ادب و هنر نیز به‌شمار می‌رود، که به اسامی برخی از این شعرا و هنرمندان اشاره می‌گردد.
- ملاحسن کاشی از شاعران شیعی قرن هفتم هجری قمری.[۹۷]
- محتشم کاشانی (۹۰۵_۹۹۶ق) شاعر فارسی‌سرای در عهد صفوی.[۹۸]
- مُقبل کاشانی (درگذشته ۱۱۵۷ق) شاعر اشعار آیینی.[۹۹]
- کمال‌الملک (محمد غفاری) (۱۲۲۶_۱۳۱۹ش) نقاش عصر قاجار و پهلوی.[۱۰۰]
- سهراب سپهری (۱۳۰۷ ش_۱۳۵۹ش) شاعر، نویسنده و نقاش.[۱۰۱]
- علی انسانی (زادۀ:۱۳۲۶ش) شاعر و مداح اهل‌بیت(ع).[۱۰۲]
آیین‌ها و مراسم مذهبی
بسیاری از آیین‌های مذهبی متداول در ایران، (همچون نخل‌گردانی،[۱۰۳] مقتل‌خوانی،[۱۰۴] سحرخوانی،[۱۰۵] چهل منبر،[۱۰۶] دیدار سادات[۱۰۷] و ختم انعام)[۱۰۸] در شهر کاشان نیز تداول دارد. اما آیین قالیشویان مختص به کاشان است. گفته شده این آیین هر سال در دومین جمعه ماه مهر مصادف با سالروز شهادت امامزاده سلطان‌علی بن محمد باقر در مشهد اردهال کاشان برگزار می‌شود. در این آیین نمادین اهالی منطقه فین کاشان با چوب‌دستی‌هایی، قالیچه‌ای را در نهر آبی که در نزدیکی مکان دفن این امامزاده است، شست‌وشو می‌دهند.[۱۰۹]
کتاب‌شناسی
آثار فراوانی در مورد تاریخ کاشان و به‌خصوص تاریخ تشیع در کاشان تدوین شده که به برخی از آنها اشاره می‌شود.
- کتاب مرآة القاسان اثر عبدالرحیم ضرابی معروف به سهیل کاشانی، که با عنوان تاریخ کاشان منتشر شده است.
- کتاب کاشان در مسیر تشیع، نوشته مصطفی صادقی.
- کتاب تاریخ اجتماعی کاشان، نوشته حسن نراقی.
- کتاب نامه کاشان، نوشته افشین عاطفی.
- دانشنامۀ کاشان زیرنظر حسین محلوجی.
- مقاله «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، نوشته محبوبه توتونی مفرد.
- مقاله «کاشان در زمان ناصرالدین شاه و مشروطیت»، نوشته پرویز رجبی.
- همچنین رسول جعفریان در جای‌جای کتاب تاریخ تشیع در ایران، به تاریخ تشیع در کاشان اشاره کرده است.
پانویس
- ↑ توتونی مفرد، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، ص۲.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۰م، ج۴، ص۲۹۶؛ مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ الحلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ص۵۳.
- ↑ کربلایی، روضات الجنات، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۲؛ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۴.
- ↑ «۱۲۰ بقعه متبرکه در کاشان وجود دارد»، تسنیم.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۶.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۴۰۸ق، ص۵۸۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۱.
- ↑ ضرابی، تاریخ کاشان، ص۲۳۵.
- ↑ توتونی مفرد، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، ص۵.
- ↑ «انتشار شرح حال نمایندگان کاشان در ادوار مجلس ملی»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۳۱۵_۳۱۶.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۳۵.
- ↑ دینوری، اخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۱۲۸. پانویس
- ↑ توتونی مفرد، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، ص۴.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۶۵.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۴۵.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۳.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۳.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۵.
- ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۲۱۳.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۴۰۴.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۹_۶۴.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۶۹_۷۰.
- ↑ افندی، تحفه فیروزیه شجاعیه، جزوه، ص۵۹.
- ↑ سمعانی،الانساب، ۱۳۴۵۱ش،۱۳۸۲ق، ج۱۳، ص۲۸۴.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۲۰ق، ص۲۵۸ و۲۶۶.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۷۹.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۲۰ق، ص۳۷۳ و۳۸۴.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۲۲۹و ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ نجاشی، رجال النجاشی، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۹۷_۱۱۲.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۹.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۴.
- ↑ ناصر الشریعه، تاریخ قم، کتابفروشی اسلامیه، ص۷۴.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۵۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۰.
