تبرک

تَبَرُّک درخواست خجستگی، میمنت و نوعی طلب التفات و لطف از خدا یا موجوداتی مقدس است که نزد خدا احترام خاص دارند. موضوع تبرک ‌می‌تواند انسان‌ها مانند پیامبران، امامان(ع) و اولیا و یا اشیاء و اماکنی مانند قرآن و کعبه باشد.

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

افزون بر مستند بودن تبرک به شواهد قرآنی، احادیث، سنّت نبوی و سیره ائمه(ع)، صحت و جواز اعتقاد به تبرک بر اساس مبانی کلامی و روان شناختی نیز قابل اثبات است. مشروعیت و جواز تبرک را پیروان همه مذاهب اسلامی پذیرفته‌اند و تنها وهابیون به تبعیت از دیدگاه ابن تیمیه، مشروعیت آن را انکار کرده‌اند.

واژه‌شناسی

استلام حجر الاسود توسط حاجیان خانه خدا

تبرک به معانی خیر کثیر و فزونی، سعادت و ثَبات تعریف شده است. گفته شده این واژه در اصل، از زبان سامی و به معنای نزدیکی و قرابت است. معنای جامع این واژه را فایده پایدار و ماندگار دانسته‌اند و دیگر معانی را به این معنا باز می‌گردانند.
تبرک به معنای تیمن و مبارک شمردن نیز به کار رفته است.

در اصطلاح دینی، تبرک عبارت است از طلب برکت، شُگون و خیر از خدا یا انسان و شیئی که خدا امتیاز ویژه‌ای به او بخشیده است؛ خواه برکت دنیوی باشد، مانند افزایش روزی، خواه اخروی، مانند عُلوِّ درجات در آن دنیا؛ همچنین برکت می‌تواند مادی باشد یا معنوی.

به عقیده برخی، در فرایند متبرک شدن، اثری مثبت از سوی موجود مقدس و متعالی بر عناصر عالم غیر قدسی گذارده می‌شود و تبرک همراه با نوعی تجلی امر قدسی در وجه رحمانی است. در این فرایند، سه امر روی می‌دهد:

1. برقراری ارتباط با عالم ماوراء طبیعت
2. انتقال نیروی قدسی به موجود یا شیء دیگر
3. ارتقای وجودی شیء، موجود و یا شخص متبرک شده.

ارتباط تبرک با توسل

رکن حجر الاسود و استلام در و دیوار کعبه توسط حاجیان

تبرک از نظر مفهومی و مصداقی با توسل قرابت بسیاری دارد، به ویژه هرگاه که برای رسیدن به خیر معنوی تبرک صورت گیرد. برخی معتقدند که چون حقیقت تبرک، توسل است؛ تفاوتی میان این دو نیست؛ اما این دو مفهوم، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند به این صورت که توسل عبارت است از واسطه قرار دادن امور یا اشخاص محترم و مقدس به پیشگاه خداوند برای رسیدن به خواسته‌ای و تبرک طلب خیر و برکت مادی و معنوی‌ است که خداوند در آنها قرار داده است.

جایگاه در آیات و روایات

واژه تبرک در قرآن مجید به کار نرفته است، اما ماده آن(ب، ر،ک)، ۳۴ مرتبه و در قالب الفاظ بارَکَ، بارَکنا، بورِکَ، تَبارَک، بَرَکات، بَرَکاتُه، مُبارَک، مبارَکاً و مُبارَکه به کار رفته است. مبارک در قرآن وصف انسان‌ها، موجودات، مکان‌ها و زمان‌های خاصی شده است.

