اِقتصادُنا، کتابی از سید محمد باقر صدر در زمینه اقتصاد اسلامی. این کتاب نظریه‌های اقتصادی مارکسیسم و سرمایه‌داری را معرفی و نقد کرده و سپس مکتب اقتصادی اسلام را ارائه داده است. هدف از نگارش کتاب، بیان مبانی اقتصاد اسلامی و تفاوت آن با دیگر مکاتب بزرگ اقتصادی بوده است. نظریه منطقة الفراغ، از مهم‌ترین دیدگاه‌های شهید صدر در زمینه اقتصاد اسلامی، در این کتاب مطرح شده است. از اقتصادنا، ترجمه‌هایی به زبان فارسی وجود دارد که کتاب اقتصاد ما ترجمه سیدمحمدمهدی برهانی و سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، از جمله آنها است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | سید محمد باقر صدر |
| موضوع | اقتصاد اسلامی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | یک جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار التعارف |
نویسنده
سیدمحمدباقر صدر در ۱۰ اسفند سال ۱۳۱۳ش ( ۲۵ ذی‌القعده ۱۳۵۳)، در کاظمین به دنیا آمد و در سال (۱۴۰۰ق/۱۳۵۹ش) به همراه خواهرش بنت الهدی صدر توسط رژیم بعث دستگیر شد و سپس به شهادت رسید.[۱] او علاوه بر مرجعیت دینی، مرجعیت سیاسی شیعیان عراق را نیز برعهده داشت و حزب الدعوة الاسلامیة را تأسیس کرد.[۲]
سیدمحمدباقر صدر، در دانش‌هایی چون اصول، فقه، فلسفهٔ سیاست، و معرفت‌شناسی نظریه‌های نو ارائه داده است. نظریه‌های حق الطاعه،[۳] منطقة الفراغ[۴] و توالُدِ ذاتی معرفت[۵] از نظریه‌های مشهور وی است. کتاب‌های فلسفتنا، اقتصادنا، دروسٌ فی علم الاصول (مشهور به حلقات) و الاُسُسُ المنطقیه للاستقراء از مهم‌ترین آثار اوست.[۶]
انگیزه نگارش
شهید صدر در مقدمه چاپ نخست کتاب، نگارش آن را تلاشی ابتدایی برای بررسی عمیق اندیشه اقتصادی اسلام و ارائه آن به صورت نظام‌مند دانسته است. به گفته وی، هدف او این بوده است که مبانی و اندیشه‌های بنیادین اقتصاد اسلامی را بیان کند، تفاوت آن را با دیگر مکاتب بزرگ اقتصادی نشان دهد و اقتصاد اسلامی را در ارتباط با دیگر اجزاء اسلام، مطرح کند.[۷] وی هم‌چنان تأکید کرده است که عدم تنظیم برنامه‌های زندگی براساس تعالیم اسلام موجب از دست رفتن نیازهای روحی و نیافتن پاسخی مناسب برای آنهاست و بر همین اساس مکتب اقتصادی اسلام تنها مکتب پاسخگو به نیازهای روحی و اجتماعی انسان است. [۸]
ارزش علمی کتاب
با وجود گذشت بیش از نیم قرن از نگارش اقتصادنا، این کتاب هنوز مهم‌ترین و رایج ترین کتاب در زمینه اقتصاد اسلامی است و در دانشگاه‌های مختلف جهان، از کتاب‌های مورد توجه در رشته اقتصاد اسلامی است. در جهان اسلام تدریس این کتاب به کشورهای شیعه محدود نشده است و در برخی از دانشگاه‌های کشورهای سنی مانند مصر هم تدریس می‌شود. [۹] دکتر محمد مبارک، نوشته است: اقتصادنا، نظریه اقتصاد اسلامی را با بررسی احکام اسلام ارائه داده و ضمن حفظ اصالت فقهی، آن را به وسیله مفاهیم دانش اقتصاد، بیان کرده است.[۱۰]
ساختار
فهرست کلی مطالب اقتصادنا به شرح زیر است:
- معرفی و نقد مارکسیسم
- معرفی و نقد سرمایه‌داری
- شاخص‌های اصلی اقتصاد اسلامی
- فرایند دستیابی به مکتب اقتصادی
- نظریه توزیع پیش از تولید
- نظریه توزیع پس از تولید
- نظریه تولید
- مسئولیت دولت در اقتصاد اسلامی
تفاوت علم اقتصاد با مکتب اقتصادی
در اقتصادنا دو مفهوم مکتب اقتصادی و علم اقتصاد از هم تفکیک شده است؛ علم اقتصاد به دنبال کشف پدیده‌های اقتصادی در جامعه و عوامل و روابط میان آنها است؛ در حالی که مکتب اقتصادی ارائه‌دهنده روشی عادلانه برای تنظیم زندگی اقتصادی مردم است.[۱۱]
