زیارتِ قبور به‌معنای حضور نزد قبور درگذشتگان، برای احترام و بزرگداشت آنان است. عالمان مسلمان به پیروی از آیات قرآن و احادیث، زیارت قبور، به ویژه قبور پیامبران و انسان‌های صالح را امری مشروع دانسته و برای آن فضیلت‌ها و فوایدی بیان کرده‌اند. البته در این میان، وهابیان زیارت قبور را حرام می‌دانند.
فقیهان مسلمانان، به‌جز وهابیان، اتفاق‌نظر دارند که زیارت قبور برای مردان مستحب است؛ اما درباره حکم زیارت قبور برای زنان اختلاف‌نظر وجود دارد. بیشتر عالمان امامیه به استحباب زیارت قبور برای زنان مانند مردان فتوا داده‌اند. همچنین مشهور میان عالمان اهل‌سنت این است که زیارت قبور برای زنان مکروه است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
زیارت قبور به‌معنای حاضرشدن نزد قبور درگذشتگان، به‌منظور احترام و بزرگداشت آنان است. در اصطلاح دینی هم به حضوریافتن نزد قبور پیامبران، امامان(ع) و امامزادگان و همچنین انسان‌های صالح گفته می‌شود که همراه با مناسک خاصی همچون احترام، توسل و تبرک به آنان صورت می‌گیرد.[۱] گفته می‌شود احترام به قبور درگذشتگان، به‌ویژه قبور بزرگان، سابقه‌ای طولانی دارد و مردم جهان از گذشته‌های بسیار دور اموات‌شان را گرامی می‌داشتند و به زیارت قبور آنان می‌رفتند.[۲] در فرهنگ اسلامی نیز به‌گفته جعفر سبحانی، زیارت قبر پیامبر(ص)، اهل‌بیت او و قبور مؤمنان از اصول فرهنگ اسلامی است.[۳]
از ضیاء‌الدین مقدسی، فقیه و مورخ حنبلی (درگذشت: ۶۶۳ق)، نقل شده که با استناد به برخی روایات تصریح کرده مسلمانان در همه مکان‌ها و زمان‌ها به زیارت قبور می‌رفته و برای مردگان‌شان قرآن می‌خوانده‌اند. او این سنت را اجماعی دانسته و گفته کسی آن را منکر نشده است.[۵] زیارت قبور و رفتن بر سر مزار اموات در روزهای پنجشنبه و جمعه از سنت‌هایی است که در برخی کشورهای اسلامی مانند ایران متعارف و مرسوم است. قرائت فاتحه و خواندن قرآن، شستن سنگ‌های قبور، روشن‌کردن شمع، گذاشتن گل بر روی قبور، توزیع خیرات و نذورات و اهدای ثواب آن به اموات و... از جمله آدابی است که برخی از مردم در زیارت قبور اموات خود انجام می‌دهند.[۶]
مشروعیت و آثار زیارت قبور
عالمان مسلمان به پیروی از آیات قرآن و احادیث، زیارت قبور، به‌ویژه قبور پیامبران و انسان‌های صالح را امری مشروع دانسته و برای آن فضیلت‌ها و فوایدی بیان کرده‌اند.[۷] یاد مرگ و آخرت،[۸] تقرب به خداوند،[۹] رقت و نرمی قلب‌ها،[۱۰] از جمله آثاری است که برای زیارت قبور برشمرده‌اند. همچنین گفته‌اند بر اثر زیارت قبور، زائر می‌تواند کوتاه‌بودن زندگی را به‌خاطر آورد و همین یادآوری ممکن است او را به مراعات موازین اخلاقی سوق دهد. افزون بر این، صاحبان قبور نیز از دعا و طلب مغفرتی که زائران در حق آنان می‌کنند، بهره‌مند می‌شوند.[۱۱]
در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که قبور مؤمنین و مؤمنات را زیارت کنید؛ چراکه آنان با شما انس می‌گیرند و اگر از آنان دور شوید، دچار وحشت می‌شوند.[۱۲] همچنین در روایت دیگری به نقل از وی آمده است که اموات خود را زیارت کنید که آنها با زیارت شما شاد می‌شوند و هرکدام از شما نزد قبور پدر و مادر خود، پس از دعاکردن برای آنان، حاجات خود را طلب کند.[۱۳]