موجودهای برکت‌یافته

• حضرت نوح (ع) و همراهانش: «قیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیک وَ عَلی‏ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَک وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلیمٌ»؛ گفته شد: «اى نوح، با درودى از ما و بركتهايى بر تو و بر گروههايى كه با تواَند، فرود آى. و گروههايى هستند كه به زودى برخوردارشان مى‌كنيم، سپس از جانب ما عذابى دردناك به آنان مى‌رسد.»
• حضرت ابراهیم(ع) و اسحاق(ع): «وَ بارَکنا عَلَیهِ وَ عَلی‏ إِسْحاق»؛ و به او و به اسحاق بركت داديم، و از نسل آن دو برخى نيكوكار و [برخى‌] آشكارا به خود ستمكار بودند.
• حضرت موسی(ع): «فَلَمَّا جَاءَهَا نُودِی أَن بُورِ ک مَن فِی النَّارِ وَمَنْ حَوْلَهَا»؛ چون نزد آن(آتش در طور) آمد، آوا رسيد كه: «خجسته [و مبارك گرديد] آنكه در كنار اين آتش و آنكه پيرامون آن است، و منزه است خدا، پروردگار جهانيان.»
• حضرت عیسی(ع): «و جَعَلَنی مُبارکاً اَینَ ما کُنتُ»؛
• خاندان ابراهیم(ع): «رَحْمَتُ الله وَ بَرَکاتُهُ عَلَیکمْ أَهْلَ الْبَیت»؛
• قرآن کریم: «‌هذا کتابٌ اَنزلناهُ مُبارَک»؛
• ملائکه: «‌فَلَمَّا جاءَها نُودِی أَنْ بُورِک مَنْ فِی النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها»؛
• آب باران: «وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَکاً...»؛
• درخت زیتون: «مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکةٍ زَیتُونَةٍ لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»؛

رکن یمانی کعبه که به اعتقاد شیعیان برای ورود فاطمه بنت اسد و تولد حضرت علی(ع) در داخل کعبه شکافته شد.

مکان‌های مبارک

• کعبه و مسجد الحرام: «ان اول بیت وضع للناس للذی بِبکّةَ مبارکاً»؛
• مسجد النبی
• شهر مدینه
• سرزمین مقدس طور: «فَلَمَّا أَتَاهَا نُودِی مِن شَاطِئِ الْوَادِ الْأَیمَنِ فِی الْبُقْعَةِ الْمُبَارَکةِ»
• فلسطین؛
• مسجد الاقصی و اطراف آن: «...الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی الَّذی بارَکنا حَوْلَهُ»
• مصر و شام :« وَأَوْرَ ثْنَا الْقَوْمَ الَّذِینَ کانُوا یُسْتَضْعَفُونَ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا الَّتِی بَارَکنَا فِیهَا»؛
• یمن
• سرزمین‌های میان فرات، فلسطین تا بخش عَریش مصر. این منطقه، هم با نعمت‌های مادی برکت یافته و هم به واسطه مبعوث شدن اکثر پیامبران از آن منطقه و انتشار ادیان و کتاب‌های آسمانی و سکونت پیامبران و وجود قبر پیامبرانی همانند حضرت ابراهیم، اسحاق، یعقوب و افراد صالح برکت معنوی یافته است.

مشروعیت تبرک

بر اساس دیدگاه رایج مسلمانان، از نقطه نظر اعتقادی و کلامی زیارت قبور بزرگان و تبرک به آثار منسوب به ایشان امری پسندیده است. به گفته متکلمان مسلمان، برکت و مغفرت الهی به واسطه برخی اشخاص از جمله انبیا و اولیا و اشیای مقدس مانند کعبه نازل می‌گردد. در این فرایند، واسطه‌ها از جانب خداوند قرار داده شده‌اند و منشأ اصلی برکت، خداوند است و امور مقدسی که مسلمانان از آن برکت می‌طلبند، شأنی مستقل از خداوند نداشته و تبرک جستن به آنها تلازمی با شرک ندارد.

