مسالک الافهام الی آیات الاحکام (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | جواد فاضل کاظمی |
| تاریخ نگارش | قرن ۱۱ |
| موضوع | تفسیر قرآن |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | نشر مرتضوی |
| تاریخ نشر | ۱۳۶۵ش |
مسالک الافهام الی آیات الاحکام کتابی در تفسیر آیات احکام قرآن کریم نوشته محمدجواد فاضل کاظمی (درگذشته ۱۰۶۵ق) از فقیهان و عالمان شیعه قرن یازدهم هجری قمری. نگارش این کتاب در سال ۱۰۵۳ق به پایان رسیده است. مسالک الافهام تمام ابواب و موضوعات فقهی را در بر گرفته و فقهای شیعه آن را از جمله تفاسیر دقیق و مهم در تبیین و تفسیر آیات‌الاحکام می‌دانند.
معرفی
کتاب مسالک الافهام به تفسیر و تبیین آیات الاحکام پرداخته است.[۱] این کتاب با عنوان «المسالک الجوادیه» نیز خوانده می‌شود.[۲]مدرس تبریزی در ریحانة الادب نام اصليش را مسالك الافهام فى شرح (تفسير) آيات الاحكام دانسته است. [۳] سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی از فقیهان و عالم رجالی شیعه، این کتاب را از بهترین آثار در موضوع خود دانسته که شامل تحقیقات دقیق و نکات علمیِ برجسته‌ای در تبیین مشکلات و مُعضَلات فهم آیات الهی است.[۴] نویسنده ریحانة الادب این کتاب را بهترین تألیف درباره آیات‌الاحکام می‌داند.[۵]
فقیهان بزرگی چون سید محمدجواد عاملی،[۶] محمدحسن نجفی[۷] آقا رضا همدانی،[۸] و شیخ محمد سند[۹] نیز به این کتاب استناد کرده‌اند.
به آیاتی از قرآن که به احکام شرعی پرداخته‌اند یا بتوان از آنها، حکمی شرعی استخراج و استنباط کرد، آیات الاحکام[۱۰] و به عبارتی دیگر فقه القرآن[۱۱] گفته می‌شود.
مؤلف
محمدجواد[۱۲] یا جواد بن سعد کاظمی[۱۳] مشهور به فاضل جواد کاظمی[۱۴] در علوم معقول، منقول و ریاضی و تفسیر تبحر داشت. وی ساکن کاظمین بود. کاظمی به اصفهان رفت و از شاگردان خاص شیخ بهایی شد. وی مدتی در زمان شاه عباس اول شیخ الاسلام استرآباد بوده است.[۱۵] تألیف کتاب غایة المأمول در شرح زبدة الاصول،[۱۶] شرح کتاب الدروس الشرعیه شهید اول، شرح نهج المسترشدین علامه حلی، شرح خلاصة الحساب شیخ بهایی و رساله‌ای در اصول دین از جمله نگاشته‌های او است.[۱۷]
فاضل کاظمی از شیخ بهایی اجازه روایت و اجتهاد داشت و به برخی از علما مانند سید محمد حسینی کاظمی، صاحب «رسالة فی تقسیم الاخماس» اجازه روایت داده بود.[۱۸] محسن امین سال وفات فاضل کاظمی را ۱۰۶۵ق در بغداد ثبت کرده است.[۱۹]
ویژگی‌ها و محتوا
- گلپایگانی مصحح کتاب، ادبیات مؤلف را گواراتر و صاف‌تر از آب زلال و زیباتر از شکوفه‌های بهاری می‌داند.[۲۰]
- کتاب تمام ابواب فقه از طهارت تا قضاء و شهادات را در بر دارد.[۲۱]
- کتاب تمام وجوه دلالت آیات احکام را آورده و به روایات ائمه اطهار و اقوال برخی علمای شیعه استناد نموده است.[۲۲]
- مؤلف در مقدمه کتابش به معنای تفسیر، جایز نبودن تفسیر قرآن جز با روایات صحیح، منع از تفسیر به رای، اقسام معانی آیات قرآن، مفسرانی که روش آنها در تفسیر مورد مدح یا ذم دیگران واقع شده است و اقسام علم تفسیر پرداخته است.[۲۳]
- مؤلف نظرات برخی کتب تفسیری شیعه و اهل‌سنت را نیز نقل کرده است: مانند نقل‌قول «کشاف» زمخشری درباره عدم صحت طلاق در حال حیض[۲۴] و بیضاوی در آیه ولایت[۲۵] و مجمع البیان[۲۶] نیز ارجاع داده است.
