تصدیق تلاوت

تصویر صدق الله بر یکی از درب‌های حرم امام حسین(ع)

تَصدیق تلاوت یا گفتن «صَدَقَ الله» در انتهای تلاوت قرآن یکی از آداب تلاوت قرآن است. این عبارت به‌معنای آن است که خداوند راست گفته است. به‌نظر برخی پژوهشگران، برای التزام به این کار، روایتِ معتبری وجود ندارد؛ اما از بابِ مطلوب‌بودن تصدیقِ کلامِ خدا، عمل پسندیده‌ای است.

قاریان شیعه در انتهای تلاوت خود، معمولاً عبارت «صدق الله العَلیُّ الْعَظیم» را به‌کار می‌برند؛ ولی بین قاریان اهل‌سنت، گفتن «صَدَقَ اللهُ العظیم» متداول است. تفاوت عبارتی که بین قاریان شیعه و سنی معمول است، ارتباطی با فتواهای فقهای شیعه و سنی ندارد. همچنین می‌گویند عبارت «العلی» در تصدیق متداول بین شیعیان یکی از صفات خداست که در قرآن آمده و اشاره‌ای به نام امام علی(ع) ندارد.

عبارت «صَدَقَ الله» در آیات ۹۵ آل‌عمران و ۲۲ احزاب و ۲۷ فتح و «العلی العَظیم» در دو سوره بقره و شوری آمده است. جایگزینی صفت «العلی العظیم» با دیگر صفات خداوند نظیر «العَظیم»، «السَمیع العَلیم» و «الرَحیم الغَفور» در تصدیق جایز است. انواع دیگری از تصدیق در روایات اهل بیت(ع) نیز وارد شده است.

معرفی و جایگاه

گفتن صَدَقَ اللهُ العَظیم یا صَدَقَ اللهُ العَلی العَظیم (به‌فارسی: راست گفت خداوند بلندمرتبه و بزرگ) و دیگر عبارات مشابه که با عبارت «تصدیق» شناخته می‌شود، یکی از آداب تلاوت قرآن است. این عبارت در پایان تلاوت قرآن بیان می‌شود و به این معناست که قاری تلاوتش را پایان داده است.

سید محمدحسین فضل‌الله، از عالمان شیعه لبنان، دربارهٔ معنای تصدیق گفته است که گفتن «صَدَق الله» در پایان تلاوت، به‌معنای شک در راستگویی سخن خداوند نیست، بلکه به‌معنای اقرار به راستگویی خداوند و تحقّق وعده‌های اوست.

صَدَقَ اللهُ العَظیم یا صَدَقَ اللهُ العَلیُّ العَظیم؟

امروزه میان قاریان شیعه، گفتن «صَدَقَ الله العَلی العَظیم» و در میان قاریان اهل‌سنت گفتن «صدق الله العظیم» متداول است. این اختلاف در نوع تصدیق، مبتنی بر آرای فقهی فقیهان شیعه یا سنی نیست و اختلافی فقهی محسوب نمی‌شود؛ بلکه چنین امری تنها در رویه‌ای بوده که در طول زمان تبدیل به ملاکی در تشخیص قاریان شیعه از سنی شده است.

همچنین گفته شده این اختلاف در نوع تصدیق، ارتباطی به امام علی(ع) نداشته و صفت «العَلی» در این عبارات، یکی از اوصاف خداوند بوده است. چنانچه به گزارش رواق الحجّاج، برخی قاریان سنی‌مذهبِ مصری نظیر حصّان، محمود رمضان، طوخی و بدر حسین هم گاهی تلاوت‌های خود را با عبارت صَدَقَ اللهُ العَلی العَظیم پایان داده‌اند.

عبارت «صدق الله» در آیات ۹۵ سوره آل‌عمران و ۲۲ احزاب و ۲۷ فتح آمده که در آن‌ها خداوند به پیامبر(ص) و دیگر مؤمنان توصیه کرده است تا کلامش را تصدق کنند. طبق گفتهٔ «قاموس قرآن» واژۀ «العلی» هشت بار و «عظیم» شش مرتبه به‌عنوان وصف خداوند در قرآن آمده است. همچنین این دو صفت در آیات ۲۵۵ سوره بقره و ۴ شوری در کنار یکدیگر آمده است.

برخی از فقیهان شیعه، همچون سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، گفتن تصدیق به شیوه متداول میان اهل‌سنت (صدق الله العظیم) را جایز دانسته و برخی گفتن آن به شیوه‌های دیگر را ممنوع اعلام کرده‌اند. تصدیق به روش‌ها و عبارات دیگر نیز جایز است. برای مثال، جایگزنی دو صفت «العلی العَظیم» با دیگر اوصاف خداوند در قرآن نظیر «العظیم»، «الْعَزِیزُ الْحَکیم»، «السَّمِیعُ الْعَلِیم»، «الْحَکیمُ الْخَبِیر»، «الْعَلِیمُ الْحَکیم»، «الْعَزِیزُ الرَّحِیم»، «الرَّحِیمُ الْغَفُور» جایز است.