شیعیان

در فقه شیعه، طلب برکت از آنچه از نظر شرع، دارای قداست و احترام است، جایز و بلکه راجح و مستحب است. برای نمونه، تبرک جستن به نام ائمه با نوشتن این نام‌ها بر کفن و جریدتین (دو تکه چوب تازه)، و نامگذاری فرزندان به نام ایشان،، تبرک به مشاهد مشرفه و تربت قبور معصومین، و قرار دادن تربت در قبر به قصد تبرک، تبرک به قرآن با نوشتن آیات قرآنی بر کفن و مسّ کلمات و حروف آن مستحب است.

مستند(مجوّز) حکم شرعی تبرک، قرآن کریم، سنت رسول الله (ص) و سیره مسلمانان است. به علاوه، اصل اباحه و جواز بر مواردی که تبرک جویی مشکوک است و دلیل قطعی بر ممنوعیت موجود نیست، حاکم است.

مذاهب چهارگانه اهل سنت

فقهای اهل سنت، بین استحباب و کراهت تبرک به قبر حضرت رسول اختلاف نظر دارند. از سخنان آنان بر می‌آید که حکم به کراهت، عللی مانند احتمال بی احترامی به قبر شریف به سبب چسباندن بدن به آن دارد.

احمد بن حنبل، تبرک به منبر و قبر پیامبر(ص) و بوسیدن آن و نیز شهاب الدین خفاجی حنفی از علمای حنفی دست کشیدن، بوسیدن و چسباندن سینه به قبر پیامبر (ص) را جایز می‌داند. البته خفاجی این کار را مکروه شمرده است.

برخی از ‌فقهای شافعی همانند رملی شافعی، لمس قبر نبی، ولی یا عالم دینی و نیز سردرهای ورودی قبر اولیا و بوسیدن آن را به قصد تبرک بی اشکال دانسته‌اند. محب الدین طبری شافعی نیز مَسِّ قبر و بوسیدن آن را جایز و موافق با سیره علما و صالحان شمرده است.

زرقانی مالکی معتقد است بوسیدن قبر رسول اکرم به قصد تبرک ایرادی ندارد.

دلایل قرآنی

1. سخن نگفتن قرآن کریم از حرمت تبرک: قرآن در ضمن چند آیه از تبرک سخن گفته و هیچ اشاره‌ای به حرمت آن و شرک‌آمیز بودنش نکرده است. افزون بر این، در برخی آیات به عمل تبرک توسط پیامبران یا انجام دادن آن در محضر ایشان اشاره شده که این بر جواز تبرک گواهی می‌دهد.
2. تبرک حضرت یعقوب به پیراهن فرزندش یوسف: زمانی که یوسف به برادرانش گفت پیراهنش را بر چشمان پدرشان بیفکنند: رحمت خداوند از پیراهن یوسف بر چشمان یعقوب نبی جاری شد و وی با برکت جستن از آن لباس بینایی چشمان خود را بازیافت.
3. تبرک بنی اسرائیل به تابوت عهد: تابوت عهد صندوقی بود که در آن اشیای متعلق به خاندان موسی و هارون و الواح مقدسی که بر حضرت موسی (ع) نازل شده بود، قرار داشت و حضرت موسی آنها را به یوشع بن نون سپرده بود. بنی اسرائیل این صندوق را بسیار مقدس می‌شمردند و در جنگ با بت پرستان آن را با خود حمل می‌نمودند. صندوق مایه آرامش آنان بود: و به آن تبرک می‌جستند. برخی متکلمان شیعه معتقدند که حمل این تابوت به ویژه در زمان جنگ، جز به جهت تبرک و کمک گرفتن از آن وجهی نداشته است.
4. مصلی قرار گرفتن مقام ابراهیم: مقام ابراهیم در کنار خانه کعبه است و به همین سبب محل نماز مردم قرار داده شده است: و مسلمانان به واسطه تماس آن سنگ با پای حضرت ابراهیم، به آن تبرک می‌جویند. از این روی تبرک به محل نشستن و نماز پیامبر اسلام نیز مجاز است. در روایتی، محل بین حجر الاسود و مقام ابراهیم، محل دفن شماری از پیامبران معرفی شده است و به همین سبب مبارک است.