به باور صدر، در اسلام، مکتب اقتصادی اسلام بیان شده است، نه علم اقتصاد اسلامی و بنابراین اقتصاد اسلامی ارائه‌دهنده روشی عادلانه برای تنظیم زندگی اقتصادی است و هیچ گاه در پی اکتشافات علمی در حوزه اقتصاد نیست؛ برای مثال، اسلام در حجاز به دنبال کشف عوامل رِبا نبود؛ بلکه آن را ممنوع کرد و نظام جدیدی بر اساس مضاربه بنا نمود.[۱۲]
منطقة الفراغ
نظریه منطقة الفراغ، از مهم‌ترین دیدگاه‌های مطرح‌شده در اقتصادنا و از ابتکارات شهید صدر است. بر طبق این نظریه، اسلام در مواردی به دولت اسلامی اجازه می‌دهد که با توجه به نیازهای زمان، حکم و قانون وضع کند. شهید صدر این حوزهٔ قانون‌گذاری را منطقة الفراغ نامیده و برخی از قانون‌های وضع‌شده توسط پیامبر(ص) را هم از این باب دانسته است؛ نه بدین لحاظ که پیامبر خدا بوده است بلکه به این لحاظ که حاکم و زمامدار جامعه بوده است.[۱۳]
منابع کتاب
منابعی که در اقتصادنا به آنها استناد داده شده است، مجموعه متنوعی از کتاب‌های روایی، فقهی، تاریخی، تفسیری، فلسفی و کتاب‌های غیراسلامی را دربرمی‌گیرد.[۱۴] شهید صدر در مقدمه چاپ اول اقتصادنا، درخصوص دیدگاه‌های فقهی آن گفته است که بنا نداشته است تنها دیدگاه‌های فقهی خود را بیان کند. بنابراین علاوه بر دیدگاه‌های فقهی خود، نظرات دیگر فقیهان را هم آورده است.[۱۵]
برخی از منابع اسلامی مورداستناد کتاب عبارت است از:
- الکافی نوشته کلینی
- المبسوط نوشته شیخ طوسی
- المیزان، نوشته علامه طباطبایی
- مکاسب نوشته شیخ انصاری
- ریاض المسائل، نوشته سیدعلی طباطبایی
- شرح اللمعة الدمشقیه، نوشته شهید ثانی
- جواهر الکلام نوشته محمدحسن نجفی
- اسفار اربعه، نوشته ملاصدرا[۱۶]
- قواعد الاحکام نوشته علامه حلی
- المهذب نوشته ابن براج [۱۷]
برخی از منابع غیراسلامی به شرح زیر است:
- رأس المال نوشته کارل مارکس
- کارل مارکس نوشته هنری لوفانر
- الروح الحزبیه فی الفلسفة و العلوم نوشته روژه گارودی
- الاشتراکیه، نوشته احمد شبلی
- البیان الشیوعی، نوشته کارل مارکس و فردریک انگلس
- حول تاریخ تطور الفلسفه، نوشته اندره ژدانوف
- حول التطبیق، نوشته مائوتسه تونگ[۱۸]
دیدگاه‌ها درباره کتاب
به باور برخی، اقتصادنا نسبت به دیگر کتاب‌های محمدباقر صدر، کتابی ممتاز است؛ چراکه در زمانی نوشته شد که اندیشه‌های لیبرالیستی و مارکسیستی در کشورهای عربی و اسلامی رواج داشت و این مسئله مطرح بود که آیا اسلام هم طرحی برای رفع مشکلات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی دارد.[۱۹] همچنین به لحاظ سطح، موضوع و روشْ کاری نو، جدی و بنیادین در زمینه مباحث اسلامی حوزوی بوده است.[۲۰]
نقدهایی هم به کتاب مطرح شده است؛ ازجمله گفته‌اند که اقتصادنا به مسائل کاربردی توجه نداشته و برنامه‌ای عملی برای مدیریت نهادهای اقتصادی جامعه ارائه نداده است.[۲۱] برخی نیز درخصوص نظریه منطقة الفراغ که در کتاب اقتصادنا مطرح شده است، اشکالاتی مطرح کرده‌اند.[۲۲]
چاپ و ترجمه
برخی از چاپ‌ها و ترجمه‌های اقتصادنا عبارت است از:
- اقتصادنا، چاپ پژوهشگاه علمی‌تخصصی شهید صدر، قم
- اقتصادنا، چاپ دارالفکر بیروت
- اقتصاد ما، ترجمه محمدمهدی فولادوند، چاپ بنیاد علوم اسلامی
- اقتصاد ما، ترجمۀ سیدمحمدمهدی برهانی و سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، چاپ پژوهشگاه علمی‌تخصصصی شهید صدر، قم
- اقتصاد ما، ترجمهٔ محمدکاظم موسوی و عبدالعلی اسپهبدی، چاپ جامعه مدرسین حوزه علمیه قم
- بررسی سیستم‌های اقتصادی ( خلاصه‌ای از اقتصادنا)، تنظیم غلامرضا مصباحی، چاپ ناصر قم.
