زیارتگاه
.jpg)
زیارتگاه معمولا به محل دفن هر یک از پیامبران، امامان، امامزادگان، و اولیای الهی گفته می‌شود و واژه‌هایی چون حرَم، مزار، بُقعه و آستانه نیز برای آن به کار می‌رود. زیارتگاهها علاوه بر ایفای نقش معنوی در زندگی مردم، کارکردهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در جامعه دارند.
از دیدگاه شیعه، ساخت زیارتگاه تکریم اولیای خداست و بررسی‌های تاریخی نیز نشان می‌دهد که این سنّت، از زمان پیامبر(ص) رایج بوده است، اما وهابیّت آن را شرک می‌داند. پیشینه زیارتگاهها به تمدن‌های کهن، از آشور و بابِل تا ادیان بزرگ، بازمی‌گردد و خانه خدا و حرم نبوی، مهمترین زیارتگاه‌های اسلامی محسوب می‌شوند.
برخی، کثرت زیارتگاهها را نشانهٔ جعلی بودن بعضی از آنها می‌دانند، در حالی که پژوهشها، فراوانی زیارتگاهها را حاصل مهاجرت سادات معرفی می‌کنند. همچنین، گروهی تزیین زیارتگاهها را اسراف و مغایر با ساده‌زیستی دانسته، در حالی که برخی دیگر، آن را تعظیم شعائر و تقویت هویت دینی شمرده و رعایت حد تعادل در این زمینه را ضروری می‌دانند.
مفهوم و جایگاه
زیارتگاه (محل زیارت)،[۱] به مکانی گفته می‌شود که معمولا محل دفن یکی از پیامبران، امامان، امامزادگان، شهدا، انسان‌های باایمان و اولیای الهی است.[۲] زیارتگاه معصومان(ع) محل نزول رحمت الهی و مکانی برای عبادت، توبه و تفکّر دانسته شده است.[۳]
به‌گفته جعفر سبحانی از مراجع تقلید شیعه، زیارت قبر پیامبر(ص)، اهل‌بیت او و قبور مؤمنان از اصول فرهنگ اسلامی است.[۴] عالمان اهل‌سنت همچون شمس‌الدین ذهبی (درگذشت: ۷۴۸ق)، ابن‌ضیای مکی (درگذشت: ۸۵۴ق)، شوکانی (درگذشت: ۱۲۵۰ق) و عبدالرحمن جزیری (درگذشت: ۱۳۶۰ق) نیز، زیارت قبر پیامبر(ص) را دارای فضیلت بسیار دانسته[۵] و گزارش کرده‌اند وقتی حاجیان اعمال حج را تمام می‌کردند، به زیارت قبر پیامبر(ص) می‌رفتند.[۶] واژه‌های حرَم، مزار، بُقعه، امامزاده و آستانه نیز در مورد زیارتگاه به کار رفته‌اند.[۷]
آیا ساخت زیارتگاه شرک است؟
فرقه وهابیت، ساخت زیارتگاه و قرار دادن ضریح روی قبرها را شرک می‌داند،[۸] اما عالمان شیعه با استناد به آیاتی از قرآن[۹] این کار را تعظیم شعائر الهی و تکریم اولیای خدا و امری مشروع شمرده‌اند.[۱۰] همچنین بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که ساخت بنا بر روی قبور، از زمان پیامبر جزو سیرهٔ مسلمانان بوده و مورد اعتراض صحابه و تابعین قرار نگرفته است.[۱۱] از جمله روایت شده که پیامبر خدا(ص) قبر عثمان بن مظعون را با سنگ بزرگی علامت‌گذاری کرد.[۱۲] همچنین در صحیح بخاری آمده است که بعد از وفات حسن بن حسن بن علی(ع)، همسرش تا یک سال قبّه‌ای بر قبر او بنا کرد و به عزاداری پرداخت.[۱۳]
برخی مخالفان، به روایتی[۱۴] استناد کرده‌اند که پیامبر(ص) دستور هموارسازی قبرها را داده است.[۱۵] در پاسخ، بیان شده که بیشتر عالمان اهل‌سنت این دستور را الزام‌آور نمی‌دانند، بلکه بالا بردن قبر تا یک وجب را جایز شمرده‌اند. همچنین گفته شده قبر پیامبر(ص) و برخی اصحاب ابتدا مرتفع بود و در قرون اول و دوم چند بار بازسازی شد. گروهی از عالمان نیز، نهی از مرتفع ساختن قبر را مربوط به موردی دانسته‌اند که به تفاخر و تکبر بینجامد.[۱۶]