ادله مشروعیت
عالمان مسلمان برای اثبات مشروعیت زیارت قبور، به‌ویژه زیارت قبور پیامبر(ص) و مؤمنان به ادله زیر استناد کرده‌اند:
- قرآن: آیه ۸۴ سوره توبه به ماجرای منع و نهی پیامبر(ص) از نمازگزاردن بر جنازه منافقان و دعا کردن برای آنها و ایستادن در کنار قبرهایشان اشاره دارد.[۱۴] بنا به نظر مفسران، این نهی از نمازگزاردن بر جنازه منافقان و ایستادن در کنار قبر آنان دلالت می‌کند که ایستادن کنار قبر و دعاخواندن عبادتی مشروع است؛ وگرنه خداوند تنها از انجام آن در کنار قبر منافقان نهی نمی‌کرد.[۱۵]
- سنت پیامبر(ص): زیارت قبور از همان صدر اسلام عملی مشروع و رایج بوده است. به‌گزارش ابن‌شَبَّه در کتاب تاریخُ المدینةِ الْمُنَوَّره، پیامبر(ص) زمانی که از فتح مکه به‌سمت مدینه بازمی‌گشت، به زیارت قبر مادرش آمنه رفت و گفت: «این قبر مادر من است، از خداوند زیارت او را خواسته بودم و او اجازه این کار را به من داد.»[۱۶] همچنین نقل شده که وی به زیارت قبور شهدای جنگ اُحُد[۱۷] و زیارت قبور مؤمنان به قبرستان بقیع می‌رفت.[۱۸]
- سیره امامان معصوم(ع): در منابع تاریخی گزارش‌های فراوانی از سیره عملی امامان(ع) در زیارت قبور نقل شده است.[۱۹] برای نمونه نقل شده است که حضرت زهرا(س) هر جمعه به زیارت قبر حمزة بن عبدالمطلب می‌رفت و در آنجا نماز می‌خواند و گریه می‌کرد.[۲۰] به نقل از امام باقر(ع)، امام حسین(ع) هر شب جمعه به زیارت قبر امام حسن(ع) می‌رفت.[۲۱] در روایتی از امام رضا(ع) نیز نقل شده است که امام سجاد(ع) به زیارت قبر امام علی(ع) می‌رفت، کنار قبر می‌ایستاد، گریه می‌کرد و سلام می‌داد.[۲۲] همچنین در منابع روایی شیعه، احادیث فراوانی در فضیلت و استحباب زیارت قبور پیامبر(ص)، امامان شیعه(ع) و قبور مؤمنان وارد شده است.[۲۳]
- عمل صحابه و تابعین: در منابع تاریخی و روایی، گزارش‌هایی از زیارت قبور توسط برخی صحابه و تابعین نقل شده است که بر جواز زیارت قبور نزد آنان حکایت دارد.[۲۴]
- اجماع عالمان: مشروعیت زیارت قبر پیامبر(ص) و قبور مؤمنان و صالحان همچنین مورد اجماع عالمان مسلمان است.[۲۵] قاضی عیاض (درگذشت: ۵۴۴ق)، عالم و فقیه مالکی، در کتابی با عنوان اَلشِّفاء بتعریفِ حقوقِ المصطفی، گفته است زیارت قبر پیامبر(ص) از فضایل و سنت‌های اسلامی است که همه مسلمانان بر مشروعیت آن اجماع کرده‌اند.[۲۶]
- سیره مسلمانان: سیره مسلمانان از همان زمان پیامبر(ص) بر این بود که به زیارت قبور مؤمنان می‌رفتند و برای آنان دعا می‌کردند.[۲۷] ابوبکر کاشانی، از فقیهان اهل‌سنت در قرن ششم، با استناد به این حدیثپیامبر(ص)، «نَهَيْتُكُمْ عَنْ زِيَارَةِ الْقُبورِ فَزُوروهَا؛ پیش از این شما را از زیارت قبور نهی کرده بودم، اما حالا زیارت کنید»،[۲۸] گفته است پس از آن‌که پیامبر(ص) به زیارت قبور اذن داد، مسلمانان آن را مشروع دانستند و از همان زمان تا به امروز به آن اهتمام داشته‌اند.[۲۹]
آداب زیارت قبور
