قواعد الاحکام (کتاب)

قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام

اطلاعات کتاب
نویسنده	علامه حلی (درگذشت ۷۲۶ق)
موضوع	فقه
سبک	مسئله محور
زبان	عربی
تعداد جلد	۳جلد
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
محل نشر	قم
تاریخ نشر	۱۴۱۳ق
ترجمه فارسی
نام کتاب	ترجمه فارسی قواعد الاحکام
مترجم	محمد بن ابی‌عبدالله -مشهور- به حاجی (۷۳۲ق)
مشخصات نشر	نسخه خطی مدرسه خیراتخان مشهد

قَواعدُ الاَحکام فی مَعرفَةِ الحَلالِ وَ الحَرام مشهور به قواعد الاحکام کتابی به زبانی عربی و تألیف علامه حلی (درگذشت ۷۲۶ق) است که در زمینه فقه فتوایی به رشته تحریر درآمده است. مسئله محور بودن، دقت در دسته‌بندی مسائل شرعی، بیان ساده و روان، توجه نمودن به تمام ابواب فقه از جمله خصوصیات این کتاب به شمار می‌آید.

قواعدالاحکام به تقاضای فخر المحققین (درگذشت ۷۷۱ق) فرزند علامه حلی نگاشته شد. در پایان کتاب نیز وصیتی از مؤلف برای فرزندش وجود دارد. این کتاب در حکومت صفویه مبنای قانون اداره کشور بوده است. شرح‌ها و حاشیه‌های متعددی بر این کتاب نگاشته شده است. همچنین داشتن یک دوره کامل ترجمه فارسی از جمله خصوصیات این کتاب به شمار می‌رود.

معرفی اجمالی و اهمیت

قواعد الاحکام فی مَعرفة الحَلال و الحرام معروف به قواعد الاحکام از کتاب‌های فقه فتوایی شیعه است، که تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات را در خود جای داده است. این کتاب به گفته آقابزرگ تهرانی از باارزش‌ترین کتب فقهی بعد از کتاب شرائع الاسلام اثر محقق حلی (درگذشت ۶۷۶ق) به شمار می‌رود. علامه حلی این کتاب را در مدت ده سال تألیف کرد و آن را محور تدریس خود در حوزه علمیه بغداد قرار داد. قواعد الاحکام در ادوار مختلف مورد توجه علما و بزرگان حوزه‌های علمیه بوده است. محقق کرکی این کتاب را در تألیف و نحوه نگارش کتابی بی‌بدیل دانسته است. همچنین به نقل منابع تاریخی، قواعد الاحکام توسط شاه اسماعیل به‌عنوان قانون حل و فصل مسائل حکومتی و دینی در عصر صفویه برگزیده شده است.

کتاب قواعد الاحکام از کتب معتبر و معروف فقهی امامیه است که یک دوره فقه کامل از طهارت تا دیات است.

مؤلف

مقاله‌های اصلی: علامه حلی و فهرست آثار علامه حلی

ابی‌منصور حسن بن یوسف بن مطهر معروف به علامه حلی از علماء قرن هشتم قمری به شمار می‌رود که به اذعان بسیاری از علما در معقول و منقول صاحب نظر بوده و آثار علمی متعددی از خود به جای گذاشته است که از جمله آن‌ها می‌توان به المختلف و التذکرة و منتهی المطلب اشاره کرد. در فضل و کمال و رعایت آداب اخلاقی نیز کسی را همتای او ندانسته‌اند.

ساختار و محتوا

قواعد الاحکام مشتمل بر بیست و یک کتاب فقهی است که در سه جلد به رشته تحریر درآمده و دربردارنده ۶۶۰۰ مسئله است.

• جلد اول شامل کتاب‌های: طهارت، صلاة، زکات، صوم، حج؛
• جلد دوم شامل کتاب‌های: متاجر، دین و توابع آن، امانات و توابع آن، غصب و توابع آن، اجاره و توابع آن، وقف و عطایا؛
• جلد سوم شامل کتاب‌های: نکاح، فراق، عتق و توابع آن، اَیمان و توابع آن، صید و ذبائح، فرائض، قضاء، حدود و دیات؛

در پایان کتاب نیز وصیت کامل و مهمی از مؤلف برای فرزندش، فخر المحققین وجود دارد.

شروح و حواشی

مقالهٔ اصلی: فهرست شرح‌ها و حاشیه‌های قواعد الاحکام

آقابزرگ تهرانی در کتاب الذریعه، ۳۵ شرح برای کتاب قواعدالاحکام معرفی کرده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• ایضاح الفوائد تألیف فخرالمحققین فرزند علامه حلی (درگذشت ۷۷۱ق)
• شرح قواعد الأحکام تألیف کاشف الغطاء (درگذشت ۱۲۲۸ق)
• شرح قواعد الأحکام تألیف شهید ثانی (درگذشت ۹۱۱ق)
• جامع المقاصد تألیف محقق کرکی (درگذشت ۹۴۰ق)
• کشف اللثام تألیف فاضل هندی (درگذشت ۱۱۳۷ق)

ترجمه و نقد

ترجمه فارسی قواعد الاحکام توسط محمد بن ابی‌عبدالله -مشهور- به حاجی (درگذشت ۷۳۲ق)، شش سال بعد از درگذشت علامه حلی به رشته تحریر درآمد. این کتاب در بردارنده یک دوره ترجمه از کتاب قواعدالاحکام است.

علی‌بن محمد قاشی (کاشی) حلّی، ملقب به نصیرالدین، در رساله‌ فقهی خود بیست اعتراض به تعریف طهارت از کتاب قواعد الأحکام علامه حلّی وارد نموده که به رساله اعتراضیه معروف شده است. البته تنها بخش‌هایی از این رساله در بین کتب فقهی موجود است.

نسخه‌ها

• نسخه موجود در کتابخانه سید حسین صدر در کاظمیه - عراق: این نسخه توسط محمد بن اسماعیل هرقلی در سال ۷۰۶ق نگاشته شد. این کتاب را نزد علامه قرائت کرد و مورد تأیید علامه قرار گرفت.
• نسخه موجود در کتابخانه دانشگاه تهران- ایران: این نسخه توسط علی بن محمد نیلی در سال ۷۰۹ق نگاشته شده است.
• نسخه موجود در کتابخانه مدینة العلم کاظمیه - عراق: این نسخه توسط محمد بن محسن ساروقی در سال ۷۱۳ق نگاشته شد.
• نسخه موجود در کتابخانه فیضیه قم - ایران: جلد اول از این نسخه توسط محمد بن بنی‌نصر در سال ۷۱۷ق نگاشته شد و جلد دوم آن در همان سال توسط محمد بن محمد به رشته تحریر در آمد.