مصباح المتهجد (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ طوسی |
| تاریخ نگارش | حدود ۴۱۰ق |
| موضوع | دعاها و زیارتها و اعمال مستحبی سال |
| زبان | عربی |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/10267 |
مِصْباحُ الْمُتَهَجِّد و سِلاحُ الْمُتَعَبّد یا المِصباحُ الکَبیر کتابی عربی مشتمل بر دعا و زیارت و اعمال و آداب مستحب روزها و ماههای سال، تألیف شیخ طوسی، (متوفای ۴۶۰ق) است. این کتاب مورد توجه علما و شیعیان بوده است. در این کتاب، بعضی از احکام فقهی نیز در ضمن برخی دعاها بیان شده است.
درباره مؤلف
محمد بن حسن بن علی بن حسن (۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ الطائفه (به معنای بزرگ قوم/بزرگ شیعیان) و شیخ طوسی، مؤلف دو کتاب التهذیب و الاستبصار از کتاب‌های چهارگانه حدیثی شیعه و از بزرگ‌ترین محدثان و فقهای شیعه به شمار می‌آید. او در علم کلام و تفسیر قرآن تألیفات قابل توجهی دارد. وی در ۲۳ سالگی از خراسان به عراق آمد و از بزرگان علمی آنجا از جمله شیخ مفید و سید مرتضی بهره برد.
تاریخ نگارش
هنگامی که شیخ طوسی در سال ۴۰۸ق به بغداد وارد شد، با استفاده از کتابخانه شاپور، که بعدها در آتش سوخت و همچنین با استفاده از کتابخانه استاد خود، سید مرتضی، به جمع‌آوری روایات اصول معتبره شیعه و کتاب‌هایی که به دست یاران ائمه(ع) نگاشته شده بود، مشغول گردید. در آن دوره، منابع و کتاب‌هایی در دست بوده که امروزه نیست و شیخ طوسی در کتاب‌های خود به آنها اشاره دارد. وی کتاب تهذیب الأحکام، استبصار و «مصباح المتهجد» را در همان زمان نگاشته است.[۱]
شیوه نگارش
شیخ طوسی در این کتاب دعاها و عبادات مستحب در ایام سال را ذکر کرده است. او همچنین بخشی از احکام فقهی مربوط به عبادات را نیز در کتاب خود آورده است. این کتاب شامل عنوان‌های فراوانی مانند طهارت، نماز شب، اعمال روز جمعه، دعاهای هفته و دعاهای ماه رمضان است.
بخشهای کتاب
- طهارت؛ که انواع و کیفیت طهارت و احکام فقهی آن را در ۹ فصل بیان کرده است.
- کتاب الصلاة که در آن به شرایط، انواع کلی، اقسام جزئی، احکام و آداب نماز در ۴ فصل و ۱۲ عنوان کلی پرداخته است.
- دعاهای هفتگی که در آن دعاهای مربوط به شب و روزهای هفته را ذکر کرده است.
- اعمال ماههای قمری که هر یک از آنها را در یک تا دوازده فصل آورده است.[۲]
شیخ طوسی در نخستین فصل کتاب عبادات را به سه قسم تقسیم کرده است: عباداتی که اختصاص به بدن دارند مانند: نماز و روزه، عباداتی که مختص اموال هستند مانند: زکات و دیگر حقوق مرتبط با اموال، عباداتی که به بدن و مال هر دو تعلق می‌گیرند مانند: حج و جهاد. وی همچنین در تقسیم بندی دیگر عبادات را این گونه تقسیم کرده است: عباداتی که در هر روز تکرار می‌شوند مانند: نمازهای پنجگانه، عباداتی که در سال یک بار انجام می‌شوند مانند: روزه و زکات، عبادتی که در عمر یک بار واجب است که تنها حج است. شیخ طوسی در ادامه جهاد را فقط با حضور امام(ع) و تحقق شرایطش و صلاحدید او واجب دانسته است. [۳] فصل پایانی کتاب اختصاص به مسائل زکات دارد و بخش نهایی‌اش درباره زکات مستحب است مانند زکات شمش طلا و ظرف‌های ساخته شده از طلا و نقره.[۴]شیخ طوسی برای اطلاع بیشتر در باره فروع زکات به کتاب‌های نهایه، مبسوط و جُمل(الجمل والعقود فی العبادات) ارجاع داده است. [۵]
ارزش و اعتبار
این اثر از منابع اولیه کتاب‌های دعا و زیارت است و تالیفاتی مانند عدة الداعی ابن فهد حلی، مصباح کفعمی، إقبال الأعمال سید بن طاووس و مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی همگی از این کتاب بهره برده‌اند.