جواز تبرک در سنت نبوی

سنت حضرت رسول(ص) پشتوانه مهم جواز تبرک است. پیامبر اکرم (ص) در برخی روایات، اصحاب را به تبرک جستن از خودش تشویق کرده است.

بنابر برخی روایات، پیامبر (ص) به اصحاب امر کرد که از چاه ناقه صالح تبرک بجویند و این دلیل بر جواز تبرک به آثار انبیا و صالحان است، اگرچه از دنیا رفته باشند.

گفته‌اند که در شب ازدواج حضرت فاطمه(س)، پیامبر اکرم(ص) پس از وضو، بقیه آب وضوی خویش را به سر و صورت و بدن ایشان پاشید و از خدا خواست تا به او و نسلش برکت بخشد.

امام علی(ع) در روایتی بیان می‌نماید که به برکت لمس کردن چشمان وی توسط پیامبر (ص) در جنگ خیبر که به شدت درد می‌کرد، دیگر گرفتار چشم درد نشده است.

در نقلی بیان شده که حضرت آب وضویش را بر روی فرد بیماری ریخت و به برکت آن شفا یافت.

در چند روایت نقل شده که ایشان پس از انجام اعمال حج، موهای خویش را تراشید و مسلمانان موها را برای تبرک بین خود تقسیم کردند.

در شب معراج، در مکان‌هایی که منسوب به پیامبران بوده، نماز خواندند. این نماز خواندن در آن مکان‌ها وجهی نداشته جز اینکه آن مکان‌ها به واسطه آن پیامبران متبرک شده بود.

در جریان دفن فاطمه بنت اسد؛ مادر حضرت علی(ع)، پیامبر(ص) وی را با لباس خودشان کفن نمود و قبل از به خاک سپردن او، لحظاتی در قبرش خوابید تا به واسطه ایشان سختی قبر بر او آسان گردد.

عبدالله بن ابی نیز از حضرت درخواست کرد که او را در لباسی که بر تن داشته‌اند به خاک بسپارد و با این عمل به دنبال تبرک به لباس حضرت و جلوگیری از عذاب الهی بوده است.

فرستاده قریش در جریان صلح حدیبیه حکایت می‌کند که اصحاب پیامبر (ص) آنچنان نسبت به ایشان توجه دارند که اجازه نمی‌دهند حتی قطره‌ای از آب وضوی ایشان بر روی زمین بریزد و هرگاه وضو می‌گیرند، صحابه قطرات آب وضوی ایشان را به صورت خود می‌مالند.

با وجود اینکه این عمل که در پیش چشم حضرت اتفاق می‌افتاد و ایشان منعی از آن نکرده‌اند، به عنوان تقریر معصوم می‌تواند مستندی برای حکم به جواز و مباح بودن این عمل باشد.

همانطور که تبرک به آب وضوی ایشان و باقیمانده آن نه تنها با منعی از سوی حضرت روبرو نشده، بلکه در برخی موارد، خودشان به اصحاب می‌فرمودند به آن آب تبرک بجویند.

جواز تبرک در سیره اهل بیت(ع)

1. فاطمه زهرا(س) دختر پیامبر (ص) بعد از وفات پدرش بر سر قبر ایشان حاضر شد و تربت ایشان را به نشانه تبرک بر سر و صورت خویش می‌مالیدند.
2. در منابع روایی تبرک امام حسین(ع)، امام صادق(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) به قبر پیامبر نقل شده است.
3. امام حسن(ع) نیز به واسطه برکت قبر نبوی، وصیت نمود در صورت امکان و بدون اینکه باعث نزاع شود، در کنار ایشان به خاک سپرده شود.
4. تبرک امام صادق(ع) به عصای پیامبر(ص) و نیز تبرک حضرت علی(ع) به باقیمانده حنوط رسول خدا(ص) شاهدهای دیگری بر این سیره است.