عالمان مسلمان، با نظر به سنت پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع)، برای زیارت قبور، آداب و مستحباتی بیان کرده‌اند که برخی از آنها به‌شرح زیر است:
- رفتن به زیارت قبور در روز پنجشنبه، به‌ویژه در غروب آن روز؛[۳۱]
- گذاشتن دست بر روی قبر و رو به قبله بودن؛[۳۲]
- خواندن هفت مرتبه سوره قدر؛[۳۳]
- خواندن آیت‌الکرسی و سه مرتبه سوره توحید؛[۳۴]
- خواندن فاتحه و مُعَوَّذَتَین؛[۳۵]
- ریختن و پاشیدن آب بر روی قبر؛[۳۶]
- دعا و طلب رحمت برای صاحب قبر.[۳۷]
زیارت قبور برای زنان
در جواز و استحباب زیارت قبور برای مردان، بین عالمان مسلمان اختلافی نیست؛ ولی مشروعیت و جواز شرعی آن برای زنان، محل اختلاف است:
- دیدگاه امامیه: زیارت قبور برای زنان، نزد فقهای امامیه مستحب است و صاحبْ‌حدائق برای آن ادعای اجماع کرده است.[۳۸] البته محقق حلی در کتاب المعتبر و علامه حلی در منتهی المطلب گفته‌اند مکروه است.[۳۹] شهید اول در کتاب ذکری الشّیعه با اشاره به دیدگاه محقق حلی گفته است قول به کراهت زیارت قبور برای زنان به این دلیل است که ممکن است با پوشیدگی و محفوظ‌بودن‌شان از دید نامحرم، منافات داشته باشد؛ اما اگر با این منافاتی نداشته باشد، برای زنان نیز همچون مردان جایز و مستحب است.[۴۰]
- دیدگاه اهل‌سنت: به‌گفته تقی‌الدین سُبکی در کتاب شِفاءُالسِّقام و به‌نقل از کتاب «الموسوعة الفقهیة الکویتیة»، موسوعه‌ای در فقه اهل‌سنت، نظر مشهور نزد فقهای اهل‌سنت این است که زیارت قبور برای زنان مکروه است.[۴۱] برخی نیز آن را برای زنان همچون مردان، مستحب دانسته‌اند.[۴۲]
- دیدگاه وهابیان: محمد بن عبدالوهاب و به‌پیروی از او وهابیان با استناد به روایت «لَعَنَ اللَّهُ زَوَّارَاتِ الْقُبُورِ؛ خداوند زنان زیارت‌کننده قبرها را لعنت کند»،[۴۳] به حرمت زیارت قبور برای زنان نظر داده‌اند.[۴۴] برخی از آنان لفظ «لعن» در روایت را نشانه حرمت و حتی گناه کبیره بودن فعل، یعنی زیارت قبور برای زنان دانسته‌اند.[۴۵] البته این دیدگاه از سوی عالمان مسلمان نقد شده است. برخی همچون تِرمِذی و حاکم نیشابوری، از محدثان اهل سنت، گفته‌اند این حدیث مربوط به زمانی است که پیامبر(ص) از زیارت قبور نهی کرده بود؛ ولی بعداً این حکم نسخ شد و به زنان نیز اجازه زیارت قبور داده شد.[۴۶] برخی دیگر بر این نظرند که روایت ناظر به مواردی است که زیارت قبور منجر به گناه و کار حرامی بشود.[۴۷] برخی از قُرطُبی (درگذشت: ۶۷۱ق)، فقیه و مفسر مالکی، چنین نقل کرده‌اند که کلمه «زَوَّارَات» در روایت برای مبالغه است و منظور زنانی هستند که زیاد به زیارت قبور می‌روند و لذا لعن موجود در روایت شامل همه زنان نمی‌شود.[۴۸] بنا به فتوای صادرشده از «دار الإفتاء مصر»، زیارت قبور، هم برای زنان و هم مردان مستحب است و روایت ناظر به مواردی است که زیارت زنان موجب تازه‌شدن حزن و گریه و زاری آنان شود.[۴۹]
مخالفت ابن‌تیمیه و وهابیون با زیارت قبور
ابن‌تیمیه و وهابیان با استناد به حدیث شَدُّ رِحال، بار سفر بستن به قصد زیارت قبور، حتی زیارت قبر پیامبر(ص) را حرام دانسته و آن را بدعت و عملی شرک‌آمیز پنداشته‌اند.[۵۰] از نظر آنان، برپایه این حدیث، بار سفر بستن فقط برای رفتن به زیارت مساجد سه‌گانه، مسجدالحرام، مسجدالاقصی و مسجدالنبی، جایز است.[۵۱]