- وی گاه نظرات فقهی اهل‌سنت را نیز آورده است: مانند نظر شافعیان و حنفیان در موضوع پرداخت زکات به عبد،[۲۷] نظر شافعی درباره نماز مسافر[۲۸] و نظر ابوحنیفه درباره تارک نماز.[۲۹]
- مؤلف از مباحث اعتقادی نیز سخن گفته است؛ چنانکه برای اثبات ولایت امام علی(ع) به آیه ولایت استناد کرده و در ضمن اشاره به احادیث، سخن برخی از دانشمندان اهل‌سنت را نقل و نقد کرده است.[۳۰]
- پرداختن به فلسفه احکام: همانند ذکر فلسفه لزوم گواهی دادن دو زن در اثبات بدهی.[۳۱]
- حرمت ازدواج مرد مسلمان با زن اهل کتاب.[۳۲]
- مقدمه کتاب مفصل است و مطلب پایانی‌اش درباره جواز تأویل برخی از آیات قرآن فراتر از تأویلی است که متقدمان کرده‌اند و این دیدگاه را مورد قبول سید مرتضی دانسته است. به عنوان نمونه سید مرتضی در آیات ۲۲و۲۳ سوره قیامت وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ*إِلَىٰ رَبِّهَا نَاظِرَةٌ براین باور است که هر چند متقدمان «ناظره» را به معنای انتظار دانسته‌اند ولی تأویل آیه به نظر کردن و نگاه نمودن به نعمت های پروردگار درست است زیرا غرض در هر دو تأویل، باطل دانستن نگاه کردن به خداوند و غیر قابل رؤيت بودن اوست و این غرض در هر دو تأویل حاصل می‌شود. نویسنده کتاب دیدگاه سید مرتضی را نیکو برشمرده است. [۳۳]
- نخستین مطلب کتاب پس از مقدمه بحث درباره آیه ۶ از سوره مائده است يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذٰا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلٰاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرٰافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ...برخی از نکات مطرح شده در این آیه عبارتند از: ۱-خطاب آیه «يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا» به مؤمنان است چون آنان از این خطاب بهره می‌برند و خود را آماده امتثال می‌کنند نه این که کفار مأمور به تکالیف شرعی نباشند زیرا کفار به اعتقاد نویسنده مأمور به انجام فروع (احکام) هستند. ۲- منظور از«إِذٰا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلٰاةِ» اراده انجام دادن نماز است که باید مقدماتش (وضو، غسل و تیمم) فراهم شود. ۳- خطاب آیه برای تهیه مقدماتِ خواندن نماز برای کسانی است که نیاز به وضو یا غسل یا تیمم دارند و گرنه کسانی که یکی از این سه را دارند نیازی به انجام دادن مجددش ندارند. اجماع و نیز روایات شیعه و اهل سنت تحصیل طهارت(وضو یا غسل و یا تیمم) برای نماز را فقط در صورت نداشتن یکی از این سه دانسته‌اند. ۴- منظور از وجه در «فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ» همان عضو شناخته شدن بدن است ولی اندازه‌اش از روایات فهیمده می‌شود. که در روایتی از امام باقر(ع) درازای صورت از محل رویش مو تا چانه و پهنایش فاصله میان دو انگشت میانه و شَست دانسته شده است. [۳۴]
مطلب پایانی کتاب اختصاص دارد به آیه ۱۴۰ سوره بقره وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَتَمَ شَهَادَةً عِنْدَهُ مِنَ اللهِ ۗ وَمَا اللَهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ و كيست ستمكارتر از آن كس كه شهادتى از خدا را در نزد خويش پوشيده دارد؟ و خدا از آنچه مى‌كنيد غافل نيست. نویسنده به تناسب این آیه در پایان بحثی را در رابطه با توبه از گناهان مطرح کرده و صحیح بودن توبه از برخی گناهان هم‌زمان با ارتکاب گناهان دیگر را دیدگاه بیشتر متکلمان دانسته است و دلیلش را این دانسته که چون حقیقت توبه پشیمانی از گناه و تصمیم برای بازنگشتن به ارتکاب مجدد آن است؛ این می‌تواند هم درباره تمام گناهان و یا برخی گناهان باشد. محقق طوسی نیز این دیدگاه را پذیرفته است. زیرا همان گونه که انجام دادن برخی از واجبات وترک برخی دیگر خدشه‌ای در قبول شدن واجبات انجام شده وارد نمی‌سازد در ارتکاب گناهان نیز این‌گونه است که توبه از برخی از آنها و انجام دادن برخی گناهان دیگر خدشه‌ای در مقبول بودن توبه( نسبت به برخی گناهان) وارد نمی‌سازد.[۳۵]
تألیف و چاپ
فاضل کاظمی کتاب را به‌دستور استادش شیخ بهایی تألیف[۳۶] و آن را در هشتم محرم سال ۱۰۵۳ق به اتمام رسانده است.[۳۷]
این کتاب سال‌ها به‌صورت دستنوشته باقی ماند و برای اولین بار توسط نشر مرتضوی و با مقدمه سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، از مراجع تقلید شیعه، و با تصحیح محمدتقی کشفی و تعلیق محمدباقر شریف‌زاده گلپایگانی چاپ گردید.[۳۸] مرجع تصحیح این کتاب نسخه‌های موجود در نزد مدرسی چهاردهی، نسخه موجود در کتابخانه سید محمدعلی قاضی طباطبایی و نسخه موجود در کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی بوده است.