- ↑ المقدسی، احسن التقاسیم، ۱۴۱۱ق، ص۳۹۹.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ ایران اسلامی، ۱۳۷۸، دفتر دوم، ص۳۴۱.
- ↑ «حشویه»، دانشنامه جهان اسلام.
- ↑ ابن‌حوقل، صورة الارض، ۱۹۹۲م، ص۳۰۸.
- ↑ مقدسی، احسن التقاسیم، ۱۴۰۸ق، ص۵۸۴.
- ↑ نامعلوم، حدود العالم، ۱۳۶۲ش، ص۱۴۳.
- ↑ توتونی مفرد، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، ص۵.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۰م، ج۴، ص۲۹۶.
- ↑ راوندی، راحة الصدور و آیة السرور فی تاریخ آل سلجوق، شرکت سهامی چاپ، ص۳۹۴_۳۹۵.
- ↑ قزوینی، کتاب النقض، ۱۳۵۸ش، ص۵۷۷.
- ↑ صادقی، کاشان در مسیر تشیع، ۱۳۸۶ش، ص۱۳۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۴۷۱.
- ↑ کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ۱۳۶۸ش، ص۲۱۱_۲۱۳.
- ↑ قزوینی، کتاب النقض، ۱۳۵۸ش، ص۳۹۵.
- ↑ توتونی مفرد، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، ص۴.
- ↑ جوینی، تاریخ جهانگشای جوینی، ۱۳۲۹ق، ص۱۶۹.
- ↑ نراقی، تاریخ اجتماعی کاشان، ۱۳۴۵ش، ص۶۹_۷۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۷۲۱_۷۲۲.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۸.
- ↑ به نقل از مستوفی، نزهة القلوب، ۱۳۸۱ش، ص۱۸۷.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۸۳۸_۸۳۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۶.
- ↑ توتونی مفرد، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، ص۵.
- ↑ ضرابی، تاریخ کاشان، ص۲۳۵.
- ↑ دوانی، علی، مفاخر اسلام، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۴۲۲.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۳۶۳
- ↑ فیض کاشانی، رسالۀ شرح صدر، ۱۳۸۷ش، ص۶۱_۶۲.
- ↑ فیض کاشانی، مفاتیح الشرایع، ۱۴۰۱ق، ج۱، مقدمه، ص۱۸.
- ↑ رجبی، «کاشان در زمان ناصرالدین شاه و مشروطیت».
- ↑ «انتشار شرح حال نمایندگان کاشان در ادوار مجلس ملی»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
- ↑ مظاهری، «اندیشه سیاسی ملا عبدالرسول کاشانی».
- ↑ دهنوی، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت‌الله کاشانی، ۱۳۶۱ش، ج۲، ص۲۰۶.
- ↑ فلاحیان و حیدری، «وضعیت جامعۀ یهودیان کاشان در دوران پهلوی و ماجرای قتل دکتر برجیس».
- ↑ مرکز بررسی اسناد تاریخی، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۳۱۵_۳۱۶.
- ↑ دوانی، نهضت روحانیون ایران، ۱۳۹۴ش، ج۴، ص۱۳۱_۱۳۳.
- ↑ «بزرگداشت خاطرۀ ۱۵ خرداد سال ۴۲ هیئت قاسمی سرپله»، نشریه فرهنگی بیرق.
- ↑ «فریاد کویر، سالروز ترور ناموفق شاه توسط شهید رضا شمس‌‌آبادی»، دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه کاشان.
- ↑ «چرا کاشان به عنوان پایتخت نهج البلاغه ایران انتخاب شد؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۵_۲۱۶.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۱۶.
- ↑ مدرسی طباطبایی، قم نامه، ۱۳۶۴ش، ص۲۵۶.
- ↑ مرعشی نجفی، موسوعة العلامة المرعشی، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۸۶.
- ↑ مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ۱۳۴۹ش، ص۲۶۸_۲۶۹.
- ↑ بارانی و نادریان، «وضعیت فرهنگی شیعه امامیه در ایران عصر سلجوقی».
- ↑ سلطان‌زاده، تاریخ مدارس ایران، ۱۳۶۴ش، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
- ↑ قزوینی، کتاب النقض، ۱۳۵۸ش، ص۶۹.
- ↑ مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، ۱۳۴۹ش، ص۲۶۸_۲۶۹.
- ↑ «معرفی معماری مسجد و مدرسه امام خمینی کاشان»، معماری مارکت.
- ↑ «لیست حوزه‌های علمیه سراسر کشور»، منتظران مهدی.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۲۱ق، ج۷، ص۲۳۹.
- ↑ منتجب‌الدین، الفهرست، ۱۳۶۶ش، ص۹۶.