عالمان مسلمان این دیدگاه را نقد کرده‌اند. بیشتر عالمان اهل‌سنت همچون نووی[۵۲] ابن‌حجر عَسقلانی،[۵۳] غزالی،[۵۴] ملا علی قاری حنفی،[۵۵] شمس‌الدین ذهبی،[۵۶] جصاص،[۵۷] ابن‌عابدین فقیه حنفی،[۵۸] زرقانی فقیه مالکی،[۵۹] ابن‌قدامه حنبلی[۶۰] و برخی دیگر بر این باورند که حدیث شَدُّ رِحال که ابن‌تیمیه برای نامشروع‌بودن زیارت به آن استناد کرده،[۶۱] در مقام نهی از زیارت قبور، به‌ویژه قبر پیامبر(ص) نیست؛ بلکه در مقام بیان فضیلت مساجد سه‌گانه است.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کیانی فرید، «زیارت»، ص۸۴۷.
- ↑ مکارم شیرازی، شیعه پاسخ می‌گوید، ۱۴۲۸ق، ص۸۹.
- ↑ سبحانی، منشور عقاید امامیه، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۴.
- ↑ «آخرین پنجشنبه سال ۹۹ - آرامستان اراک»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۷۵.
- ↑ «یاد از دست رفتگان؛ رسم ارزشمند ایرانیان/ برخی اعتقادات پنجشنبه آخر سال»، سایت خبرگزاری مهر.
- ↑ سبحانی، آیین وهابیت، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۲.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی، ج۲، ص۶۷۱؛ الدارقطنی، سنن الدارقطنی، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۴۶۷.
- ↑ سید بن طاووس، فرحة الغری، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۴-۱۰۵؛ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۱۲۰-۱۲۱.
- ↑ متقی هندی، کنز الاعمال، ۱۴۰۱ق، ج۱۵، ص۶۴۶.
- ↑ آبرهامف، «توجیه فلسفی فخرالدین رازی از زیارت قبور»، ص۸۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۲۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۳۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۹، ص۳۶۰؛ سوره توبه، آیه ۸۴.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۱۰۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۹، ص۳۶۰.
- ↑ ابن‌شبه، تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۱۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۷۸.
- ↑ فرمانیان، صداقت، «زیارت قبور و دلایل عالمان شیعه بر مشروعیت آن»، ص۱۵۱.
- ↑ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۳۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۴۰۸.
- ↑ ابن‌قولویه، کامل الزیارات، مکتبة الصدوق، ص۳۶-۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۷۹؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۳۱۹-۶۰۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مالک بن انس، الموطأ، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۶۶؛ صنعانی، مصنف، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰-۵۷۶؛ تقی‌الدین سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۱۶۶-۱۶۸؛ مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۶، ص۲۸۳.
