المهذب (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | قاضی ابن‌برّاج |
| موضوع | فقه |
| سبک | فتوایی |
| زبان | عربی |
| به کوشش | مؤسسه سیدالشهداء |
| تعداد جلد | ۲ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دفتر انتشارات اسلامی |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۶ق |
| وبسایت ناشر | http://en-eslami.ir/ |
| نسخه الکترونیکی | https://lib.eshia.ir/10052/1/0 |
المُهَذَّب کتاب فقهی نوشته قاضی ابن‌برّاج (حدود ۴۰۰-۴۸۱ق) که به زبان عربی و سبک فقه فتوایی تألیف شده است. برخی از محققان، کتاب مهذّب را در فقه سیاسی مهم شمرده‌اند. این کتاب که همه ابواب فقهی را در بر دارد از دو کتاب النهایه و المبسوط نوشته شیخ طوسی تأثیر پذیرفته است.
ایجاد ابواب جدید در فقه مانند طبّ و زیارت و توجه بیشتر نویسنده به ذکر روایات نبوی از ویژگی‌های این کتاب و فقدان ترتیب منطقی در بعضی از مسائل، از اشکالات آن دانسته شده است.
برای المهذّب هشت نسخه خطی ذکر شده است که قدیمی‌ترین آنها در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این کتاب را دفتر نشر اسلامی در سال ۱۴۰۶ق چاپ کرده است.
معرفی و جایگاه
المهذّب از جمله کتاب‌های فقهی مبسوط در دوره‌های نخستین علم فقه به‌شمار آمده است.[۱] اگرچه تاریخ دقیق نگارش المهذّب روشن نیست،[۲] اما مطابق عبارتی از نویسنده در بخشی از کتاب، وی در سال ۴۶۷ق مشغول نگارش آن بوده است.[۳] بعضی از پژوهشگران با استناد به شواهدی سال‌های ۴۶۲ تا ۴۷۲ قمری را تاریخ تقریبی نگارش اثر دانسته‌اند.[۴]
رویکرد نویسنده در این اثر، فقه فتوایی دانسته شده است که تنها در موارد اندکی از استدلال‌های فقهی بهره می‌برد.[۵] به گفته مؤلف در مقدمه کتاب، این اثر برای رفع نیاز متدیّنان در یادگیری عبادات و رفع اشکالات آنها در مسائل فقهی نوشته شده است.[۶] با این حال به گفته برخی از محققان، از آنجا این کتاب به دست فردی آشنا به مسائل جاری حکومت نوشته شده، در فقه سیاسی بااهمیت است؛[۷] چون این اثر نتیجه ممارست نویسنده در علم فقه و اشتغال فراوان او در امر قضاوت بوده است.[۸]
به باور بعضی از نویسندگان، در میان آثار فقهی گذشته، پس از کتاب‌های شیخ طوسی، بیشترین نقل‌ها از کتاب مهذّب صورت گرفته است و فقیهانی چون ابن‌ادریس، قطب‌الدین کیدری و محقق حلی، به بررسی دیدگاه‌های ابن‌برّاج در این کتاب توجه ویژه دارند.[۹]
درباره نویسنده
عبدالعزیز بن نَحْریر بن عبدالعزیز بن بَرّاج طرابلسی معروف به قاضی ابن‌بَرّاج (حدود ۴۰۰-۴۸۱ق)[۱۰] از شاگردان شیخ طوسی، سید مرتضی و شیخ مفید به شمار می‌آید.[۱۱] او در سـال ۴۳۸ق به عنوان قاضی طرابلس منصوب شد.[۱۲] ابن‌براج آثار متعددی در فقه و کلام داشت که از میان آنها تنها سه کتاب جواهر الفقه، شرح جمل العلم و العمل و المهذّب باقی مانده است.[۱۳]
محتوا و ساختار کتاب
ابن‌برّاج مباحث کتاب المهذب را به دو بخش اصلی تقسیم کرده است: بخش نخست که در آن احکامی که بیشتر مورد ابتلای عموم مردم است، بیان می‌شود، مانند مباحث مربوط به نماز، روزه و حج و بخش دوم که در آن احکامی که چندان مورد ابتلای عموم مردم نیست، ذکر می‌شود، مانند مکاسب، نکاح و حدود.[۱۴] این روش نویسنده از ابتکارات وی دانسته شده است.[۱۵]