- ↑ «غیاث‌الدین جمشید کاشانی مردی از جنس آسمان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۳۴۵.
- ↑ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۱۸۰؛
- ↑ فاطمی، «لغزش ها در شرح حال ملا محمدمهدی نراقی»، ص۲۱۱.
- ↑ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۷ش، ص۱۶.
- ↑ کتابی، رجال اصفهان، ج۱، ص۴۰۱-۴۰۲.
- ↑ رستاخیز، سیدعباس، دیوان حسن کاشی، ۱۳۸۸ش، ص۲۰.
- ↑ محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ص۸۰۳.
- ↑ «مقبل کاشانی»، کاشان فردا.
- ↑ «زندگینامه کمال‌الملک»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
- ↑ مشایخی، صدای پای آب، کتاب آبان، ص۴۸.
- ↑ مجاهدی، کاروان شعر عاشورا، ۱۳۸۶ش، ص۵۴۹.
- ↑ خاکی، «ریخت‌شناسی آیین نخل‌گردانی»، ص۱۰.
- ↑ «آیین سنتیِ سوگواری و مقتل خوانی روز عاشورا با بیانات آیت الله یثربی در کاشان»، کاشان آنلاین
- ↑ «سنت شیرین سحرخوانی در ماه میهمانی خدا»، خبرگزاری فارس.
- ↑ مظاهری، فرهنگ سوگ شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۱۷۱.
- ↑ اخوان، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، ۱۳۷۳ش، ص۱۵۴–۱۵۵.
- ↑ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، ۱۳۹۸ش، ج۲، ص۴۵۳.
- ↑ آیین "قالیشویان مشهد اردهال" در کاشان، موزه مجازی میراث معنوی ایران.
یادداشت
منابع
- «۱۲۰ بقعه متبرکه در کاشان وجود دارد»، تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۵ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۷ فروردین ۱۴۰۴ش.
- «آیین سنتیِ سوگواری و مقتل خوانی روز عاشورا با بیانات آیت الله یثربی در کاشان»، کاشان آنلاین، تاریخ درج مطلب: ۹ شهریور ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
- ابن اعثم کوفی، احمد، الفتوح، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۱۱ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌حوقل، ابوالقاسم، صورة الارض، بیروت، دار مکتبة الحیاة، ۱۹۹۲م.
- اخوان، مرتضی، آداب و سنن اجتماعی فین کاشان، کاشان، نشر مرتضی اخوان، ۱۳۷۳ش.
- افندی، میرزا عبدالله، تحفۀ فیروزیۀ شجاعیه، جزوه، (گزارش رسول جعفریان به مناسبت بزرگداشت علامه مجلسی)
- افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۱ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
- «انتشار شرح حال نمایندگان کاشان در ادوار مجلس ملی»، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ تیر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
- بارانی، محمدرضا و هدایت نادریان، «وضعیت فرهنگی شیعه امامیه در ایران عصر سلجوقی»، سخن تاریخ، شماره ۱۵، زمستان ۱۳۹۰ش.
- «بزرگداشت خاطرۀ ۱۵ خرداد سال ۴۲ هیئت قاسمی سرپله»، نشریه فرهنگی بیرق، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ق.
- توتونی مفرد، محبوبه، «بررسی تاریخ تشیع کاشان از دیدگاه علما تا قرن دهم هجری»، آفاق علوم انسانی، شماره ۴، مرداد ۱۳۹۶ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ ایران اسلامی، تهران، مؤسسۀ دانش و اندیشۀ جوان، ۱۳۷۸ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ش.
- جوینی، عطاملک بن محمد، تاریخ جهانگشای جوینی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۲۹ق.
- «چرا کاشان به عنوان پایتخت نهج البلاغه ایران انتخاب شد؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۱ مهر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
- الحلی، علی بن یوسف، العدد القویه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- خاکی، محمد رضا / قائدی، سیاوش، «ریخت شناسی آیین نخل‌گردانی؛ نمایش نمادین جاودانگی اساطیر»، صحنه، شماره ۹۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش و بهار ۱۳۹۴ش.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۰ق.
- دوانی، علی، مفاخر اسلام، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- دهنوی، محمود، مجموعه‌ای از مکتوبات، سخنرانی‌ها و پیام‌های آیت‌الله کاشانی، تهران، انتشارات چاپخش، ۱۳۶۱ش.
- دینوری، احمد بن داود، اخبار الطوال، قم، افست نشر الرضی، ۱۳۶۸ش.
- رستاخیز، سید عباس، دیوان حسن کاشی، با مقدمه حسن عاطفی، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، تهران، ۱۳۸۸ش.