- ↑ تقی‌الدین سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۱۸۴؛ مبارکفوری، تحفة الاحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۲۷۵.
- ↑ عیاض، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، نشر مشعر، ص۲۱.
- ↑ مسلم، صحیح مسلم، دار إحیاء التراث العربی، ج۲، ص۶۷۲.
- ↑ کاشانی، بدائع الصنائع، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۲۰.
- ↑ «عکس تابلوی مزار شهدا و گلزار شهدای استان خوزستان»، قاب عشق.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۲۱.
- ↑ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۲۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۱۹-۳۲۲.
- ↑ شهید اول، المزار، ۱۴۱۰ق، ص۲۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۲۲.
- ↑ ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، دار المعرفة، ج۱، ص۲۶۴.
- ↑ ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، دار المعرفة، ج۱، ص۲۶۴.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳۲۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۱۶-۳۱۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۲۳.
- ↑ بحرانی، حدائق الناضرة، مؤسسة النشر الاسلامی، ج۴، ص۱۶۹.
- ↑ محقق حلی، المعتبر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۳۹؛ علامه حلی، منتهی المطلب، ۱۴۱۲ق، ج۷، ص۴۳۰.
- ↑ شهید اول، ذکری الشیعه، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۶۳.
- ↑ تقی‌الدین سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۱۸۶؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقیهة الکویتیة، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، ج۲۴، ص۸۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شرنبلالی، مراقی الفلاح، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۸-۲۲۹.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۳، ص۳۶۲.
- ↑ عبدالوهاب، التوحید، جامعة الامام محمد بن سعود، ص۶۵؛ ابن‌باز، فتاوى نور على الدرب، مؤسسة الشیخ بن باز الخیریة، ص۲۴۲.
- ↑ ابن‌باز، فتاوى نور على الدرب، مؤسسة الشیخ بن باز الخیریة، ص۲۴۲؛ ابن‌عثیمین، القول المفید، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۳۹۵ق، ج۳، ص۳۶۲؛ حاکم نیشابوری، مستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵۲۹-۵۳۰.
- ↑ مبارکفوری، تحفة الأحوذی، ۱۴۱۰ق، ج۴، ص۱۳۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۱۴۹؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۱۳۴.
- ↑ «حكم زيارة النساء للقبور»، سایت دار الإفتاء المصریة.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۰؛ ابن‌باز، فتاوى نور على الدرب، مؤسسة الشیخ بن باز الخیریة، ص ۲۴۳.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۰؛ ابن‌باز، فتاوى نور على الدرب، مؤسسة الشیخ بن باز الخیریة، ص ۲۴۳.
- ↑ نووی، صحیح مسلم مع شرح الامام النووی، ۱۳۹۲ق، ج۹، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۶۵.
- ↑ غزالی، إحیاء علوم الدین، دار المعرفة، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ هروی القاری، مرقات المفاتیح، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۵۸۹.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۹، ص۳۶۸.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۳۰۰ق، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ ابن‌عابدین، رد المختار، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۲۷.
- ↑ زرقانی، شرح الزرقانی، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۳۹۶-۳۹۷.
- ↑ ابن‌قدامه، المغنی، ۱۳۸۸ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۰.
منابع
- «آخرین پنجشنبه سال ۹۹ - آرامستان اراک»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۳ش.
- آبراهامف، بنیامین، عروج‌نیا، پروانه، «توجیه فلسفی فخرالدین رازی از زیارت قبور»، در فصلنامه معارف، اسفند ۱۳۸۰ش، شماره ۵۴.
- ابن ابی یعلی، محمد بن محمد، طبقات الحنابلة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری شرح صحیح البخاری، بیروت، دارالمعرفة، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌باز، عبدالعزیز، فتاوی نور علی الدرب، بی‌جا، مؤسسة الشیخ بن باز الخیریة، بی‌تا.
- ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، عربستان، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌شبه، ابوزید عمر، تاریخ المدینة المنورة، قم، انتشارات دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌عابدین، محمدامین بن عمر، رد المختار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۲ق.
- ابن‌عثیمین، محمد بن صالح، القول المفید، ریاض، دار العاصمة، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌قدامه، عبدالله بن احمد، المغنی، قاهره، مكتبة القاهرة، ۱۳۸۸ق.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح بهراد جعفری، قم، مطبعة الصدوق، بی‌تا.
- الدارقطنی، أبو الحسن علی بن عمر، سنن الدارقطنی، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۴ق.
- بحرانی، یوسف، حدائق الناضرة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، بی‌تا.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، مصر، شرکة مکتبة ومطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
- جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقیهة الکویتیة، کویت، وزارة الاوقاف و الشئون الاسلامیة، بی‌تا.
- حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۱ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۶ق.
- «حکم زیارة النساء للقبور»، سایت دار الإفتاء المصریة، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۳ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۷ش.
- زرقانی، محمد بن عبدالباقی، شرح الزرقانی على موطأ الإمام مالک، قاهره، مكتبة الثقافة الدینیة، ۱۴۲۴ق.
- سبحانی، جعفر، آیین وهابیت، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۸۶ش.
- سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۳۷۶ش.
- سبکی، تقی‌الدین علی بن عبدالکافی، شفاء السقام فی زیارة خیر الأنام، تحقیق سید محمدرضا جلالی، قم، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۴۱۹ق.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
- سید بن طاووس، سید عبدالکریم، فرحة الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی(ع)، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شرنبلالی، حسن بن عمار، مراقی الفلاح، بی‌جا، المکتبة العصریة، ۱۴۲۵ق.
- شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، مصر، دارالحدیث، ۱۴۱۳ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، المزار، قم، تصحیح محمدباقر موحد ابطحی، مدرسه امام مهدی(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، ذکری الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۹ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۴ش.
- صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنف، هند، المجلس العلمی، ۱۴۰۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۶۳ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- «عکس تابلوی مزار شهدا و گلزار شهدای استان خوزستان»، قاب عشق، تاریخ بازدید: ۱۸ تیر ۱۴۰۳ش.
- علامه حلی، یوسف بن حسن، منتهی المطلب، مشهد، مجمع البحوث الإسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- عیاض، عیاض بن موسی، الشفاء بتعریف حقوق المصطفی، عمان، دار الفیحاء، ۱۴۰۷ق.
- غزالی، ابوحامد، إحیاء علوم الدین، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- کاشانی، علاء الدین ابی بکر بن مسعود، بدائع الصنائع، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۴ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- کیانی فرید، مریم، «زیارت»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- فرمانیان، مهدی، صداقت، مجتبی، «زیارت قبور و دلایل عالمان شیعه بر مشروعیت آن»، در مجله شیعه‌شناسی، بهار ۱۳۹۲ش، شماره ۴۱.
- مالک بن انس، الموطأ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۶ق.
- مبارکفوری، محمد عبدالرحمن بن عبدالرحیم، تحفة الاحوذی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین، کنز الاعمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ق.
- محقق حلی، شیخ نجم‌الدین جعفر بن الحسن، المعتبر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- محمد بن عبدالوهاب، التوحید، ریاض، جامعة الامام محمد بن سعود، بی‌تا.
- مرتضی عاملی، سیدجعفر، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۴۲۶ق.
- مسلم، مسلم بن حجاج نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، شیعه پاسخ می‌گوید، قم، مدرسه الامام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- نووی، یحیی بن شرف، صحیح مسلم مع شرح الامام النووی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۲ق.
- هروی قاری، علی بن محمد، مرقات المفاتیح، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۲ق.
- «یاد از دست رفتگان؛ رسم ارزشمند ایرانیان/ برخی اعتقادات پنجشنبه آخر سال»، سایت خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۵ اسفند ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ خرداد ۱۴۰۳ش.