تَقْریبُ المَعارِف کتابی به زبان عربی و در موضوع اصول اعتقادات، نوشته ابوالصلاح حلبی (متوفای ۴۴۷ق) است. حلبی در این کتاب به پاره‌ای مباحث ابتکاری پرداخته که تا عصر او مطرح نبوده است، از جمله موضوع تکلیف، مباحث گوناگون درباره امامت با استناد به قرآن و احادیث و مباحث مرتبط با وجود امام عصر. این کتاب از منابع علامه مجلسی بوده و شیخ حر عاملی نیز آن را ستوده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | ابوالصلاح حلبی |
| موضوع | کلام |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | الهادی |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۴ق |
درباره مؤلف
شیخ تقی‌الدین بن نجم‌الدین بن عبیدالله بن عبدالله بن محمد، معروف به ابوالصلاح (۳۷۴-۴۴۷ق)، فقیه و متکلم امامی قرن چهارم و پنجم هجری قمری است. او از شاگردان سید مرتضی و شیخ طوسی بود. از شاگردان مشهور وی می‌توان ابن بَرّاج و محمد بن علی کراجکی را نام برد.
نام کتاب و انتساب
نام کتاب در منابع قدیمی به این شکل نیامده و به «التقریب» اکتفا شده، اما بر اساس منابع متأخر، نام کامل کتاب، تقریب المعارف است.[۱]
تردیدی هم در انتساب به حلبی نیست و قرائنی در متن گواه این مدعاست، هر چند مطالب این کتاب با دو اثر دیگر او هماهنگی زیادی دارد. ذهبی از علمای اهل سنت، این کتاب را در زمره آثار ابوالصلاح می‌شمرد و خود حلبی در دیگر کتابش بارها به التقریب ارجاع داده است. در میان عالمان شیعه مانند مجلسی، حر عاملی و آقا بزرگ تهرانی این کتاب را از وی دانسته‌اند.[۲]
جایگاه کتاب
این کتاب، از منابع معتبر کلامی است که مورد توجه علمای شیعه قرار گرفته است. علامه مجلسی، این کتاب را کتابی مناسب در عقاید و دارای روایاتی جالب توجه میداند و در کتاب بحارالأنوار بسیار به آن استناد کرده است.
شیخ حر عاملی نیز این کتاب را کتابی خوب و ارزشمند دانسته و آن را از مصادر کتاب خود، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات شمرده است.
علامه شوشتری در کتاب کشف القناع فی حجیة الإجماع، به این کتاب استناد کرده و در کتاب قاموس الرجال، این کتاب را در نهایت خوبی دانسته است.[۳]
ساختار و محتوای کتاب
کتاب تقریب المعارف، کتابی استدلالی و برهانی است که در چهار قسمت با عنوان مسائل تنظیم شده و مؤلف شیوه‌ای منطقی را برای بحث در هر یک از موضوعات کتاب به کار گرفته است. کتاب، شامل مباحث توحید، عدل، نبوت، امامت و بحثی درباره امام زمان(عج) با عنوان «إمامة الإمام الثاني عشر» است.
[یادداشت ۱]
در آغاز مبحث توحید، مسئله لزوم شناخت و معرفت مطرح شده و سپس به حدوث اجسام اشاره شده و صفات خداوند متعال مورد بحث قرار گرفته است.
در مبحث عدل، به حسن و قبح و قدرت خداوند بر قبیح و انجام ندادن آن، جبر و اختیار، حقیقت تکلیف و صفات مکلف و قاعده لطف اشاره دارد.
در مبحث نبوت، مسئله لزوم انتخاب رهبر از طرف خداوند و اینکه پیامبر آگاه‌ترین مردم نسبت به امور سیاسی است و راه‌های شناخت پیامبر، عصمت و معجزات پیامبر اسلام، مانند قرآن مطرح شده است.
در مبحث امامت، به مسئله عصمت امام، معجزات ائمه(ع)، نص بر امامت، آیات و نصوص دال بر امامت حضرت علی(ع)، مخالفت‌های آن حضرت با خلفای سه‌گانه، انگیزه بیعت آن حضرت با آنها، علت پذیرفتن شورا و معایب خلفای سه‌گانه، مسأله تحکیم و... اشاره شده است.