تبرک در سیره صحابه و مسلمانان

صحابه در زمان حیات پیامبر (ص) و بعد از وفات ایشان، به او تبرک می‌جستند. تبرک به نبی به دو دلیل بود؛ یکی به دست آوردن آثار معنوی از شخصیت پیامبر و دیگری اظهار ارادت و محبت به پیامبر (ص) و اهل بیتش (ع).

تبرک جویی مسلمانان، به سه صورت بود: تبرک به بدن پیامبر، تبرک به اشیای متعلق به پیامبر و تبرک به مکان‌های مرتبط با پیامبر.

تبرک به بدن پیامبر (ص)

اصحاب، موی سر پیامبر را برای تبرک و تیمن نزد خویش نگاه می‌داشتند.

ظرفی که ادعا می‎شود موی پیامبر در آن نگهداری می‌شود

در نقل‌های تاریخی و کتاب‌های حدیث بیان شده که در جریان صلح حدیبیه وقتی رسول خدا (ص) موی سر خود را اصلاح می‌کردند، صحابه دور ایشان جمع شده بودند و هر تار مویی که بر زمین می‌افتاد را به عنوان تبرک بر می‌داشتند.

خالد بن‌ولید نیز پیشانی‌بندی که چند تار موی حضرت در آن قرار داشت را به عنوان تبرک و تیمن برای پیروزی در جنگ به سر خود می‌بست.

تبرک به عرق ایشان نیز از دیگر موارد برکت‌جویی اصحاب است. تبرک انس بن مالک و‌ ام‌سلیم به عرق ایشان از این موارد است.

باقی‌مانده آب آشامیدنی، ظرف آب ایشان، آب چاه منطقه حدیبیه که به واسطه حضرت متبرک شده بود و نیز آب وضوی حضرت از موارد مورد توجه اصحاب بوده است.

در نقلی نیز بیان شده که اصحاب دهانه مَشکی را که پیامبر (ص) از آن آب خورده بودند را بریدند و به قصد تبرک برای خود برداشتند.

در منابع تاریخی نام بیست چشمه و چاه آمده که به وسیله حضرت متبرّک شده است و صحابه نسبت به تبرک به آنها توجه زیادی داشتند.

تبرک به وسایل پیامبر (ص)

ظرفی که ادعا می‎شود تربت پیامبر در آن نگهداری می‌شود

وسائل متعلق به حضرت نیز از دیگر موارد در این زمینه بوده است. عصا، لباس، عبا، عمامه، کفش، سجاده، قبضه شمشیر، پرچم و تخت پیامبر(ص) از جمله این موارد است.

تبرک به مکان‌های منسوب به پیامبر(ص)

مسلمانان صدر اسلام نسبت به مکان‌هایی که به نوعی با پیامبر (ص) ارتباط داشته است، توجه خاصی داشته‌اند. خواه مکان‌هایی که ایشان در آنجا نماز خوانده است یا مدتی در آنجا نشسته بوده یا حتی از آنجا عبور کرده‌اند. فهرست این مکان‌ها در قرن سوم توسط فاکهی با عنوان "المواضع التی دخلها رسول الله" ثبت شده است.

عبدالله بن عمر از افرادی بوده که توجه ویژه‌ای نسبت به مکان‌های منسوب به پیامبر (ص)داشته است. این توجه وی و شدت توجه او به تبرک جستن از این مکان‌ها که نشانه شیوع داشتن این امر در صدر اسلام است، به حدی بوده که برخی از مخالفان جواز تبرک جستن به توجیه این عملکرد عبدالله پرداخته و آن را امری ناشی از اجتهاد شخصی او معرفی می‌کنند نه برخاسته از ادله شرعی.