مباحث این کتاب یک دوره فقه کامل را از ابتدای کتاب الطهارة تا کتاب الدیات، در بردارد[۱۶] و تنها بعضی از ابواب فقهی مانند حَجْر، دَیْن، شرکت و ضِمان در آن وجود ندارد؛ ازاین‌رو برخی از محققان با توجه مفصل بودن کتاب مهذّب نسبت به دیگر کتب فقهی نویسنده احتمال داده‌اند که بخش‌هایی از این کتاب ساقط شده باشد؛ زیرا کتاب‌های دیگر نویسنده به رغم مختصر بودن، این ابواب را در خود دارد.[۱۷]
به گفته برخی از محققان ابن‌برّاج در این اثر، از شیخ طوسی و به‌ویژه از دو کتاب وی یعنی النهایه و المبسوط متأثر بوده و در مواردی نیز از کتاب کافی نوشته ابوالصلاح حلبی پیروی کرده است، چنان‌که در بخش‌هایی از کتاب، از عبارت‌های آن دو اقتباس می‌کند.[۱۸]
ویژگی‌ها
محققان ویژگی‌های ذیل را برای مهذّب برشمرده‌اند:
- ایجاد باب جدیدی در طبّ و طلب شفا یافتن به سبب انجام کارهای نیک و امور خیر؛[۱۹] ابن‌ادریس نیز در سرائر از این ابتکار نویسنده استفاده کرده است.[۲۰]
- قرار دادن باب مستقلی برای مسائل مربوط به تقسیم کردن یا ساختن زمین چند شریک؛ در کتاب‌های فقهی مسائل مربوط به این بخش غالباً در کتاب القضاء مطرح می‌شود، اما ابن‌برّاج در عملی ابتکاری، باب مستقلی برای این امر قرار داده است.[۲۱] اگر چه پیش از این کتاب، در دعائم الاسلام (کتاب روایی) نیز مباحث این بخش در باب خاصی با همین عنوان بیان شده است، اما در میان کتب فقهی، این روش برای نخستین‌بار در المهذّب انجام گردید و شهید اول نیز در الدروس از آن پیروی کرد.[۲۲]
- توجه نویسنده به ذکر مباحث عرفانی و اخلاقی مانند مباحث مربوط به نماز شب و ادعیه.[۲۳]
- ایجاد بابی با عنوان «کتاب الزیارات» در بیان کیفیت زیارت پیامبر(ص) و ائمه(ع).[۲۴]
- در کتاب‌های فقهی مباحث مربوط به قضاوت در بابی با عنوان «کتاب القضاء» (کتاب قضاوت) قرار داده شده است، اما نویسنده عنوان یاده شده را به «کتاب الدعوی و البیّنات» (کتاب دادخواهی و دلائل) تغییر داده است.[۲۵]
- در این اثر اکثر روایت‌هایی که به آنها استدلال شده، روایت‌های نبوی است و روایت‌های نقل شده از امام علی(ع) و امامین صادقین(ع) در مرتبه بعد قرار دارد.[۲۶]
- در این اثر نویسنده جز در موارد نادری، نام صاحب دیدگاه‌های دیگر را ذکر نمی‌کند.[۲۷]
نقدها و دیدگاه‌های منحصر به فرد
خارج شدن بخشی از مباحث کتاب از ترتیب منطقی، از اشکال‌های این کتاب دانسته شده است؛ مثلاً در بین مباحث مربوط به کتاب الطهاره، برخی مسائل تیمم را قبل از احکام وضو و غسل ذکر کرده است.[۲۸]
بعضی از آراء نویسنده را از دیدگاه‌های منحصر به فرد او دانسته‌اند؛[۲۹] از جمله آنها به موارد ذیل اشاره می‌شود:
- نپذیرفتن قول بیّنه بر طهارت و نجاست؛[۳۰]
- تفاوت نداشتن نکاح دائم و موقت، در حرمت ازدواج با بیش از چهار زن؛[۳۱]
- کراهت خرید و فروش استخوان فیل؛[۳۲]
- وجوب کامل خواندن نماز بر مسافری که در فرض وجود راه کمتر از مسافت شرعی، بدون غرض عقلائی راه دورتر را انتخاب می‌کند.[۳۳]
نسخه‌شناسی و شرح‌ها
به گفته جعفر سبحانی از فقیهان شیعه، المهذب هشت نسخه خطی دارد که قدیمی‌ترین آن به تاریخ ۶۵۱ق در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.[۳۴] از دیگر نسخه‌های خطی این کتاب در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم و کتابخانه دانشگاه تهران وجود دارند که کامل نیستند و تاریخ کتابت آنها ثبت نشده است.[۳۵]
مباحث المهذّب به کوشش محققان مؤسسه سیدالشهداء تحقیق شد و دفتر انتشارات اسلامی قم برای نخستین‌بار آن را در ۱۴۰۶ق چاپ کرد.[۳۶]
سید عبدالرسول شریعتمداری در اثری با عنوان شرح المهذّب این اثر را شرح داده و انتشارات دانش حوزه آن را در سال ۱۳۸۵ش منتشر کرده است.[۳۷]
