الاَهلیلَجَه کتابی منسوب به امام صادق(ع) با موضوع اثبات وجود خدا و یگانگی او. این کتاب در قالب یک نامه و در پاسخ به شبهات مطرح‌شده در زمینه توحید، خطاب به مُفَضَّل بن عُمَر نگاشته شده است. متن این کتاب، مناظره‌ای بین امام صادق(ع) و پزشک هندی با موضوع اثبات وجود خدا و یگانگی و بیان اوصاف او است. برخی از بزرگان شیعه، استدلال‌های این کتاب را شگفت‌آور توصیف کرده و به مطالعه این کتاب سفارش کرده‌اند. نسخه‌هایی از این کتاب در کتابخانه‌های واتیکان و دانشگاه پرینستون آمریکا نگهداری می‌شود.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نامهای دیگر | الاهلیلج • الهلیلجه |
| نویسنده | امام صادق(ع) |
| تاریخ نگارش | قرن دوم هجری |
| موضوع | توحید |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دلیل ما |
| محل نشر | قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۵ |
| نوبت چاپ | اول |
| ترجمه فارسی | |
| نام کتاب | توحید اهلیلجه |
| مترجم | سید محمد موسوی |
| مشخصات نشر | انتشارات حضرت معصومه |
توصیف و جایگاه
الاَهلیلَجَه نام کتابی به زبان عربی که آن را منسوب به امام صادق(ع) دانسته‌اند.[۱] این کتاب در اصل، پاسخی از امام صادق(ع) به نامه مُفَضَّل بن عُمَر جُعفی به‌شمار رفته است.[۲] مفضل با ارسال نامهای، از امام خواسته بود به شبهات کفرآمیز مطرح‌شده در جامعه پاسخ داده و به نقد آنها بپردازد.[۳] امام صادق(ع) در این نامه، مشروح مناظره خود با پزشک هندی[۴] درباره دلائل اثبات وجود خالق یکتا[۵] را به نگارش درآورد. به‌گفته ابن طاووس، امام صادق(ع) در این کتاب، راه‌های شگفت‌آوری برای اثبات خدا و شناخت او ارائه کرده که غیر قابل خدشه است.[۶] شباهت موضوعی این کتاب با کتاب توحید مفضل، دیگر کتاب منسوب به امام صادق(ع)، باعث شده است برخی مؤلفان این دو را یک کتاب به‌شمار آورند.[۷]
تکرار نام گیاه اهلیلجه (هلیله) در سراسر متن این کتاب، سبب نام‌گذاری آن به الاهلیلجه شده است.[۸] برخی این کتاب را بیان شفاهی امام به مُفضل تلقی کرده و آن را از آثار مفضل به شمار آورده‌اند.[۹] ابن‌ندیم از این کتاب با نام الهلیلجه یاد کرده و انتساب آن را به امام صادق(ع) غیرممکن دانسته است.[۱۰] این قدیمی‌ترین گزارش از کتاب است.[۱۱] مجلسی در بحارالانوار آورده است که حتی برخی از عالمان اهل‌سنت نیز این کتاب را منسوب به امام صادق(ع) دانسته‌اند.[۱۲] وی نوع نگارش کتاب توحید و الاهلیلجه را شاهدی بر صحت انتساب این دو کتاب به امام صادق(ع) قلمداد کرده است.[۱۳]
سید محسن امین در توصیف این کتاب آورده که دلائل محکم و مطالب ارزشمندی از علم کلام در آن ذکر شده است.[۱۴] سید بن طاووس مطالعه این کتاب و استفاده از مطالب آن را به فرزندش توصیه کرده است.[۱۵] وی در توصیه‌های خود برای مسافران، همراه داشتن این کتاب را در سفر مورد تأکید قرار داده است.[۱۶]
محتوا
موضوعات مطرح‌شده در این کتاب به سه بخش تقسیم شده است:
- اثبات وجود خدا: در این بخش علوم پزشکی و نجوم مطرح شده و بر نقش عقل در درک واقعیت‌ها تأکید شده است. باطل بودن تسلسل در آفرینش و عدم امکان خلقت اشیاء توسط خود آنها مطرح شده و منشأ علوم مختلف همچون پزشکی و نجوم، پیامبران الهی دانسته شده است.