- تلخیص و توضیح اقتصادنا به زبان عربی توسط محمدجعفر شمس الدین در چهار جلد و نشر از سوی موسسه دارالتعارف للمطبوعات در لبنان. [۲۳]
- جلوه‌ای از اقتصاد ما: تلخیص اقتصادنا آیت‌الله سیدمحمدباقر صدر،به‌اهتمام عبدالمحمد کاشیان و مقدمه محمدهادی زاهدی‌وفا،نشر دانشگاه امام صادق(ع) ۱۳۹۴ش.[۲۴]
پانویس
- ↑ حسینی حائری، سید کاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ص۳۵.
- ↑ فضل الله، «شهیدصدر در بستر اندیشه وعمل»، ص۱۳و۱۴.
- ↑ اسلامی، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، ص۱۵۳؛ لاریجانی، «نظریه حق الطاعه»، ص۱۲.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.
- ↑ خسروپناه، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ص۲۹.
- ↑ صدر، مباحث الاصول، مقدمهٔ حسینی حائری، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۷تا۶۹.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۳، ۴۴.
- ↑ صدر، اقتصادنا، مقدمه، ص۳۴.
- ↑ «تأملی بر اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید محمد باقر صدر؛ مرجع اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید محمد باقر صدر»، پگاه حوزه، ۱ اردیبهشت ۱۳۸۶، ش۲۰۵.
- ↑ صدر، اقتصاد ما، مقدمه ناشر، ج۱، ۱۳۹۳ش، ص۱۰.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۲-۲۴.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۲و۲۳.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۳، ۴۴۴؛ صدر، اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم ژرفا، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۱، ۴۲.
- ↑ نگاه کنید به صدر، اقتصاد ما، ۱۳۹۳، ج۲، ص۴۸۹تا۴۹۹.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۱۱ق، ص۳۱.
- ↑ نگاه کنید به صدر، اقتصاد ما، ۱۳۹۳، ج۲، ص۴۸۹تا۴۹۹.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ص۸۲۶.
- ↑ نگاه کنید به صدر، اقتصاد ما، ۱۳۹۳، ج۲، ص۴۸۹تا۴۹۹.
- ↑ سلمان، «اقتصادنا (محمدباقر صدر)»، ص۲۵۳.
- ↑ سلمان، «اقتصادنا (محمدباقر صدر)»، ص۲۵۴.
- ↑ جداری عالی، «نقد کتاب اقتصادنا»، ص۱۶۷.
- ↑ حسینی، بازشناسی، «تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۶.
- ↑ https://noorlib.ir/book/view/5911/اقتصادنا-؛-تلخیص-و-توضیح?pageNumber=5&viewType=html
- ↑ https://ketab.ir/book/391eff3c-12c4-4546-9bb9-6eab2d6cfa56؛ خانه کتاب و ادبیات ایران.
منابع
- اسلامی، رضا، «مکتب اصولی شهید آیت الله صدر»، پژوهش و حوزه، ش۲۷و۲۸، ۱۳۸۵ش.
- «تأملی بر اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید محمد باقر صدر: مرجع اقتصاد اسلامی در اندیشه شهید محمد باقر صدر»، پگاه حوزه، ۱ اردیبهشت ۱۳۸۶، ش۲۰۵.
- جداری عالی، محمد، «نقد کتاب اقتصادنا»، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ش.
- حسینی، سید علی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، اندیشه صادق، ش۶و۷، ۱۳۸۱ش.
- حسینی حائری، سیدکاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ترجمه احمدعلی یوسفی، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ش.
- حسینی حائری، سیدکاظم، زندگی و افکار شهید صدر، ترجمه حسن طارمی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، «منطق استقراء از دیدگاه شهید صدر»، ذهن، ش۱، ۱۳۸۳ش.
- سلمان، حسن، «اقتصادنا (محمدباقر صدر)»، الاجتهاد، ش۳۷، ۱۴۱۸ق.
- فضل الله، سید محمدحسین، «شهید صدر در بستر اندیشه و عمل: او به شکلی طبیعی در جایگاه مرجعیت قرار گرفت»، در مجله شاهد یاران، شماره ۱۸، اردیبهشت ۱۳۸۶.
- صدر، سیدمحمدباقر، اقتصادنا، مرکز الابحاث و الدراسات التخصصیه للامام الشهید الصدر، قم، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- صدر، سیدمحمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، قم، پژوهشگاه علمی‌تخصصصی شهید صدر، ۱۳۹۳ش.
- لاریجانی، صادق، «نظریه حق الطاعة»، پژوهش‌های اصولی، ش۱، ۱۳۸۱ش.