تاریخچه ساخت زیارتگاه
بر اساس پژوهشها، ساخت زیارتگاه منحصر به مسلمانان نبوده و پیشینهٔ آن به تمدن‌های آشور و بابِل بازمی‌گردد.[۱۷] گفته شده، هندوها در بَنارِس دارای زیارتگاه و معبد بوده و فلسطین به عنوان سرزمین زیارتگاهها برای یهودیان، مسیحیان و مسلمانان اهمیت دارد. حتی در کشورهای غربی نیز مکان‌های مقدسی برای زیارت مسیحیان وجود دارد.[۱۸]
قرآن کریم از اصحاب کهف یاد کرده[۱۹] که به اذن الهی پس از بیدار شدن از خوابی ۳۰۹ ساله، از دنیا رفتند.[۲۰] مطابق تفاسیر، این معجزه باعث شد مَدفن آنان مقدّس شمرده شود و مردم بر آن عبادتگاه و زیارتگاهی بنا کنند.[۲۱]
به گفته محققان، در ایران، با قدرت گرفتن سادات علوی در طبرستان و حکومت آل بویه در سال ۲۷۰ق، توجه ویژه‌ای به آبادسازی زیارتگاهها شد و این روند در دوره‌های سلجوقیان، صفویان، قاجار و جمهوری اسلامی ادامه یافت، به‌طوری که آرامگاه امامزادگان و بزرگان مورد توسعه و بازسازی قرار گرفتند.[۲۲] از متون تاریخی به دست می‌آید که نخستین سازه بر روی مقبره‌ها معمولاً به صورت سایه‌بانی ساده توسط ارادتمندان ساخته می‌شد و در گذر زمان، توسعه یافته و به زیارتگاه تبدیل می‌شدند.[۲۳]
مهمترین زیارتگاه‌های اسلامی
.jpg)
خانه خدا در مکه و حرم نبوی در مدینه مهمترین زیارتگاه‌های مسلمانان شناخته می‌شوند.[۲۴] پس از آنها، حرم امامان شیعه به عنوان مهمترین زیارتگاه‌های شیعیان معرفی شده است؛[۲۵] آنها عبارت‌اند از: حرم امام علی(ع) در نجف، حرم امام حسین در کربلا، حرم امام رضا(ع) در مشهد، حرم کاظمین(ع) در شهر کاظمین، حرم عسکریین(ع) در سامرا و حرم امامان چهارگانهٔ بقیع در مدینه.
غیر از حرم معصومان(ع)، حرم برخی از امامزادگان نیز، جایگاه ویژه‌ای در میان شیعیان داشته و جزو زیارتگاه‌های مهم شیعه به‌شمار می‌روند؛[۲۶] از جمله: حرم حضرت معصومه(س) در قم، حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری، حرم شاهچراغ در شیراز، حرم حضرت عباس(ع) در کربلا و حرم حضرت زینب و رقیه(ع) در دمشق.
اهل‌سنت نیز، افزون بر حرم پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع)، زیارتگاه‌های فراوانی دارند که از جملهٔ آنها، مزار ابوحنیفه و احمد بن حنبل در شهر بغداد قرار دارند.[۲۷]
کارکردهای زیارتگاه
زیارتگاه محلی برای عبادت خدا[۲۸] و عاملی برای تقویت باورها، پیوند دل‌ها و مظهر وفاق ملی به شمار می‌رود.[۲۹] علاوه بر آن، برای زیارتگاهها کارکردهای دیگری نیز بیان شده است:[۳۰]
- کارکرد فرهنگی: زیارتگاهها از جمله مراکز آموزش معارف دین و نشر اسلام و کانون گردهمایی‌های مذهبی، به‌ویژه در عزاداری محرم بشمار می‌روند.[۳۱]
- کارکرد روانشناسی: بر پایهٔ پژوهشها، زیارتگاه به دلیل اعتبار مذهبی، فضایی معنوی برای تخلیه روح و روان فراهم کرده و با تحریک عواطف، نقش مهمی در آرامش و امیدبخشی دارد.[۳۲]
- کارکرد اجتماعی: زیارتگاهها نقش مهمی در فعالیت‌های اجتماعی دارند و اغلب رهگذران از امکانات آنها بهره‌مند می‌شوند. همچنین، در بسیاری از مناطق، قبرستان‌ها در کنار مقبرهٔ امامزادگان شکل می‌گیرند.[۳۳]