پانویس
- ↑ جعفرپیشه فرد، «فقه الدوله در تراث فقهی قاضی ابن‌برّاج»، ص۲۳.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البراج»، ص۱۵۷.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۴۷۶.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البراج»، ص۱۵۷.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البراج»، ص۱۶۴ و ۱۶۵.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ جعفرپیشه فرد، «فقه الدوله در تراث فقهی قاضی ابن‌برّاج»، ص۲۳.
- ↑ امین، مستدرکات اعیان الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۹۰.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج الکتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۸.
- ↑ ابن‌بَرّاج، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ۱۴۰۱ق، ج۳، ص۱۴۱.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعة، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ص۳۰۴.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۴.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ گریوانی، «المهذّب»، ص۳۷۳.
- ↑ جعفرپیشه فرد، «فقه الدوله در تراث فقهی قاضی ابن‌برّاج»، ص۲۳.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج الکتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۲.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج الکتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۷ و ۱۶۸.
- ↑ ابن‌البرّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ گریوانی، «المهذّب»، ص۳۷۴.
- ↑ گریوانی، «المهذّب»، ص۳۷۴-۳۷۵.
- ↑ گریوانی، «المهذّب»، ص۳۷۵.
- ↑ جعفرپیشه فرد، «فقه الدوله در تراث فقهی قاضی ابن‌برّاج»، ص۲۳.
- ↑ جعفرپیشه فرد، «فقه الدوله در تراث فقهی قاضی ابن‌برّاج»، ص۲۳.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۳.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۶.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۹.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۶۴.
- ↑ گریوانی، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البرّاج»، ص۱۷۰.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۰.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۲۴۳.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۶.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۶.
- ↑ ابن‌برّاج، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۵۵-۵۶.
- ↑ شریعتمداری، شرح المهذّب، ۱۳۸۵ش.
منابع
- ابن‌بَرّاج، عبدالعزیز، المهذّب، مقدمه جعفر سبحانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ق.
- امین، سید حسن، مستدرکات اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- جعفرپیشه فرد، مصطفی، «فقه الدوله در تراث فقهی قاضی ابن‌برّاج»، در مجله گفتمان فقه حکومتی، شماره ۵، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- شریعتمداری، سید عبدالرسول، شرح المهذّب، قم، دانش حوزه، ۱۳۸۵ش.
- صدر، سید حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- گریوانی، خلیل، «دراسة فی منهج کتاب المهذّب للقاضی ابن‌البراج»، در مجله فقه اهل البیت، شماره ۵۶، ۱۴۳۰ق.
- گریوانی، خلیل، «المهذّب»، در دانشنامه آثار فقهی شیعه، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۵ش.