درحالی که برخی دیگر به واسطه همین روایات و نقل‌ها برآنند که پیگیری آثار رسول اکرم (ص) و تبرک به آن مستحب است.

روضه و مرقد مطهر نبوی که زیارتگاه مسلمانان بوده است

برخی از این مکان‌ها که در مکه قرار داشته عبارتند از:

محل تولد پیامبر (ص)، محلی که شتر قربانی خود را بعد از مناسک حج نحر کردند، محل تحقق بیعت رضوان، غاری که هجرت پیامبر (ص) از آنجا شروع شد، مسجد الغنم که محل بیعت پیامبر اکرم (ص) با مشرکان پس از فتح مکه بوده است، مسجد خیف که محل خطبه حجة الوداع و محل نماز هفتصد پیامبر بوده و سفارش زیادی به نماز در آن شده است، مسجد ردم الاعلی، مسجد مختفی، خانه ام هانی، مسجد عُرَیض، خانه حضرت خدیجه(س) که محل تولد فاطمه زهرا(س) بوده است، خانه ارقم بن ابی‌ارقم که محل مخفی شدن مسلمانان از تعرض مشرکان مکه بوده است، مسجد غدیر که محل ایراد خطبه غدیر بوده است، تخته سنگی که در نزدیکی قبة الوحی در مسجد الحرام قرار دارد و گفته شده به پیامبر سلام نموده است، تخته سنگی در نزدیکی مکه که گفته شده حضرت در مسیر بازگشت از حج عمره بر روی آن استراحت نموده است، سنگی در گوشه مسجد الحرام که نقش پای پیامبر(ص) بر روی آن قرار داشته است.

تصویری از محل تولد پیامبر(مولد النبی)

اماکن متبرکی نیز در مدینه قرار داشته است که عبارتند از:

منبر و روضه نبوی که دعا خواندن در کنار این دو، از آداب دینی مورد اتفاق مسلمانان است و مسلمانان جهت تبرک خاک تربت ایشان را بر می‌داشتند. این کار به اندازه‌ای در بین مسلمانان رواج یافت که عایشه دستور داد دیواری در جلوی قبر حضرت ایجاد کنند.

غار ثور وحراء؛ مسجد شجره که محل احرام حضرت بوده است، مسجد الاجابه که حضرت در بازگشت از عمره در آن نماز خوانده بود و مردم آن را برای تبرک می‌بوسیدند؛ مسجد البغله و مسجد الفتح؛ مسجد قبا که نماز در آن ثواب زیادی دارد از دیگر مکان‌های متبرک بوده است.

تبرک جویی به غیر پیامبر(ص)

مسلمانان علاوه بر تبرک به رسول خدا(ص) ، به غیر ایشان نیز تبرک می‌جسته‌اند. طبق نقلی حضرت رسول به عرق پیشانی حضرت علی تبرّک جسته است.

برخی از موارد تبرک به غیر پیامبر (ص) که در روایات ذکر شده‌اند، عبارتند از:

• قرآن کریم و حجر الاسود
• بر اساس روایاتی که در کافی آمده پرچم امام حسن(ع) وامام حسین(ع)، شمشیر جعفر طیار، قرآن منسوب به علی بن ابی طالب(ع)، پرده کعبه جزو موارد تبرک هستند؛
• تبرک مصعب بن زبیر به امام حسین(ع) و تبرک عمر بن خطاب به عباس بن عبدالمطلب، تبرک عباس به حضرت علی(ع).
• آب فرات
• آب زمزم
• خاک مدینه، تاج اویس، شمشیر خالد بن ولید و شرجیل بن حسنه
• خانه حضرت فاطمه(س)، خانه عقیل بن ابی‌طالب
• مسجد کوفه.