- کارکرد اقتصادی: زیارتگاهها با دریافت هدایا، وقف املاک، و برپایی بازارها، موجب رونق کسب‌وکارهای محلی، توسعه گردشگری، رشد اقتصادی و رفاه عمومی مردم منطقه شمرده می‌شوند.[۳۴]
- کارکرد هنری: هنرهایی چون کاشی‌کاری، آجرچینی، گچ‌بری، آیینه‌کاری، نقاشی و حکاکی که در ساخت زیارتگاهها بکارگیری شده‌اند را، زبان گویای هنر ایرانی و اسلامی دانسته‌اند.[۳۵]
تزیین زیارتگاهها از نگاه فقهی و فرهنگی
درباره تزیین و طلاکاری زیارتگاهها، برخی بر این باورند که هزینه کردن برای این کار، براساس احادیثِ منع تزیین مساجد و روایات پرهیز از اسراف و ترویج ساده زیستی، نامطلوب است. این گروه همچنین بر اولویت رفع فقر و تقویت بُنیه اقتصادی جامعه اسلامی تأکید می‌کنند.[۳۶]
در مقابل، موافقان، به آیات[۳۷] و روایات[۳۸] مربوط به تعظیم شعائر و عمران مساجد و زیارتگاهها استناد کرده و تزیین را ابزاری برای تقویت هویت دینی و فرهنگی، ایجاد فضای روح‌انگیز و جذب مؤمنان می‌دانند.[۳۹]افزون بر اینکه بسیاری از این هزینه‌ها توسط واقفانی است که مالی را به صورت خاص برای تزیین مکان مقدس وقف کرده‌اند. در این صورت، جلوگیری از این کار و صرف آن در جهتی دیگر -مانند کمک به فقیران- مخالفت با نیت واقف شمرده شده،[۴۰] و فقیهان آن را مشروع نمی‌دانند.[۴۱] البته درباره زیباسازی زیارتگاهها، رعایت حد تعادل و تناسب با جایگاه آن مکان را لازم دانسته‌اند.[۴۲]
کثرت زیارتگاهها؛ واقعیت تاریخی یا چالش اعتبار؟
برخی، با توجه به فراوانی زیارتگاهها و ساخت بعضی از آنها در مناطق ناهموار، احتمال جعلی بودن برخی امامزادگان را مطرح نموده‌اند.[۴۳] این در حالی است که بر اساس پژوهشهای انجام‌شده، کثرت زیارتگاهها در جهان اسلام را ناشی از مهاجرت سادات به مناطق مختلف دانسته‌اند.[۴۴] گفته شده این مهاجرت‌ها که تحت تأثیر فشارهای سیاسی یا اهداف تبلیغی بوده، با استقبال و احترام مردم مواجه گردید و نهایتا به ساخت زیارتگاهها در محل دفن سادات و امامزادگان انجامید.[۴۵]
پژوهشگران معتقدند افزایش تعداد زیارتگاهها را نمی‌توان دلیلی بر جعلی بودن آنها دانست، بلکه برای بررسی اعتبار هر زیارتگاه، باید به مستندات تاریخی و علم نَسب‌شناسی مراجعه کرد؛ زیرا برخی امامزادگان دارای شجره‌نامهٔ معتبر و برخی نیازمند بررسی دقیق‌تر هستند.[۴۶]
تک‌نگاری
مزارنگاری و تألیفاتی مختص به زیارتگاهها را دارای پیشینه‌ای طولانی دانسته‌اند؛ برخی آثار مشهور در این زمینه عبارت‌اند از:[۴۷]
- شَدّ الإزار فی حَطّ الأَوزار عن زوّار المَزار؛ تألیف ابوالقاسم معین الدین جُنَید شیرازی (درگذشت: ۷۹۱ق) و ترجمه آن به نام هزار مزار در معرفی مزارات شیراز.[۴۸]
- مَقصد الإقبال السُلطانیّه؛ این اثر کتابی است به فارسی، نوشته سید عبدالله واعظ، در شرح مزارات دانشمندان اهل هرات، که در سال ۸۶۴ق تألیف شده است.[۴۹]
- روضاتُ الجَنان و جنّات الجَنان؛ تألیف حافظ حسین کربلائی تبریزی (درگذشت: ۹۹۷ق)، در معرفی بقاع متبرکه تبریز.[۵۰]
- مزارات بغداد؛ این کتاب نوشتهٔ آناستاس ماری کَرمِلّی (درگذشت ۱۹۴۷م) کشیش و تاریخ‌نگار لبنانی، به جمع‌آوری و شرح مقبره‌های بزرگان شهر بغداد پرداخته است.[۵۱]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «زیارت».
- ↑ محدثی، فرهنگ‌نامه زیارت، مشعر، ص۴۳.