کتاب‌های مرتبط
- تعلیقات بر آیات الاحکام فاضل الکاظمی، تألیف عبدالله بن عیسی افندی.[۳۹]
- سلوک مسالک المرام فی مسلک مسالک الافهام، حاشیه عبدالقادر عبادی حویزی بر کتاب.[۴۰]
پانویس
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۴ (مقدمه مرعشی).
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۴۳۱ق، ج۱۶، ص۳۰۹.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۴ (مقدمه آیت‌الله مرعشی).
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۲۸۰.
- ↑ الحسینی العاملی، مفتاح الکرامة، ج۱، ص۵.
- ↑ النجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲، ج۳۶، ص۱۴۱.
- ↑ همدانی، مصباح الفقیه، ۱۴۲۵ق، ج۱۲، ص۳۶۹.
- ↑ السند، سند العروة الوثقی، ج۳، ص۵۰.
- ↑ معینی، «آیات الاحکام»، ص۱.
- ↑ فاکر میبدی، «درآمدی بر آیات الاحکام»، ص۴۱.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲۷۱.
- ↑ صدر، تکلمه أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، مقدمه قسمت۲، ص۳۰۰.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵، ج۱، ص۴ (مقدمه مرعشی نجفی).
- ↑ مؤسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۱، ص۶۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ افندی، تعلیقه أمل الآمل، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۳.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲۷۱.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۹ (مقدمه مصحح).
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۹.
- ↑ مجمع الفکر الإسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیة، ۱۴۲۸ق، ج۸، ص۴۹۵.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۱-۳۶.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۴، ص۱۰.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۳۵۷.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۷۴.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۶۱.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۲۳۶.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالك الأفهام إلى آيات الأحكام، ناشر مرتضوی، ج۱، مقدمه ص ۲۹-۳۲.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالك الأفهام إلى آيات الأحكام، ناشر مرتضوی، ج۱، مقدمه ص ۳۵-۷۵.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالك الأفهام إلى آيات الأحكام، ناشر مرتضوی، ج۴، ص۲۴۸-۲۵۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۲۷۱.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۲۰، ص۳۷۷-۳۷۸.
- ↑ فاضل کاظمی، مسالک الأفهام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۴ (مقدمه مرعشی).
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۲۳۲.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۳۲.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چ۳، ۱۴۰۳ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی، تعلیقه أمل الآمل، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی(ره)، چ۱، ۱۴۱۰ق،
- الحسینی العاملی، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- النجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چ۷، ۱۳۶۲.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چ۱، ۱۴۰۳ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چ۱، ۱۳۹۰ق.
- فاضل کاظمی، محمد، مسالک الأفهام إلی آیات الأحکام، مقدمه آیت الله مرعشی نجفی، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۵.
- فاکر میبدی، محمد، «درآمدی بر آیات الاحکام»، در مجله پیام جاویدان، شماره ۳، سازمان اوقاف و امور خیریه، تهران، تابستان ۱۳۸۳.
- مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم، موسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، چ۱، ۱۴۳۱ق.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، چ۳، ۱۳۶۹.
- معینی، محسن، «آیات الاحکام»، در مجله تحقیقات اسلامی، سال دوازدهم، شماره ۱ و ۲، تهران، بهار و تابستان ۱۳۷۶.
- موسسه امام صادق(ع)، گروه علمی، موسوعه طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه الإمام الصادق (علیه‌السلام)، چ۱، ۱۴۱۸ق.
- همدانی، شیخ آقا رضا، المصباح الفقیه، قم، الموسسة الجعفریه، چ۱، ۱۴۲۵ق.