- رجبی، پرویز، «کاشان در زمان ناصرالدین شاه و مشروطیت»، گنجینه اسناد، شماره ۶۲، تابستان ۱۳۸۵ش.
- راوندی، محمد بن علی بن سلیمان، راحة الصدور و آیة السرور فی تاریخ آل سلجوق، تهران، شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران (افست)، بی‌تا.
- «زندگینامه کمال‌الملک»، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران از عهد باستان تا تأسیس دارالفنون، تهران، آگاه، ۱۳۶۴ش.
- «سنت شیرین سحرخوانی در ماه میهمانی خدا»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۳ فروردین ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
- صادقی، مصطفی، کاشان در مسیر تشیع، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۶ش.
- ضرابی، عبدالرحیم، معروف به سهیل کاشانی، تاریخ کاشان (مرآة القاسان)، به‌کوشش ایرج افشار، «فایل پی دی اف کتاب».
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۰ق.
- «غیاث‌الدین جمشید کاشانی مردی از جنس آسمان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- فاطمی، سید حسن، «لغزش‌ها در شرح حال ملا محمدمهدی نراقی»، فقه اهل بیت(ع)، شماره ۲۹، بهار ۱۳۸۱ش.
- «فریاد کویر، سالروز ترور ناموفق شاه توسط شهید رضا شمس‌‌آبادی»، دفتر نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه کاشان، تاریخ درج مطلب: ۲۲ فروردین ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- فلاحیان، علی و حسین حیدری، «وضعیت جامعۀ یهودیان کاشان در دوران پهلوی و ماجرای قتل دکتر برجیس»، کاشان شناسی، شماره ۱۱، اسفند ۱۳۹۲ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، رسالۀ شرح صدر، ضمیمه ده رسالۀ فیض کاشانی، اصفهان، مرکز تحقیقات علمی و دینی امیرالمؤمنین، ۱۳۸۷ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، مفاتیح الشرائع، تحقیق: سید مهدی رجائی، قم، مجمع الذخائر الاسلامیة، ۱۴۰۱ق.
- قزوینی، عبدالجلیل، کتاب النقض، تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- کربلایی، حافظ حسین، روضات الجنات و جنات الجنان، ترجمه محمد امین سلطان قرائی، تهران، ستوده، ۱۳۸۳ش.
- کتابی، سید محمدباقر، رجال اصفهان، در علم و عرفان و ادب و هنر، اصفهان، ۱۳۷۵ق.
- کیانی، محسن، تاریخ خانقاه در ایران، تهران، بی‌نا، ۱۳۶۸ش.
- «لیست حوزه‌های علمیه سراسر کشور»، منتظران مهدی، تاریخ بازدید: ۱۱ فروردین ۱۴۰۴ش.
- مجاهدی، محمدعلی. کاروان شعر عاشورا، قم، زمزم هدایت، ۱۳۸۶ش.
- محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۶ش.
- مدرسی طباطبایی، حسین، قم نامه (مجموعه مقالات و متون درباره قم)، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۶۴ش.
- مرعشی نجفی، سید شهاب‌الدین، موسوعة العلامة المرعشی، به‌کوشش محمد اسفندیاری و حسین تقی‌زاده، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۳۸۹ش.
- مرکز بررسی اسناد تاریخی، قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.
- مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دانشنامه فرهنگ مردم ایران، تهران، ۱۳۹۸ش.
- مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، قزوین، حدیث امروز، ۱۳۸۱ش.
- مشایخی، سوگل، صدای پای آب، تهران، کتاب آبان، بی‌تا.
- مشکوٰتی، نصرتالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹ش.
- مظاهری، علی‌اکبر، «اندیشه سیاسی ملا عبدالرسول کاشانی»، منتشر شده در سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۴ش.
- مظاهری، محسن، فرهنگ سوگ شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵َش.
- «معرفی معماری مسجد و مدرسه امام خمینی کاشان»، معماری مارکت، تاریخ بازدید: ۹ فروردین ۱۴۰۴ش.
- «مقبل کاشانی»، کاشان فردا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
- المقدسی، محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۱ق.
- منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله رازی، الفهرست، قم، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، ۱۳۶۶ش
- ناصر الشریعه، محمد حسین، تاریخ قم، تهران، کتابفروشی اسلامیه، بی‌تا.
- نراقی، احمد، معراج السعادة، قم، هجرت، ۱۳۷۷ش.
- نراقی، حسن، تاریخ اجتماعی کاشان، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ش.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۸ق.
- یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۰م.