- ↑ حاجیان، «زیارت از دیدگاه عقل و نقل»، ج۱، ص۴۱۱.
- ↑ سبحانی، منشور عقاید امامیه، ۱۳۷۶ش، ص۲۵۴.
- ↑ مکی، تاریخ المکة المشرفة و المسجد الحرام، ۱۴۱۸ق، ص۳۳۴؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱۰؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۸۴؛ جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۹۴۶.
- ↑ مکی، تاریخ المکة المشرفة و المسجد الحرام، ۱۴۲۴ق، ص۳۳۴؛ شوکانی، نیل الاوطار، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۱۰.
- ↑ محدثی، فرهنگ‌نامه زیارت، مشعر، ص۴۳ و ۵۴.
- ↑ رضایی، «زیارت مشاهد مشرفه و ناقدان»، ج۱، ص۵۶۲.
- ↑ آیه ۳۲ سوره حج و آیه ۲۳ سوره شوری.
- ↑ رضایی، «زیارت مشاهد مشرفه و ناقدان»، ج۱، ص۵۶۳-۵۶۶
- ↑ رضایی، «زیارت مشاهد مشرفه و ناقدان»، ج۱، ص۵۶۵.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۹۹.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۸۸.
- ↑ أحمد بن حنبل، المسند، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۱۱۳ و ۳۹۹؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۲۸.
- ↑ زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) جایگاه تعظیم شعائر الهی، ص۳۶.
- ↑ زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) جایگاه تعظیم شعائر الهی، ص۳۶-۳۷.
- ↑ محدثی، فرهنگ زیارت، ۱۳۸۶ش، ص۴۲.
- ↑ محدثی، فرهنگ زیارت، ۱۳۸۶ش، ص۴۲.
- ↑ سوره کهف، آیات ۱۳-۲۱
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۴۴-۱۴۵.
- ↑ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق، ج۱۵، ص۱۴۵؛ قرشی بنابی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۶، ص۲۰۲.
- ↑ جلالی، و گروه نویسندگان، مزارات، ۳۹۲ش. ص۹.
- ↑ جلالی، و گروه نویسندگان، مزارات، ۳۹۲ش. ص۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ زیارت، ۱۳۸۸ش، ج۸، ص۲۶؛ «معرفی مکان‌های مهم مسجد النبی»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «معرفی اماکن متبرکه مسلمانان»، وبگاه جنة المهدی؛ «حرم امامان شیعیان»وبگاه جیران.
- ↑ «معرفی اماکن متبرکه مسلمانان»، وبگاه جنة المهدی؛ «حرم امامان شیعیان»وبگاه جیران.
- ↑ «زیارتگاهها و مقابر اهل سنت»، وبگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ عبدالوهاب، زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) جایگاه تعظیم شعائر الهی، ۱۳۹۴ش، ص۲۴۴.
- ↑ محدثی، فرهنگ زیارت، ۱۳۸۶ش، ص۴۲.
- ↑ جلالی، و گروه نویسندگان، مزارات، ۳۹۲ش. ص۷.
- ↑ یوسفی جولندان، منصور، «کارکرد مزارات و زیارتگاهها»، ج۲، ص۹۶۲؛ بطیار، فاطمه، «جامعه‌شناسی زیارت»، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ یوسفی جولندان، منصور، «کارکرد مزارات و زیارتگاهها»، ج۲، ص۹۶۵-۹۶۶.
- ↑ بطیار، فاطمه، «جامعه‌شناسی زیارت»، ج۱، ص۲۹۵.
- ↑ یوسفی جولندان، منصور، «کارکرد مزارات و زیارتگاهها»، ج۲، ص۹۶۸.
- ↑ یوسفی جولندان، منصور، «کارکرد مزارات و زیارتگاهها»، ج۲، ص۹۶۴.
- ↑ ایروانی، «واکاوی مسئله تزیین و طلاکاری زیارتگاهها براساس قرآن و حدیث»، ص۲۹.
- ↑ سوره حج، آیه ۳۲ و سوره اعراف آیه ۳۱.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۲.
- ↑ ایروانی، و دیگران، «واکاوی مسئله تزیین و طلاکاری زیارتگاهها براساس قرآن و حدیث»، ص۴۶-۵۲.
- ↑ ایروانی، «واکاوی مسئله تزیین و طلاکاری زیارتگاهها براساس قرآن و حدیث»، ص۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۳۰۴.
- ↑ ایروانی، «واکاوی مسئله تزیین و طلاکاری زیارتگاهها براساس قرآن و حدیث»، ص۵۴.