برخی از علمای بزرگ شیعه نیز آن را خلاصه، ترجمه و شرح کرده و تألیفات فراوانی در مورد آن نگاشته‌اند.[۶]
پژوهش‌های پیرامون کتاب
تکمیل کتاب
سید بن طاووس در سال ۶۳۵ قمری پنج کتاب در تکمیل کتاب مصباح المتهجد نگاشته است:
- فلاح السائل در اعمال شبانه‌روز
- زهرة الربیع در اعمال هفته
- الدروع الواقیة در اعمال ماه‌ها
- اقبال الاعمال در اعمال سال
- أسرار الصلاة.[۷]
تلخیص
با توجه به استقبال فراوان از این کتاب، شیخ طوسی خود تصمیم به خلاصه کردن این اثر گرفت تا بهتر مورد استفاده عموم قرار گیرد و نام آن را «مصباح المتهجد صغیر» نهاد.[۸]
علمای دیگری نیز کتاب را خلاصه کرده‌اند از جمله:
- سلیمان بن حسن صهرشتی با نام «قبس الإصباح فی تلخیص المصباح».[۹]
- علامه حلی به درخواست محمد بن محمد قوهدی کتاب «مصباح المتهجد» را خلاصه کرده و نام آن را «منهاج الصلاح فی اختصار المصباح» گذارده است. وی در پایان آن باب حادی عشر را آورده که یک دوره اصول عقاید است.[۱۰]
- سید علی بن حسین باقی قرشی مشهور به ابن باقی با نام «اختیار المصباح».[۱۱]
- «ضیاء الثقلین» که میرزا حاتم بن نظام الملک آن را تألیف نموده است.[۱۲]
- «مختصر المصباح» نوشته سید عبدالله شبر.[۱۳]
ترجمه
برخی نیز به ترجمه این کتاب به زبان فارسی پرداخته‌اند: مانند:
- ترجمه‌ای متعلق به سال ۱۰۸۶ق از مترجمی ناشناخته.[۱۴]
- سید علی امامی اصفهانی معاصر با صاحب ریاض العلماء.
- شیخ عباس قمی؛ وی کتاب مصباح المتهجد را در سال ۱۳۳۱ق به فارسی ترجمه کرده است. این کتاب در حاشیه کتاب مصباح به چاپ رسیده است.[۱۵]
شرح
عالمانی نیز کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی را شرح کرده‌اند: مانند:
- شرح فاضل مقداد سیوری
- دو شرح مفصل و مختصر از شیخ خضر رازی نجفی شاگرد شریف جرجانی یکی با نام «جامع الدرر» و دیگری با نام «مفتاح الغرر»
- شرح ابن ابی‌جمهور احسایی با عنوان «معین الفکر»
- شرح علی بن عبدالکریم نیلی با نام «ایضاح المصباح»
- شرح سید علی حسینی نجفی
- شرح عبدالوحید بن نعمت‌الله استرآبادی شاگرد شیخ بهایی با نام فتح الباب
- شرح حاج میرزا علی تبریزی.[۱۶] [۱۷]
نسخه‌های کتاب
این کتاب دارای نسخه‌های متعددی است:
- نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی که تاریخ نگارش آن به چهل سال بعد از وفات شیخ طوسی برمی‌گردد، یعنی سال ۵۰۲ق.
- نسخه عنایت‌الله بن اشرف حسینی (تاریخ کتابت: ۱۰۳۹ق).
- نسخه‌ای به‌قلم محمدهاشم بن شاه محمود (تاریخ تحریر: ۱۰۷۵ق).
- نسخه‌ای در کتابخانه شیخ اسماعیل انصاری که تاریخ نگارش آن ۱۰۸۲ق است.
- نسخه‌ای به‌خط محمدباقر بن محمدمهدی مشهدی در تاریخ ۱۱۰۹ق.
- نسخه‌ای به تاریخ ۱۱۱۶ق.
- نسخه‌ای چاپ شده که متعلق به شیخ عباس قمی، صاحب مفاتیح الجنان است.[۱۸][۱۹]
چاپ
این کتاب بارها در کشورهای مختلف به چاپ رسیده است. در یکی از چاپ‌ها (مؤسسه فقه شیعه)، علی اصغر مروارید و ابوذر بیدار، آن را تصحیح و تحقیق کرده و برای آن مقدمه‌ای آورده‌اند.[۲۰]
پانویس
- ↑ معرفی کتاب «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ ق، فهرست کتاب.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۵.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۸۵۸.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۸۵۸.
- ↑ معرفی کتاب «مصباح المتهجّد»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۱۱۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱۷، ص۳۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۳، ص۱۶۴.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۸، ص۱۹۰.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱۵، ص۱۲۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۲۱، ص۱۱۸.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۴، ص۱۳۷.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۳.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱۴، ص۶۸.
- ↑ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ ق، ص۸۶۲.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۲.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۳۱.
منابع
پیوند به بیرون