فتوای فقیهان دربارهٔ تصدیق تلاوت

برخی از عالمان شیعه و سنی با ارائهٔ برخی روایات و آیات و همچنین استناد به قاعدهٔ تسامح در ادلهٔ سُنَن، عمل تصدیق را دارای استحباب شرعی دانسته‌اند. دراین‌باره دار الافتاء‌ المصریه گفته است: تصدیق، ذکر خداوند است، از طرفی خداوند در آیه ۴۱ سوره احزاب مؤمنان را به ذکر سفارش می‌کند. پس تصدیق مورد قبول خداوند است و استحباب دارد.

ولی برخی پژوهشگران شیعه با ارائهٔ مستندات قرآنی، روایی، تاریخی و فقهی و بررسی آن‌ها در نهایت، رأی به عدمِ استحبابِ شرعی تصدیق در پایان تلاوت قرآن، داده‌اند. آنها احادیثی را که سفارش به تصدیق کرده‌اند، محدود به آیات یا اعمال عبادی خاص دانسته و گفته‌اند این احادیث شامل همهٔ آیات و سوره‌ها نمی‌شود. برخی علمای اهل‌سنت نیز بر همین باورند. به‌ اعتقاد آن‌ها عمل تصدیق، تنها عملی پسندیده و از جمله آداب تلاوت قرآن است.

گروهی از عالمان سَلَفی گفتن تصدیق را به دلیل آنکه خداوند ما را از گفتن آن نهی نکرده است، جایز دانسته‌اند؛ در مقابل، برخی وهابیان و عالمان اهل‌سنت با این بیان که روایتی از پیامبر(ص) و دیگر صحابه در منابع حدیثی‌شان نیامده است، به بِدعت و حرام بودن تصدیق حتی با گفتن عبارت «صَدَقَ اللهُ العَظیم» حکم داده‌اند.

تصدیق در نماز

طبق فتوای برخی مراجع تقلید شیعه اگر کسی در نماز واجب، در پایان حمد یا سوره‌ «صَدَقَ الله» بگوید واجب است پس از نماز، سجدهٔ سهو به بیاورد. برخی هم گفته‌اند بنا به احتیاط واجب باید این کار را انجام دهد. طبق فتوای برخی، در صورتی که شخص عمداً آن را قرائت کند، نمازش باطل می‌شود.

پیشینهٔ عبارت تصدیق در روایات

در روایات و همچنین سخنان عالمان دینی، عباراتی توصیه شده است که در پایان تلاوت قرآن بیان شوند: برخی از این‌ها به شرح زیر است:

1. صَدَقَ الله العَلیُّ العَظیم: مجلسی در بحارالانوار روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که طبق آن، شخصی از وی در خصوص چگونگی شروع تلاوت قران و پایان آن می‌پرسد و پیامبر پاسخ می‌دهد: «ابتدای قرآن «بسمِ الله الرَّحمن الرَّحیم» و انتهای آن «صَدَقَ الله العَلی العَظیم» است.» آیت‌الله سیستانی از مراجع تقلید شیعه معتقد است گفتن تصدیق به این صورت بهتر است؛ زیرا دو صفت «علی» و «عظیم» در قرآن، در کنار یکدیگر بکار رفته‌اند. همچنین به کار بردن این دو با هم تعظیم بیشتر اسم خداوند است.
2. صَدَقَ اللهُ العَظیم: شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان پس از ذکر اعمال اُمّ داوود از امام صادق(ع) نقل می‌کند که به گفتن «صدق الله العظیم» پس از تلاوت سوره‌ها در اعمال ام‌داوود سفارش کرده است.
3. صَدَقَ اللهُ و رَسُولُه: طوسی در تهذیب‌الاحکام از امام صادق(ع) نقل می‌کند که او به کسانی که سورهٔ شمس را تلاوت می‌کردند، سفارش می‌کند آن را با عبارت: «صدق اللهُ و صَدَق رَسولُه» (به‌فارسی:‌ خداوند و پیامبرش راست گفتند) پایان دهند.
4. صَدَقَ اللهُ عزّوجل: به‌نقل از کلینی در کتاب کافی، امام سجاد(ع) بعد از تلاوت آیهٔ ابتدایی سورهٔ قدر، عبارت «صدق الله عَزَّوَجَلّ» (به‌فارسی:‌ راست گفت خداوند بلندمرتبه) را به‌عنوان تصدیق آن آیه تلاوت کرد.
5. صَدَق اللهُ العَلّی العَظیم و بَلَغ رسولُه الکریم اللّهم انفَعنا به و بارِک لنَا فیه و الحَمدُلله ربِّ العالَمین (به‌فارسی: راست گفت خداوند بلندمرتبه و بزرگ، خداوندا، به‌وسیلهٔ قرآن به ما منفعت برسان و آنچه در آن است را برای ما مبارک گردان و ستایش برای خدایی است که پروردگار جهانیان است): نراقی در جامع‌ُ السَّعادات این عبارت را برای پایان‌دادن به تلاوت قرآن آورده و آن را از آداب تلاوت قرآن برشمرده است.

جستارهای وابسته

• استعاذه