تبرک‌جستن به قبور اولیا و صالحان

تبرک به قبور در میان مسلمانان منحصر به قبر حضرت رسول(ص) نبوده است، بلکه آنان به قبر صحابه، تابعین و صالحان نیز متبرک می‌جسته‌اند. سُبکی عالم اهل سنت معتقد است: بر اساس دین و سیره سلف صالح، حتی تبرک به برخی از اموات صالح نیز جایز است. وی هم چنین می‌گوید برکت‌جویی به قبور انبیای سابق و صالحان همواره سیره علما و مسلمانان بوده است. برخی از موارد تبرک‌جویی مسلمانان در کشورهای مختلف عبارتند از:

• تربت امام حسین(ع)
• تربت امام رضا(ع)
• تربت امام کاظم(ع)؛
• قبر حمزه بن عبدالمطلب در قبرستان احد
• قبر بلال حبشی در شام
• قبر ابو ایوب انصاری در استانبول
• قبر سیده نفیسه در مصر
• مشهد رأس در عسقلان که گفته شده سر امام حسین (ع) در آنجا دفن شده است.

نظریه انحصار تبرک به پیامبر و آثار او

به باور وهابیان، تبرک فقط به پیامبر اسلام یا آثار او جایز است و برخی نیز این حکم را مختص زمان حیات پیامبر دانسته‌اند. خلاصه توضیح نظر آنان از این قرار است:

1. در زمان پیامبر(ص)، صحابه به ایشان تبرک می‌جستند و از این رو، تبرک در آن زمان جایز بود، اما بعد از وفات پیامبر، تبرک تنها به آثاری جایز است که با بدن پیامبر تماس داشته است.
2. تبرک‌جویی تنها در حق پیامبر (ص)و آن هم تنها در زمان زنده بودن پیامبر (ص) جایز بوده و پس از وفات ایشان، حتی تبرک به اجزای بدن و چیزهایی که با ایشان در ارتباط بوده نیز جایز نیست.
3. تبرک مشروع تنها در حق پیامبر جایز است و خداوند تنها در بدن ایشان برکت را قرار داده است و این عمل در حق غیر ایشان به هیچ وجه جایز نیست.

دلایل

این عده برای اثبات مدعای خود چند دلیل بیان کرده‌اند:

1. تبرک به غیر پیامبر مستلزم شرک و در زمره کارهای بت پرستان است و از سوی دیگر هیچ دلیلی بر صحت و جواز این عمل از سنت نداریم.
2. تبرک بدعت‌آمیز است؛ زیرا تبرک نوعی عبادت است و قرار دادن هر عملی به عنوان عبادت، بدون اینکه سابقه‌ای در بین اصحاب پیامبر داشته باشد، بدعت و حرام است. از این روی، دست مالیدن و تبرک به در و دیوار مسجد النبی و مسجد الحرام و یا روضه نبوی، دو رکن کعبه، اطراف حجرالاسود، دیوارهای کعبه و مقام ابراهیم و صخره بیت المقدس و قبر انبیا و صالحان بدعت و نادرست است.
3. تبرک اصحاب به پیامبر به این دلیل بوده که او ولایت الهی بر مومنان داشته است و چون ولایت پیامبر (ص) مختص به زمان حیات آن حضرت است، پس تبرک نیز جایز نیست.
4. صحابه و تابعین از تبرک‌جویی به غیر حضرت رسول (ص) و آثار ایشان خودداری می‌کردند. علت آن نیز جلوگیری از افتادن در شرک و غلو بوده است.

پاسخ‌ها به نظریه انحصار

1. در کتاب صحیح بخاری شواهدی تاریخی ذکر شده که تبرک‌جویی همواره پس از وفات حضرت پیامبر نیز مورد اهتمام اصحاب و تابعین بوده است.
2. بنابر برخی منابع، ولایت پیامبر به زمان حیات آن حضرت اختصاص ندارد زیرا پیامبر اسلام (ص) دارای حیات برزخی بوده و ولایت ایشان پس از وفاتشان نیز جریان دارد.
3. فتوای احمد بن حنبل که ابن تیمیه نیز از آن آگاه بوده است و سیره بزرگان شیعه و اهل سنت بر جواز تعظیم و تبرک به قبر پیامبر، روضه نبوی و منبر حضرت، وصیت خلیفه اول و خلیفه دوم به خاک‌سپاری آنان در کنار قبر پیامبر (ص) تنها به سبب تبرک به قبر بوده است و نشان می‌دهد که جواز تبرک مختص به شخص پیامبر نیست.