- ↑ «چرا امامزاده‌ها و زیارتگاهها در ایران اینقدر زیادند؟»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ جلالی، و گروه نویسندگان، مزارات، ۳۹۲ش. ص۸.
- ↑ «چرا امامزاده‌ها و زیارتگاهها در ایران اینقدر زیادند؟»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ «چرا امامزاده‌ها و زیارتگاهها در ایران اینقدر زیادند؟»، خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ جلالی، و گروه نویسندگان، مزارات، ۳۹۲ش. ص۷.
- ↑ «شَدّ الإزار فی حَطّ الأَوزار عن زوّار المَزار»، کتابخانهٔ نور.
- ↑ «مَقصد الإقبال السُلطانیّه»، کتابخانهٔ نور.
- ↑ «روضاتُ الجَنان و جنّات الجَنان»، کتابخانه نور.
- ↑ «مزارات بغداد»، کتابخانه نور.
منابع
- قرآن کریم.
- أحمد بن حنبل، مسند الإمام أحمد بن حنبل، محقق: أحمد محمد شاکر، قاهرة، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- ایروانی، جواد و دیگران، «واکاوی مسئله تزیین و طلاکاری زیارتگاهها براساس قرآن و حدیث»، در فصلنامه مشکاة، دوره ۴۳، شماره ۳، ۱۴۰۳ش.
- بخاری، محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، محقق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، دمشق، دار طوق النجاة، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- بطیار، فاطمه، «جامعه‌شناسی زیارت»، در مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، قم، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- جزیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، دارالثقلین، ۱۴۱۹ق.
- جلالی، غلامرضا، و گروه نویسندگان، مزارات، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۳۹۲ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ زیارت- فصلنامه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، تاریخی، چاپ اول، تهران، سازمان حج و زیارت، ۱۳۸۸ش.
- «چرا امامزاده‌ها و زیارتگاهها در ایران اینقدر زیادند؟»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ نشر، ۳۰ بهمن ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۴ش.
- حاجیان، علیرضا، «زیارت از دیدگاه عقل و نقل»، در مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، قم، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- «حرم امامان شیعیان»وبگاه جیران، تاریخ بازدید: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۴ق.
- رضایی، سارا، «زیارت مشاهد مشرفه و ناقدان»، در مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، قم، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- «روضاتُ الجَنان و جنّات الجَنان»، کتابخانه نور، تاریخ بازدید: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
- «زیارتگاهها و مقابر اهل سنت»، وبگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، تاریخ بازدید: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
- سبحانی، جعفر، منشور عقاید امامیه، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۳۷۶ش.
- سمهودی، علی بن عبدالله، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، بیروت، دار الکتب العلمیة، چتپ اول، ۱۴۱۹ق.
- «شَدّ الإزار فی حَطّ الأَوزار عن زوّار المَزار»، کتابخانهٔ نور، کتابخانه نور، تاریخ بازدید: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
- شوکانی، محمد بن علی، نیل الاوطار، مصر، دارالحدیث، ۱۴۱۳ق.
- طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- عبدالوهاب، محمدرجب، زیارتگاه‌های اهل بیت(ع) جایگاه تعظیم شعائر الهی، مترجم: باقری، مجتبی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۴ش.
- علوی اصفهانی، ابن‌طباطبا، منتقلة الطالبیة، نجف، المکتبة الحیدریّة، چاپ اول، بی‌تا.
- قرشی بنابی، علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: غفاری علی اکبر و آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محدثی، جواد، فرهنگ زیارت، اهداف، آثار، تاریخچه، مشروعیت، سازندگی و آداب زیارت، تهران، نشر مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه زیارت، تهران، مشعر، چاپ اول، بی‌تا.
- «مزارات بغداد»، کتابخانه نور، تاریخ بازدید: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
- «معرفی اماکن متبرکه مسلمانان»، وبگاه جنة المهدی، تاریخ بازدید: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴ش.
- «معرفی مکان‌های مهم مسجد النبی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ نشر: ۲۴ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ خرداد ۱۴۰۴ش.
- معروف حسنی، هاشم، سیرة الائمة الاثنی عشر(ع)، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۲ق.
- «مَقصد الإقبال السُلطانیّه»، کتابخانهٔ نور، تاریخ بازدید: ۱۹ خرداد ۱۴۰۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ دوم، ۱۴۲۷ق.
- مکی حنفی، محمد بن احمد بن محمد بن ضیاء، تاریخ المکه المشرفه والمسجد الحرام، بیروت، دار الکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- یوسفی جولندان، منصور، «کارکرد مزارات و زیارتگاهها»، در مجموعه مقالات هم‌اندیشی زیارت، قم، مشعر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.