- اثبات توحید آفریدگار عالم
- بیان اوصاف خدا.[۱۷]
برخی پژوهشگران، جزئیات مطرح‌شده در این کتاب را برخلاف عقل و روایات دانسته‌اند و احتمال داده‌اند که مطالبی به آن افزوده شده باشد؛ سپس وجود نسخه‌های مختلف و متفاوت از این کتاب را دلیلی برای اثبات مدعای خود ذکر کرده‌اند.[۱۸] این اشکال توسط محققان دیگر مورد نقد قرارگرفته و مردود شمرده شده است.[۱۹]
نسخه‌ها، چاپ و ترجمه
قیس عطار در مقدمه خود بر کتاب الاهلیلجه، قدیمی‌ترین نسخه این کتاب را نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله گلپایگانی دانسته که به خط نَسخ به نگارش درآمده است. این کتاب را رونوشتی از کتاب نگاشته‌شده در سال ۷۱۲ق به‌شمار آورده‌اند.[۲۰] از جمله نسخه‌های این کتاب، متنی است که علامه مجلسی در بخش توحید کتاب بحارالانوار از این کتاب آورده و به شرح آن پراخته است.[۲۱] طبق گزارش‌ها، دو نسخه از این کتاب در کتابخانه واتیکان و یک نسخه از آن در کتابخانه دانشگاه پرینستون آمریکا نگهداری می‌شود.[۲۲]
گفته می‌شود کتابی به نام الاهلیلجه به افرادی همچون اسماعیل بن مِهران بن اَبی‌نَصر از امام رضا(ع)، حَمدان بن مُعافا از اصحاب امام کاظم(ع) و امام رضا(ع)[۲۳] و داوود بن کثیر رَقی از اصحاب امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام صادق(ع) نسبت داده شده است.[۲۴] برخی محققان نیز این احتمال را مطرح کرده‌اند که این سه شخص از راویان کتاب الاهلیلجه امام صادق(ع) بوده‌اند و از روی تسامح، این کتاب به آنان نسبت داده شده باشد.[۲۵]
از جمله چاپ‌های کتاب الاهلیلجه، چاپ انتشارات دلیل‌ما است که به تحقیق قیس عطار و همراه با شرح علامه مجلسی به چاپ رسیده است.[۲۶] این کتاب توسط سید محمد موسوی، به زبان فارسی ترجمه شده و انتشارات حضرت معصومه(س) در قم آن را با عنوان کتاب اهلیلجه چاپ و منتشر ساخته است.[۲۷] ترجمه‌های دیگری برای این کتاب ذکر شده است که به شرح ذیل می‌باشد:
- جامع المعارف؛ چاپ تبریز به سال ۱۳۰۱ش به صورت چاپ سنگی
- الدلائل الجلیله؛ شامل ترجمه و شرح فارسی تألیف میرآقا بن کاظم آقازاهدی
- حدیث اهلیلجه؛ نوشته زین‌العابدین بن حسین کاظمی خلخالی (۱۲۹۰-ش۱۳۶۵)
- گل جعفری؛ نوشته محمد طوسی مشهدی(۱۲۵۷)[یادداشت ۱]
- ترجمه محمدرضا کلباسی اصفهانی[۲۹]
پانویس
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ احمدی میانجی، مکاتیب‌الائمه، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۷-۲۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۵.
- ↑ ابن‌طاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱.
- ↑ حاج‌منوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه.
- ↑ حاج‌منوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه.
- ↑ مظفر، «مقدمه»، در توحید مفضل، ص۵.
- ↑ ابن‌الندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۳۸۶.
- ↑ حاج‌منوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ ابن‌طاووس، کشف المحجه لثمرة المهجه، ۱۳۷۵ش، ص۵۱.
- ↑ ابن‌طاووس، امان الاخطار، ۱۴۰۹ق، ص۹۱.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۶.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴۸-۵۱.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۵۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۴.
- ↑ مرکز ملک‌فیصل، خزانة التراث، ریاض، ج۸۳، ص۲۳۵.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۱.
- ↑ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۲؛ عطار، «مقدمه»، در کتاب الاهلیلجه، ص۴۳.
- ↑ امام صادق(ع)، الاهلیلجه، ۱۳۸۵ش، ص۴.
- ↑ «سلسله مباحثات اعتقادی۱- توحید اهلیلجه»، وبگاه انتشارات دلیل ما.
- ↑ طهرانی، الذریعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۸، ص۱۱۲و ج۱۸، ص۱۵۴.
- ↑ مردی، «الاهلیلجه»، وبگاه حدیث‌نت.
یادداشت
- ↑ آقابزرگ تهرانی در الذریعه او را محمد بن الحسن الطوسی المشهدی المتوفی ۱۲۵۷ معرفی کرده که مترجم رساله ذهبیه منسوب به امام رضا است.[۲۸]
منابع
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، تحقیق مؤسسه آل‌البیت، قم، مؤسسه آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌طاووس، علی بن موسی، کشف المحجه لثمرة المهجه، تحقیق محمد حسون، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- ابن‌ندیم، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، چاپ دوم، ۱۴۱۷ق.
- احمدی میانجی، علی، مکاتیب‌الائمه، تحقیق مجتبی فرجی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- امام صادق(ع)، الاهلیلجه، تحقیق قیس عطار، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- حاج‌منوچهری، «ارزیابی از آثار منتسب به امام صادق(۱)»، وبگاه افق اندیشه، تاریخ درج مطلب: ۱۳ ثور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۳ تیر ۱۴۰۳ش.
- «سلسله مباحثات اعتقادی۱- توحید اهلیلجه»، وبگاه انتشارات دلیل ما؛ تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۳ش.
- عطار، قیس، «مقدمه»، در الاهلیلجه، قم، دلیل ما، چاپ اول، ۱۳۵۸ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، تحقیق جمعی از محققان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مردی، عباسعلی، «الاهلیلجه»، وبگاه حدیث‌نت، تاریخ بازدید: ۱۳ تیر ۱۴۰۳ش.
- مرکز ملک‌فیصل، خزانة التراث، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه بالتراث، بی‌تا.
- مظفر، کاظم، «مقدمه»، در توحید المفضل، تألیف مفضل بن عمر، قم، داوری، سوم، بی‌تا.