تبرک و شرک

مقالهٔ اصلی: شرک

عبادت عملی است که به نیت پرستش در برابر شخصی یا چیزی انجام پذیرد و عبادت کننده به نوعی معتقد به ربوبیت و تاثیرگذاری عبادت شونده است. اما کسی که درصدد تبرک جویی به آثار بزرگان دین بر می‌آید این افراد را دارای مقام خدایی و الوهیت نمی‌داند و در تبرک‌جویی قصد عبادت ندارد. بنابراین عمل او مصداق عبادت نیست تا با توحید عبادی منافات داشته و شرک یا غلو آمیز محسوب شود. شاهد این مطلب هم این است که چندین بار این عمل در محضر پیامبر(ص) انجام گرفت، اما ایشان هیچ‌گاه از آن منع نکرد و آنرا شرک آمیز نخواند، درحالی که از برخی الفاظ شرک آلود و غلوآمیز منع می‌نمودند.

تبرک بدعت است؟

مقالهٔ اصلی: بدعت

در باره بدعت دانستن تبرک نیز کسانی پاسخ‌هایی داده‌اند:

1. کارهایی مانند قرار دادن تربت بر چشم، یا قرار دادن موی پیامبر توسط احمد بن حنبل بر روی چشم و نیز امتناع شافعی از اسب سواری بر خاک مدینه به این دلیل که محل قدم‌های حضرت بوده است نشانگر احترام به انبیا و اولیا و آثار ایشان است و به تایید قرآن و سنت رسیده است و بدعت نیست.
2. در مواردی هم که نصی بر جواز در میان نیست، بر خلاف نظر وهابیون، می‌توان به اصل اباحه استناد و تمسک کرد و بر اساس اصالة الاباحه هر عملی که دلیلی بر حرمتش نداریم، مجاز و مباح است.
3. بر فرض که این عمل یا نوع خاصی از آن، امری جدید باشد که سابقه‌ای در عصر پیامبر (ص) ندارد، اما هر نوع نوآوری ناپسند و حرام نیست، بلکه بدعت ناپسند و حرام، امر جدیدی است که در دین گذارده شود و دلیلی بر مشروعیت آن نداشته باشیم. در حالی که تبرک، که ادله و شواهد متعدد بر سنت و سیره مسلمانان بر آن داریم را نمی‌توان بدعت ناپسند دانست. بلکه بر اساس نظر شافعی بدعت پسندیده است.

آثار نوشته‌شده درباره تبرک

آثار مکتوب بسیاری به صورت مستقل و تفصیلی به بحث و تحقیق درباره تبرک پرداخته‌اند؛ از جمله:

• تبرک الصحابة بآثار رسول الله اثر محمدطاهر کردی مکی
• تبرک الصحابة اثر علی احمدی میانجی
• التبرک المشروع و التبرک الممنوع اثر علی بن نفیع علیانی
• التبرک انواعه و احکامه اثر ناصر بن عبدالرحمن جدیع
• تبرک و قبور اثر سید حسن طاهری خرم‌آبادی
• التوسل بالنبی والتبرک باثاره اثر سید مرتضی عسکری
• اقناع المومنین بتبرک الصالحین اثر عثمان بن شیخ شافعی
• وهابیت و تبرک اثر علی‌اصغر رضوانی
• البرکة، اثر محمد بن عبدالرحمان وصابی

پیوند به بیرون

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل تبرک
• دایره المعارف بزرگ اسلامی، مدخل تبرک