در بحث مربوط به امام زمان(عج) با دلیل‌های عقلی و نقلی بر امامت آن حضرت، انگیزه غیبت و طول عمر آن حضرت، استدلال شده و نمونه‌هایی از انسان‌هایی که عمر طولانی داشته‌اند ذکر شده است.[۴]
نخستین مطلب کتاب مسأله‌ای است با عنوان (فی وجوب النظر)، حلبی در این مسأله تصریح کرده که نخستین کاری که بر هر خردمندی لازم است دقت و شناسایی راهی است که در پرتو آن بتواند حق را از باطل تشخیص بدهد. نویسنده بر این باور است که در برابر انسان در برخورد با آراء دیگر خردمندان چهار راه بیشتر قرار ندارد ۱- پیروی از تمام آنها که محال است زیرا میان این آراء تنافی است و پیروی از همه ممکن نیست. ۲- کنار گذاشتن تمام دیدگاه‌ها که در این صورت باز ترس ازدست دادن مصلحت و قول حق وجود دارد. ۳- پیروی از برخی افکار بر اساس تقلید که در این صورت نیز نگرانی از دست دادن قول حق و مصلحت وجود دارد. ۴- پیروی از برخی افکار بر اساس دقت نظر و تشخیص درست حق از باطل که در این راه نگرانی از دست دادن حق و مصلحت وجود ندارد. [۵]
مطلب پایانی کتاب اختصاص دارد به تقسیمات مرتبط با تکلیف شرعی. حلبی تکلیف را تقسیم به افعال( کارهایی که باید انجام داد) و تُروک (کارهایی که باید ترک کرد) کرده است و ۱۲ کار را به عنوان افعال برشمرده است که عبارتند از: نماز، حقوق اموال(مانند خمس و زکات)، روزه، حج، زیارات، وفای به عهد و وعده و نذر و قسم، ادای امانت، دادن کفارات، وصیت، احکام مردگان، عباداتی که انجامش بر نیکوکار و گناهکار لازم است. وی همچنین (تروک) کارهایی که باید انجام نگیرد را تقسیم به چهار گروه کرده است ۱- نخوردن خوردنی‌های حرام ۲- نخوردن نوشیدنی‌های حرام ۳- انجام ندادن لهویات و نشنیدن غنا و هر صدای زشت ۴- انجام ندادن ارتباطات نامشروع [۶]حلبی در پایان کتاب تصریح کرده است که علم به این تکالیف نتیجه اعتقادات و علم به معارف اعتقادی است زیرا این تکالیف پس از اعتقاد به صدق و راستی پیامبر(ص) است و صداقت پیامبر هم با معجزه اثبات می‌شود و معجزه هم از سوی خداوندی است که امر و تکلیف به قبیح از او صادر نمی‌شود. [۷]
حذفیات
بخشی از این کتاب به چاپ نرسیده که شامل معایب خلفای سه‌گانه است، مانند:
- مطالبی که از صحابه روایت شده و تصریح در مذمت سه خلیفه نخستین دارد و همچنین اعترافات آنها در هنگام مرگ که شامل هشتاد روایت است.
- سخنان حضرت علی(ع) و برخی از صحابه و تابعین و عایشه درباره عثمان.
- خونخواهی عثمان توسط طلحه و زبیر، عایشه، معاویه و عمرو عاص و بحثی درباره آن.
- نبودن ویژگیهای امامت در سه خلیفه نخستین و مَطاعِن آنها.
- ردّ ادله مخالفین.[۸]
نسخه و چاپ
نسخه‌ای در کتابخانه آیة الله نجفی مرعشی در قم موجود بوده که تاریخ نگارش آن قرن دهم یا یازدهم هجری قمری است.[۹] این اثر در سال ۱۴۰۴ق با تحقیق فارس حسون در انتشارات الهادی در قم به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ حائری، کتاب‌شناخت: معرفی کتاب «تقریب المعارف»، ۱۳۹۱ش.
- ↑ حائری، کتاب‌شناخت: معرفی کتاب «تقریب المعارف»، ۱۳۹۱ش.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ص۴۸ و ۵۲.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ص۴۸ - ۵۰.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۶۵.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۵۹.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ تقریب المعارف، کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ حلبی، تقریب المعارف، ۱۴۰۴ق، ص ۵۴.
یادداشت
منابع
- ابوالصلاح الحلبی، تقی بن نجم، تقریب المعارف، قم، الهادی، ۱۴۰۴ق.
- حائری، سید حسین، کتاب‌شناخت: معرف کتاب «تقریب المعارف»، امامت‌پژوهی، تابستان ۱۳۹۱ش.
- تقریب المعارف، کتابخانه دیجیتال نور، تاریخ بازدید: ۱۳ اردیبهشت ۱۴۰۰ش.